terça-feira, 9 de agosto de 2016

Relatóriu “Chega!” Ezije Justísa La’os Harii Partidu


Tuir relatóriu Comisaun de Akolhamento Verdade e Rekonciliação (CAVR) “Chega!” ezije hatuur justísa ba aktus krimi grave 1999, la’os [UNTAS] harii partidu.

Hatan ba atan a tese disaun 143)iha Timor-Leste”pro-kontra ne’ebé akontese iha Timor-Leste kona-ba notísia “UNTAS Sei Harii Partidu iha Timor-Leste” (Matadalan edisaun 143), Eis Kordenadór Divizaun Buka Lia Los, CAVR, Hugo Fernandes, hatete eis timoroan sira ne’ebé iha Indonézia hakarak harii partidu entaun tenki fila mai Timor nune’e bele hetan hikas sidadaun timoroan no hatan lai ba prosesu justísa molok harii partidu.

“Sira (refujiadus) ne’ebé rejistu iha lista komete krimi grave kontra direitus umanus, krimi kontra umanidade, sé ema ne’e hakarak fila mai Timor, nia tenki liu lai prosesu justísa, nia tenki responde lai ba krimi ne’ebé nia komete,” Hugo esplika.

Hugo dehan ita halo rekonsilliasaun la signifika katak taka ona prosesu justísa. Nia esplika tuir relatóriu “Chega!” rekomenda katak bas é de’it maka komete krimi grave kontra umanidade tenke hatan iha tribunal. Chega mós rekomenda rekonsilliasaun tenke hatur iha lia loos nia leten hodi ema idak-idak mai rekoñese nia salan.

Editor relatóriu “Chega!”, Hugo Fernandes argumenta defisil ba UNTAS atu harii partidu tanba organizasaun ne’e rasik rezistu iha Indonézia tanba ne’e ita nia konstituisaun la fó dalan ba ema estranjeiru atu harii partidu iha Timor-Leste.

Nia akresenta, la sala ba eis timoroan sira ne’ebé iha Indonézia bainhira fila mai hodi hetan sidadaun Timor hakarak harii partidu tanba ita nia konstituisaun fó dalan ba ema ne’ebé moris iha Timor, iha direitu sidadaun Timor, no iha direitu polítiku. Maibé, sira ne’ebé komete krimi grave (todan hanesan oho-ema) tenki hatan ba justísa.

Implementasaun rekonsilliasaun hosi rekomendasaun “Chega!” ne’e oinsa? Hugo esplika rekonsilliasaun oras ne’e daudaun la’o hela hanesan foin akontese iha fulan ida liu ba katak eis timoroan sira fila mai vizita sira nia moris fatin, maibé rekonsilliasaun justísa maka la la’o.

“Prosesu rekonsilliasaun ne’ebé maka akontese durante ne’e ita bele hatete prosesu reskonsilliasaun polítiku maka la’o. Ida ne’ebé maka tenki hatuur iha justísa nia leten ne’e ladun la’o,” Hugo esplika.

Ezemplu hanesan kazu Maternus Bere ne’ebé polísia kaptura, lolos ne’e ita labele haruka fila, tenki komete kedan ba prosesu justísa maibé iha momentu ne’eba iha presaun polítika hosi Indonézia entaun ita nia estadu deside haruka nia fila ba Indonézia.

Hugo dehan, UNTAS defisil harii pertidu satan sira ne’ebé tama iha lista krimi grave. Maibé uza naran UNTAS atu harii partidu ne’e depende ba ita nia rekejitus lei atu harii partidu nian. Sira tenki priense rekejitus sira ne’e hotu hanesan ema sidadaun Timor maka bele harii, tenki iha apoiante 1.500, no seluk tan.

Entretantu, Diretór Ezekutivu Asia Justice And Rigth (AJAR), José Luis de Oliveira hatete, tenki hatur buat ida-idak iha nia fatin. Tanba dala ruma kahur sasan arbiru maka halo ema seluk la kompriende. Kona-ba UNTAS atu hari’i partidu iha TL, tuir nia katak, UNTAS ne’e hanesan organizasaun ida iha Indonézia, ne’eduni imposível mai atu hari’i partidu iha TL.

“UNTAS hanesan organizasaun iha Indonézia ne’ebá, nia Indonézia nian, ne’ebé nia mai iha ne’e nia tenki tuir rejime ka lei iha ne’e. Labele lori fali organizasaun UNTAS mai hari’i fali partidu iha ne’e. Ne’e sala bo’ot,” dehan José iha nia serbisu fatin Farol Díli, Tersa (26/07/2016).

Tan ne’e, nia afirma katak, se UNTAS mai hari’i partidu iha Timor sira tenki kumpri regras ne’ebé maka estabelese iha lei partidu polítiku nian. No lei iha partidu polítiku nian maka, dahuluk tenki sidadaun Timorense, sé nia pro-autonomia, no sidadaun Indonézia ne’e labele, no ne’e imposível.

No sé sira hakarak atu hari’i partidu, tenki husik sira nia sidadaun ida, tanba kestaun sidadania entre TL ho Indonézia diferente. Iha Indonézia adopta mono sidadania, ka sidadania ida de’it. Maibé iha TL adopta dwi sidadania, ka bele iha sidadania rua (2), ba sidadaun ida. “Ita TL, fó dalan, maibé problema maka sira nia lei Indonézia la fó dalan atu sira sidadaun Indonézia mai tan sai sidadaun TL, hodi hari’i partidu,” katak Direotr Ezekutivu ne’e.

