Polémika foti osan Fundu Petrolifero

Juridikamente los, Politikamente politiku sira binga malu

Parlamentu Nasional iha loron Sexta (07/09/2018) aprova ona Orsamentu Jeral do Estado (OJE) 2018 ho montante US$ billiaun 1.2 resin. Orsamentu Estadu ne’e barak liu sei selu deit dívida ne’ebe Governu anterior halo no sustenta makina Estado antes tinan fiskal taka.

Orsamentu Estadu 2018 nee selu  divida tamba mandatu VII Governu iha fulan 9 nia laran moris deit ho orsamentu duodecimal, ne’ebe sustenta deit makina Estado hodi hein Orsamentu Jeral do Estado.

Atu makina Estadu kontinua funsiona wainhira mosu impasse politiku, VII Governu nebe lidera husi Primeiru Ministru, Mari Alkatiri, foti osan US$70 milhões husi Fundu Petrolifero, la liu husi aprovasaun Parlamentu Nasional no Promulgasaun Presidente Republika.

Nune’e to’o mai VIII Governu Konstitusional ne’ebe lidera husi Primeiru Ministru, Taur Matan Ruak foti mos osan husi Fundu Petrolifero ho montante US$ 140 milhões liu husi aprovasaun parlamentu nasional no promulga husi Presidente Republika.

Situasaun rua ne’e, mosu polemika boot iha publiku, konaba legalidade foti osan Fundu Petroliferu. Tamba VII Governu Konstitusional foti osan laliu husi Parlamentu Nasional, maibe  VIII Governu foti osan husi fundu minarai, liu husi Parlamentu Nasional.

Tuir, Prezidenti Conselho Consultivo Fundu Petrolifero (CCFP), Padre Julio Crispin, hateten, juridikamente VII Governu Konstitusional foti osan Fundo Petroliferu la liu husi aprovasaun Parlamentu nasional nee Los (legal), maibe poltikamente mak politiku nain sira nee binga malu.

Padre Julio Crispin dehan, kona ba 70 milhões ne’ebe VII Governu foti, pareser CCFP nian ba Parlamentu Nasional atu integra hotu iha OJE 2018 nian tanba OJE 2018 ne’e tenke observa no konsidera hotu orsamentu sira ne’ebe aplika desde Janeiro 2018 to’o Dezembro 2018 atu bele kumpri prinsipiu importante rua ne’ebe maka konsagra iha lei orsamentu no jestaun finanseira nian, prinsipiu da anualidade, katak osan hotu-hotu reseitas no despezas sira ne’ebe halo iha tinan ida nia laran tenke observa hotu iha OJE tinan ne’e nian.

Depois prinsipiu ida seluk naran prinsipiu da unidade orsamental, atu dehan katak orsamentu hot-hotu ne’e kontempla hotu iha Orsamentu Jeral ida deit, ne’e duni kumpri ida ne’e CCFP fo pareser ba iha PN atu integra mos US$ 70Milhões ne’ebe VII Governu foti ba OJE 2018.

“Em relasaun ho kestoens politika ne’e hau lakohi koalia, maibe em relasaun kestoens legais ita bele dehan iha tinan 2018 OJE seidauk iha, ne’ebe sei uza hela rezime duodécimo, no rezime duodécimo ne’e haruka atu aplika OJE 2017 nian, maibe aplika mensalmente tuir regra um doziabos katak orsamentu 2017 ninian ne’e dívida be 12 meses no foti ninia montante fulan ida nian hodi aplika ba fulan ida, kuandu aplika la hotu hatama fali ba fulan oin nian, ne’e duni nia aplikasaun mensal, ne’e tuir regra duodécimo ninian,” hateten Prezidenti CCFP, Padre Julio Crispin ba JNDiário iha nia kna’ar fatin, Praia dos Coqueros, Dili.

Padre Julio Crispin haktuir tan, em relasaun ho aprovasaun parlamentu nian atu bele transfere Fundu Petrolifero mai iha Governu nia konta atu halo despezas ba aktividade Governu nian, sira kumpri em prinsipiu ne’e lei tolu hanesan lei orsamentu jestaun finanseira, lei Orsamentu Jeral do Estado no lei Fundu Petrolifero, presiza kumpri lei tolu ne’e atu bele transfere osan.

“Atu halo transferensia Fundu Petrolifero ne’e presiza kumpri lei petrolifero artigu 7 ne’ebe hateten, bele transfere OJE desde kumpri rekezitus ou kondisoens ne’ebe hakerek iha artigu 8,9 no 10 lei Fundu Petrolifero, iha artigu hirak ne’e koalia katak bainhira Governu husu osan ba Fundu Petrolifero ida ne’e tenke halo uluk relatorio ida kona ba Rendimentu Sustentavel Estimativa (RSE), depois tenke iha auditorio independenti ida atu bele halo OJE ninia kondisaun, kondisaun rua ne’e kumpri ona maka bele halo transferensia, maibe transferensia ne’e labele ultrapassa reseitas ne’ebe estipula iha lei OJE ne’ebe husu transfere husi Fundu Petrolifero.

“Entaun ida estipulasaun ne’ebe iha ne’e ba 2018, tamba seiduak iha OJE konsidera ida ne’ebe estipula iha lei OJE 2017 nian, husi ida ne’eba maka ita foin bele halo transferensia no labele ultrapassa montante estipula iha lei OJE. Ita nia situasaun iha 2017 aplika regras duodécimo no haruka aplika lei OJE 2017 nian, agora kestaun aprovasaun tuir lei orsamentu no jestaun finanseira iha artigu 24 koalia kona ba kontiudu lei OJE nian ne’e, ida maka aprovasaun ba transferensia Fundu Petrolifero nian, ne’e duni aprovasaun ne’ebe PN halo atu hetan transferensia Fundu Petrolifero tuir artigu 24 ne’e sai kontiudu lei OJE nian katak aprovasaun ne’e maka refere ba aprovasaun OJE ida ne’ebe maka iha situasaun maka OJE 2017, katak aprovasaun ne’ebe maka fo ne’e fo iha 2017,” esplika Padre Julio Crispin.

Prezidenti Conselho Consultivo Fundu Petrolifero esplika, iha VIII Governu husu transferensia extraordinaria ida ne’ebe bazeia ba lei extraordinaria hodi aprova osan US$ 140 milhões, katak aprovasaun ne’e especial ka extraordaria, iha 2017 nian bolu naran aprovasaun ordinaria, desde iha aprovasaun ordinaria ou aprovasaun extraordinaria kumpri rekezitus artigu 8-10 lei Fundu Petrolifero Bancu central be’e transfere osan ba Governu atu finansia ninia aktividades sira.

Prezidente CCFP hatutan VII Governu kumpri lei tolu hodi husu osan Fundu Petrolifero, lei tolu ne’e maka hanesan, lei orsamentu no jestaun finanseira, lei OJE no lei fundu petrolifero, signifika katak sira bazeia ba artigu 31 lei orsamentu jestaun finanseira atu uza rejime duodécimo no rezime ne’e halai ba lei OJE 2017 ninian no bazeia ba aprovasaun ba OJE ida ne’e maka sira husu transferensia Fundu Petrolifero ninian, importante maka labele ultrapasaa montante ne’ebe OJE 2017 estipula tiha ona nune’e BCTL haree kumpri ona primeiru rekezitu konta RSE ne’ebe Governu iha obrigasaun tenke halo no mos iha ona auditoria independente ninia ne’ebe los ona entaun Banku Central transfere ona osan mas ho ninia fundamentu ho lei OJE 2017 konjuga ho lei orsamentu jestaun finanseira artigu 31 konjuga mos ho artigu 24.

Maske kumpri prinsipiu hotu, maibe padre Julio Crispin dehan, transferensia fundu petrolifero tenke liu husi Parlamento Nasional no Promulgasaun husi Prezidente Republika.

“Hot-hotu tenke liu husi Parlamentu Nasional, so transferensia osan Fundu Petrolifero ne’e liu husi reprezentasaun povu nian, maske dala hat ka dala lima ona, tanba osan ne’e povu nian, no osan ne’e regula ho lei proprio ida, lei ida ne’ebe nia natureza ne’e fundasional, lei ida ne’ebe asegura osan ne’e labele tama ba konta Governu nian para Governu uja nar-naran deit, entaun so liu husi autorizasaun povu nian maka osan ne’ebe husi fundu minarai ne’e bele transfere mai Governu,” sublinha nia.

Nia tenik, VII Governu foin lalais foti osan husi fundu petrolifero laliu husi parlamentu tanba lei OJE 2017 aprova tiha ona, kona ba polemika ne’e hau hakarak dehan, ne’e polimika politika, juridikamente laiha polemika, tanba permite lei jestaun finanseira artigu 31 fo dalan liu husi rezime duodecimo atu bele uja lei OJE 2017, lei OJE 2017 ne’e aprovadu husi PN, entaun aprovasaun lei OJE 2017 ne’e maka tuir rezime duodecimo bele husu tranferensia husi fundu petrolifero, ne’e duni iha aprovasaun rua, iha aprovasaun lei OJE 2017 bolu aprovasaun PN nian regular tanba tinan-tinan sira halo aprovasaun ba OJE, ida ne’ebe VIII Governu halo hodi foti osan US$ 140 milhoens ne’e aprovasaun extraordinaria, tanba OJE ne’e sira halo depois de presija osan US$ 140 milhoens ne’e. Tanba ne’e VII Governu foti osan ho montante US$ 70 milheons ne’e lapersija ba hetan aprovasaun iha PN, tanba aprovasaun ida PN nian ne’e iha tiha ona lei OJE 2017, ne’ebe kestaun juridikamente los, mas politikamente sira binga malu.

