Porsentu 100, Bayu Undan Ho Kitan Tama Timor-Leste

DILI, (TATOLI) – Tuir Tratadu Fronteira Marítima (TFM) ne’ebé asina ona iha 2018, Bayu Undan no Kitan tama ona mai Timor-Leste ho porsentu 100, signifika realeza (royalty) ho lukru porsentu 10 ba Austrália nomós impostu porsentu 10 hafoin tratadu ne’e entra iha vigór, katak depois ratifikasaun husi nasaun rua (Timor-Leste no Austrália), ida ne’e hahú efetivu husi loron ne’e.”

Tanba ne’e hahú ratifika, entra en vigór ona reseita husi Bayu Undan, Kitan, kontratu 11-106 mai Timor-Leste porsentu 100 no regula de’it husi Timor-Leste”, Prezidente Autridade Nasionál Pertóleu (ANPM), Gualdino da Silva, esplika bainhira halo aprezentasaun kona-ba Rejime Tranzitória iha Tasi Timór tuir Tratadu Fronteira Marítima iha Sentru Konvensaun Dili sábadu ne’e.

Prezidente ANPM ne’e afirma lala’ok projetu Sunrise nia área porsentu 20.1 maka iha área konjunta, la’ós área Timor-Leste nian, país ne’e iha de’it porsentu 18.5 no kampu Sunrise ne’e liu porsentu 70 tama mai plataforma kontinentál Timór nian.

“Tratadu Fronteira Marítima prevee katak iha previzaun ida kona-ba oinsá dezenvolve kampu Sunrise konjunta ho Austrália tanba iha parte balun sei bá hela área Austrália nian, tanba ne’e maka iha negosiasaun Fronteira Marítima ne’e deside entre país rua atu estabelese rejime espesiál ida atu dezenvolve Greater Sunrise”.

Aleinde ne’e iha kontratu rua ne’ebé antes tratadu ne’e iha pertense na Austrália no sira iha tiha ona lisensa no ida halo tiha ona produsaun no ida sei halo peskiza. “Kontratu rua ne’e hafoin Tratadu Fronteira Marítima ne’e ratifika sei pertense ba Timor-Leste no Timor-Leste maka sei jere”.

Molok ratifikasaun sei presiza serbisu ruma ne’ebé tenke tau iha nia fatin mak nesesáriu iha enkuadramentu legál ba kontratu ida-idak ne’ebé maka afetadu husi TFM tanba ne’e entre nasaun rua.

“Kontratór sira dehan ne’e Estadu rua nia problema, ami-nia problema maka direitu kontratuál, ami lakohi ida ne’e afeta tanba Fronteira ne’e kestaun país rua nia, maibé ami-nia kontratu iha. Iha tratadu prevee liafuan ida importante atubele mantén prinsípiu kondisaun ekivalente, la’ós idéntiku maibé ekivalente ho direitu legál, komersiál, operasionál ne’ebé sira iha antes tratadu ne’e tama mai en vigór kompara tratadu ne’e kuandu mai ona Timor-Leste, kontratu sira ne’e sujeita ona Timor-Leste nia rejime depois tratadu ne’e hetan ratifikasaun”.

Gualdino afirma daudaun ne’e iha ekipa ida ne’ebé Ministériu Petróleu maka koordena tanba hetan fiar husi Xefe Negosiadór hahú husi fulan-jullu tinan ne’e, fulan-fulan halo negosiasaun ho Austrália no empreza sira.

“Austrália tenke negosia nafatin tanba ita-nia obrigasaun koletiva iha Tratadu Fronteira Marítima. Austrália mós hakarak garante katak sira iha legacy di’ak katak Timor-Leste halo tuir duni ninia obrigasaun ne’ebé maka tau ona iha Tratadu Fronteira Marítima, tanba ne’e maka mezmu kontratu ne’e nia alterasaun de’it mós tenke ami konsulta uluk lai Austrália, ho Austrália hamutuk maka foin ita negosia ho kompania seluk”.

Iha parte seluk Xefe Negosiadór, Kay Rala Xanana Gusmão, hatutan direitu adkiridu liuliu ho Austrália, mas prinsipalmente ho kompania sira para sira-nia direitu ne’e labele lakon hotu. Ekivalente katak tenke respeita mós sira-nia direitu adkiridu iha kontratu uluk.

Aleinde ne’e Gualdino mós kontinua esplika sobre enkuadramentu legál ne’ebé presiza tau iha Bayu Undan.

“Iha Bayu Undan ita sei tau dekretu lei ida, kontratu petróleu sei renegosia, lei impostu tenke hadi’a tanba 10% ne’ebé agora daudaun sejeita ba Austrália nia rejime ne’e ita labele konverte kedan mai maneira ita-nia lei impostu nian tanba atributu lahanesan, tenke estuda halo didi’ak impostu diretu no indiretu oinsá hafoin estuda baze legál iha ne’ebá no konverte mai Timor-Leste nian atu nune’e kompania sira sente katak tratadu ne’e hotu mai iha rejime Timór, sira-nia direitu prezerva nafatin iha prinsípiu ekivalente nia okos”.

“Sunrise mós hanesan. Kódigu ne’ebé maka Iha sei kontinua, maibé kontratu iha rejime agora haat ne’ebé fó kompleksidade ba iha implementasaun, maibé tratadu rezulta sei iha kontratu ida de’it, úniku, no sei tuir rejime ne’ebé Timor-Leste adota. Lei impostu na Sunrise konserteza atubele jere impostu na kampu Sunrise.

Nune’e mós sei iha dekretu lei ba Kitan ho 11-106, previzaun ruma ba lei impostu nian tenke dedika na sira. Kontratu Buffalo, iha rejime Austrália nian Buffalo ho NOGA laiha kontratu, sira iha rejime konsesaun katak iha de’it lisensa, mas mai Timor-Leste tenke iha rejime kontratu ida.

“Tanba ne’e maka sei iha dekretu lei ba sira ida-idak, iha kontratu ba ida-idak no dekretu lei ne’ebé presiza hadi’a ne’e presiza finaliza, hetan aprovasaun husi Timor-Leste antes hetan ratifikasaun na Tratadu Fronteira Marítima no oras ne’e negosiasaun mais de 50% ona, espera fulan ida, rua tan bele lori na membru Governu hafoin ba Parlamentu kona-ba lei impostu nian”.

Prezidente ne’e esplika mós sobre Sunrise bele finaliza uluk, tanba negosiasaun la’o hela, maibé seidauk hetan aprovasaun ba nia kontratu, mas só aprova kuandu Tratadu Fronteira Marítima hetan ratifikasaun ona, tanba ida ne’ebé atu aprova ne’e maka konsellu ida ne’ebé reprezenta nasaun rua ne’e estabelese iha tratadu nia laran, tanba ne’e maka kontratu seidauk bele aprova kuandu seidauk iha ratifikasaun.

“Bainhira Tratadu Fronteira Marítima ne’e hetan ratifikasaun automátikamente Tratadu Tasi Timór 2002 nomós Tratadu Akordu IOE termina tanba CMATS (Certain Maritime Arrangements in the Timor Sea) laiha tiha ona”.

Jornalista: Maria Auxiliadora | Editora: Rita Almeida

Imajen: Xefe Negosiadór Prinsipál ba Ketan Tasik, Kay Rala Xanana Gusmão, halo aprezentasaun kona-ba polítiku dezenvolvimentu kampu mina no gás greater sunrise iha Sentru Konvensaun Dili, sábadu ne'e. Imajen Egas Cristovão