Maske nune’e, tuir nia, sé karik lei maka permite mós labele nafatin tanba, lei partidu polítika só permite katak, organizasaun partidu polítika ne’ebé maka iha ne’e tenki ho objetivu ne’ebé maka la kontraditória ho konstituisaun, seráke UNTAS nia objetivu ne’e hakarak integrasaun ba Indonézia, ne’e labele, lei la la permite.

“Sé sira maka hakarak mai, no sai membru partidu iha ne’e, hari’i partidu ruma iha ne’e bele, tanba agora ema eis pro-integrasaun ka pro-autonomia sira balun agora kan tama membru partidu iha ne’e, balun hari’i tan partidu rasik. Hari’i partidu ba TL, la’os halo fali partidu polítika ba nasaun seluk, ne’e oin seluk, no la’os hanesan uluk 1975 nian,” nia esplika.

Kona-ba rekonsilliasaun ne’ebé nasaun rua halo, José Luis esplika katak, rekonsilliasaun ne’e buat ketak ida ne’ebé bele dehan katak, atu ita bele di’ak malu fali, maibé responsabilidade mós buat ketak ida. “Rekonsilliasaun tanba ha’u baku ita bo’ot, ita bo’ot hirus to, antaun ha’u mai husu deskulpa, maibé ba ita bo’ot nia moras ne’e ha’u tenki assume responsabilidade nafatin. Ne’e atu dehan katak, sé halo krimi iha tinan 1999, nia tenki responsabilidade nafatin,” nia akresenta.

Iha parte seluk Deputadu Eládio Faculto dehan refujiadus balun halakon ema barak nia vida iha 1999 tanba ne’e tenke hare uluk ba prosesu justísa nasionál ka internasionál molok ko’alia kona-ba partidu.

“Sira (refujiadus) laiha fatin atu harii partidu. Argumentu Eurico nian hanesan propaganda ida hodi tenta situasaun iha Timor. Rekonsilliasaun de’it seidauk la’o nusa maka hanoin to’o atu mai hari partidu,” Eladio hato’o kestaun ne’e iha uma fukun Parlamentu Nasionál foin lalais ne’e.

Faculto hatete iha Indonézia de’it UNTAS la konsege harii partidu sa tan atu mai harii partidu iha Timor. “Se mai iha ne’e difisil tanba sirkunstansia barak, liu-liu asuntu justísa,” nia aumenta UNTAS rasik laiha kapasidade atu harii partidu iha Indonézia tanba ne’e lalika mehi atu mai harii partidu iha Timor tanba defisil ba UNTAS.

Alende ne’e, deputadu Arão Noe hatete Sidadaun hotu tuir lei no konstituisaun iha direitu atu hari partidu. Maibe tenki sai sidadaun Timor Leste. UNTAS ne’e organizasaun ida ne’ebé harii ho baze legál Indonézia nian, tamba ne’e laiha direitu atu harii partidu iha TL. Tamba sira sidadaun Indonézia no Indonézia  iha sidadania ida de’it. Se sira hakarak tenki sai sidadaun uluk no muda mai hela iha TL para bele iha direitu polítiku.

“Sé sira hetan ona sidadania TL bele hari partidu. Pur enkuantu sira sei sidadaun Indonézia labele. Mas sé sira mai Timor no hetan ona sidadaun TL maka sira mós iha direitu,” Arão esplika.

Sira tenki hatan justisa? Arão dehan justisa nee iha ba ema sira ne’ebé halo krime. Iha lista krime graves naran kompletu hela. Ba sira ne’ebé la halo krime sé fila maim maka sei hetan sidadaun iha direitu politiku.

Iha parte seluk, Dekana Siensia Polítika hosi Universidade Díli (UNDIL), Cesaltina Angela Soares hatete, kona-ba rekonsilliasaun ne’ebé hala’o entre nasaun rua hanesan parte ida atu hadi’ak relasaun ho normalmente maibé ba kazu sira ne’ebé akontesse sei la taka.

Nia afirma katak, kazu hanesan ne’e la’os iha TL de’it, maibé iha nasaun barak maka kazu hanesan ne’e, no to’o ikus julgamentu kontinua la’o nafatin. Ne’eduni, nia haktuir katak loron ruma kazu hirak ne’e sei loke nafatin.

Cesaltina hateten, normalmente iha Timor maka ko’alia hanesan ne’e direitu sivil polítika ne’e garantia. Maibé sidadaun sira ne’ebé hela iha Indonézia, sira ne’e kategoria Indonézia nia sidadaun ona.

“Se maka naran sidadaun iha Timor ne’e iha direitu no dever tomak atu bele ko’alia, no hari’i partidu polítiku, involve polítiku, no mós atividade ne’ebé lei konstituisaun garantia. Agora sira ne’ebé hela iha nasaun seluk hanesan Indonézia, sira ne’e kategoria sidadaun Indonézia, tanba sira uluk ba desizaun sira nian,” dehan Dekana ne’e iha nia serbisu fatin UNDIL, Mascarinhas Díli, Segunda (18/07/2016).

“Bainhra mak sira fila mai Timor, no ita iha ne’e la garantia katak sira atu fila mai atu halo saida. Normalmente ema ne’ebé hela no sai sidadaun rai seluk, maibé iha ligasaun kultural ho Timor nia bele ko’alia. Maibé polítikamente sira fila mai atu hari’i partidu polítiku ne’e sei iha prosesu ida,” esplika Dekana ne’e.

Maske nune’e, maibé nia mós rekoñese  katak, ema balun mós uluk fila mai, sira involve iha partidu polítiku, no barak maka ukun maibé prosesu oinsá lai. No haree ba lei, nia dehan katak, ita nia lei ne’e dala barak fó presaun ba situasaun sira hanesan ne’e. (Efrem/Jon)

Matadalan

Sem comentários: