Istória Timor La’os Hahú Hosi Oe-Cusse

Dosente Filozofia Polítika Semináriu Maior Fatumeta, Pe. Martinho Gusmão hateten sé de’it maka dehan katak Timor-Leste ne’e hahú hosi Oe-Cusse, nia la hatene istória no manipula istória. Ne’e traisaun boot ida.

Nu’udar Estadu, tuir Amu Martinho, nia (Timor) hahú hosi Díli, 28 Novembru 1975. Rekoñese internasionalmente, 20 Maiu 2002. De restu ne’e manipulasaun. Sé Igreja Katólika maka hahú hosi Oe-Cusse ne’e loos.

Nia hato’o kestaun ne’e ba jornalista Matadalan iha nia kna’ar fatin, Kinta (02/10/15), liu-hosi entrevista eskluzivu kona-ba komemorasaun tinan 500 Portugés tama iha Timor iha Lifau, Oe-Cusse, 28 Novembru 2015.

 Amu nia haree sobre komemorasaun tinan 500 ne’e oinsá?

Primeiru, istorikamente laiha justifikasaun. Sé ita dehan “primeiro contacto” hosi Portugés sira ne’e loos. Maibé, Evanjelizasaun ne’e la loos.

Segundu, teorikamente bele simu. Tan, uluk kuando Liurai Portugal haruka armada ba buka kolonia foun, iha M3—Mercenario, Militar no Missionário. Mercenário ba atu haknauk no kontratu. Militar ba na’uk no hada’u sasán. Missionário ba hanorin ema atu hatene Maromak.

Terseiru, polítikamente, selebrasaun ida ne’e komik fali. Ita halo festa ba naukteen sira ne’ebé tama atu hahú hakna’uk no na’uk Timor.

Kuartu, filozofikamente, selebrasaun ida ne’e mós laiha sentidu. Tansá? Tan, Timor-Leste ne’e ninia “raison d’etat” la’os 1515, maibé 28 Novembru 1975. Sé de’it maka dehan katak Timor-Leste ne’e hahú hosi Oe-Cusse, nia la hatene istória no manipula istória. Ne’e traisaun boot ida.

Nu’udar Estadu, nia hahú hosi Díli, 28 Novembru 1975. Rekoñese internasionalmente, 20 Maiu 2002. De resto ne’e manipulasaun. Sé Igreja Katólika maka hahú hosi Oe-Cusse ne’e loos.

Amu, portugés sira tama iha Timor lori matenek mai timoroan. Maibé, sira mós halakon timoroan sira nia identidade ka lae Amu?

Sira la lori matenek mai Timor. Sira mai nauk no lori lakon ita nia rikusoi. Igreja Katólika maka lori matenek mai Timor. Hahú 1641 maka sarani ema iha Mena (Atapupu) no Lifau. 1670 maka sarani tan iha Manatuto.

Tinan 1770 loke primeiru semináriu iha Lifau. 1774 loke segundu semináriu iha Manatuto. Ne’eduni, edukasaun loloos ne’e hahú hosi fatin 2 ne’e, no hahú ona eskola formál. Portugés sira la halo. Maibé, Portugés sira nia serbisu maka nauk no nauk.

Liu tiha revolta Don Boaventura nian maka foin sira hanoin atu loke eskola. Ne’e mós ba de’it mistisu sira. Liurai sira nia oan. La’os povo baibain.

Kuaze iha ona tinan 1920 ba leten maka Portugés loke eskola munisípiu 2 iha Díli. De restu, iha teritóriu tomak, Igreja Katólika maka loke eskola. Ne’eduni, sé dehan timoroan ohin loron sai matenek ne’e la’os tan Portugés sira maka halo maibé misionáriu sira Igreja Katólika nian hosi Italia, España, Portugal, Fransa, Goa no Macau.

 Ne’eduni, selebrasaun tinan 500 ne’e selebra naukteen sira. Maibé, Igreja Katólika mós selebra, tan iha naukteen sira nia leet ne’e iha mós misionáriu ne’ebé la’o tuir atu fó kmaan ba ema nia terus. Soké, laiha dokumentu ne’ebé hatudu katak Evanjelizasaun hahú iha 1515 ofisialmente.

Amu, benefisiu hosi selebrasaun ba timoroan sira iha ka lae?

Benefísiu ba Oe-Cusse karik. Timoroan la hetan buat ida. Só halo beik de’it maka iha karik. Tan halo komemorasaun ho ideia falsu ida.

Amu, nee signifika estadu gasta orsamentu arbiru ba selebrasaun ida ne’e?

Ha-ha-ha… Ba husu ba doutór sira iha Governu no Parlamentu Nasionál (PN). Sira hatán oinsá, tuir de’it maka ne’e ona. (*)

Matadalan