Nicolau Lobato: Heroi Timor-Leste iha Ema Nia Rai

Nicolau Lobato nu’udar heroi nasional ne’ebé dedika nia an tomak ba libertasaun nasional. Heroi atu garante paz no hakmatek ba nia povu husi kolonializmu sira. Ho prinsipiu heroismu ne’e, Nicolau Lobato lidera funu hasoru okupasaun Indonezia ne’ebé invade Timor-Leste iha loron 7 Dezembru 1975. Ikus mai Nicolau Lobato hetan tiru mate iha kontra-atake ho forsa Indonezia iha Mindelo, entre Maubisi, Turiscai no Manufahi, iha loron 31 Dezembru 1978.

Nu’udar heroi no fundador nasaun, depois ukun-an estadu fo honra hodi hari’i estatua no naran Nicolau Lobato ba Aeroportu Internasional Timor-Leste nian. Nomos kada tinan (31 Dezembru) Timor-Leste selebra loron mate heroi Nicolau Lobato. Diskursu no promesa barak husi lideransa nasional hodi buka tuir Nicolau Lobato nia ruin nomos heroi sira seluk ne’ebé to’o ohin loron seidauk hetan ninia paradeiru. Maske nune’e, promesa hela ho promesa deit.

Iha inísiu tinan 2015, Governu hamosu polítika “dez-lutu nasional” ne’ebé hamosu pro no kontra iha sosiadade Timor-Leste. Duvida barak kestiona katak Governu tanba saida maka halo politika “dez-lutu nasional” enkuantu ruin saudozu sira ne’ebé mate ba libertasaun nasional sei lemo-lemo iha rai-laran. Inklui ruin saudozu Nicolau Lobato ne’ebé deskonfia sei iha ema nia rai. Nomos polítika “dez-lutu nasional ne’e mai husi se? To’o agora laiha resposta signifikadu husi ukun-na’in sira ba povu.

Loron 31 Dezembru tinan ida ne’e nu’udar loron ikus ba polítika “dez-lutu nasional”. Nune’e loron mate saudozu Nicolau Lobato. Kulturamente iha Timor-Leste wainhira ema halo dez-lutu (kore-metan) signifika katak remata tempu triste ba faze kontente, relasiona ho familia ne’ebé mate. Karik Governu mos sei remata nia triste hodi kontente ho saudozu sira nia ruin ne’ebé to’o ohin loron seidauk halot hamutuk? Oinsa ho pozisaun Governu ba ruin Nicolau Lobato ne’ebé deskonfia sei mes-mesak iha ema nia rain?

Preoukupasaun no duvida sira husi públiku karik sai deit hanesan espresaun sentimentu umanu ba ninia heroi sira ne’ebé mate ba independensia nasional. Poder no desizaun tomak iha Governu no Estadu Timor-Leste nia liman. Maibe, tempu to’o ona Governu presiza buka tuir no rekoilla ruin saudozu sira, inklui ruin saudozu Nicolau Lobato.

Nicolau Lobato nia heroizmu kuaze atu hanesan ho Ernesto Che Guevara, maibe iha pontu ida pelu-kontrariu; Che Guevara ne’ebé mate iha ema nia rai, nia ruin depois lori ba nia rai husi nasaun ne’ebé nia defende hodi kore-an husi rezime otoritariu. Maibe tanba saida maka saudozu Nicolau Lobato ne’ebé mate iha nia rai rasik no defende ninia povu no nasaun to’o ohin loron nia ruin seidauk lori fila mai nia nasaun? Nasaun ne’ebé sivilizadu, nasaun ne’ebé fo honra no dignifika nia heroi sira. La’os deit hari’i monumentu, fo pensaun no selebra nia loron maibe buka tuir ruin saudozu sira hodi halot iha fatin ne’ebé dignu.

Ho nune’e Fundasaun Mahein hakarak rekomenda

1. Rekomenda ba Governu Timor-Leste atu kontinua esforsu polítika iha nivel diplomasia ho Indonezia atu nune’e bele entrega ruin saudozu Nicolau Lobato ba povu no nasaun Timor-Leste.

2. Rekomenda ba Governu Indonezia atu entrega ruin saudozu Nicolau Lobato ba povu no nasaun Timor-Leste nu’udar parte ida komprimenta relatoriu CAVR ne’ebé nasaun rua establese iha tinan 2001.

Fundasaun Mahein