Iha sorin seluk, Especilista Finansas, Fernanda Borges, hateten, Timor-Leste iha lei ida ne’ebe maka deretamente kriminaliza bainhira uza la tuir lei ne’e, lei ne’e maka lei fundu petrolifero.

Tuir Fernanda Borges lei refere especial tebes, tamba halo Timor-Leste sai numeru terceiro iha Mundu no numeru um (1) iha Asia.

“Hau so bele koalia deit letra lei nian, iha letra lei nian koalia lei fundu petroliu lei ida especial tebes, uniku lei ida ne’ebe kriminaliza kedan, signfika bele ba kadeia kedan kuandu ita la halo tuir lei ne’e, tamba ne’e maka ita nia lei ne’e forte teb-tebes, ita numeru 3 iha Mundu no numeru 1 iha Asia, wainhira koalia kona ba fundu petrolifero. Lei ne’e koalia nune’e, bainhira foti osan husi fundu minarai so bele foti osan husi fundu minarai atu finansia OJE no bainhira foti orsamentu tenke ba Parlamentu no Parlamentu tenke aprova, depois Prezidenti Republika promulga no publikadu, maka BCTL bele verifika depois foti osan, wainhira laliu husi PN, sei labele foti osan husi fundu minarai,” dehan Especialista Finansas ne’e.

Nunee mos

Deputado bankada FRETILIN, Antoninho Bianco, argumenta, tuir regras aplikasaun lei orsamentu jestaun finanseira artigu 31 fo kompetensia ba Governu kuandu orsamentu Estado tinan foun laiha.  Atu asegura Estado, Governu ho nia kompetensia liga ho prinsipiu duodécimal ne’e, liga mos lei Orsamentu Jeral Estado 2017 ka lei anterior para fulan-fulan foti osan atu asegura makina Estado, kuandu foti osan iha aplikasaun duodécimo tuir lei jestaun finanseira artigu 31 ne’e liga ho orsamentu anterioer la persija Parlamentu aprova, tamba tuir prinsipiu ida ne’e liga ho regras ne’ebe ejiste ona iha orsamentu anterior.

Antonino Bianco afirma kona ba VII Governu foti osan fundu petrolifero ne’e, tamba liga ho prinsipiu aplikasaun duodécimo ne’e, kuandu liga ho aplikasaun duodécimo foti osan husi fundu petrolifero la persiza ona hetan fali autorizasaun husi Parlamentu.

Deputado Opozisaun ne’e moos dehan, Parlamentu bele autoriza ne’e kuandu halo orsamentu foun, agora dadauk bele, tamba orsamentu 2018 ne’e atu halo levantamentu rendimentu sustentavel estimadu tenke parlamentu autoriza. Ne’ebe ninia prinsipiu maka ne’e, kuandu atu halo levantamentu fundu petrolio ne’e liu husi PN kuandu halo elaborasaun orsamentu foun ne’e bele, kuandu aplikasaun duodecimal la persiza. Tanba aplikasaun lei orsamentu anterior liga ho lei orsamentu jestaun finanseira artigu 31, signifika katak levantamentu osamentu ne’ebe VII Governu ne’e tuir regras ne’ebe previstu, tamba ne’e maka tribunal deside katak orsamentu ida VII Governu foti ne’e mos la sala, no VIII Governu foti ne’e kona ba lei autorizasaun extraordinaria ne’e mos los iha violasaun oitoan, maibe por sirkunstansia ne’e maka dehan bele hotu.

“Kona ba VIII Governu foti osan liu husi Parlamentu ne’e hau uluk kedan, hau dehan ne’e intedementu sala, tamba lei orsamentu jestaun finanseira iha artigu 31 fo kompetensia ba Governu karik laiha orsamentu tinan foun nian Governu uza rejime ida ne’e hodi halo levantamentu, bainhira maka bele hakotu, maibe ne’e bele to’o tiha fulan 10 depende orsamentu foun iha. Aprovasaun iha parlamentu ne’e liga ba Orsamentu Jeral Estado ne’e maka dehan foti osan rendimentu sustentavel no foti osan acima rendimentu sustentavel, rua ne’e tenke, liu liu husi ne’e, tamba previzaun ida atu halo buat ruma, maibe ita nia aplikasaun VII Governu nian ne’e aplikasaun duodecimal ne’e lapersiza, entaun saida maka bele, Governu iha kompetensia halo dekreto lei deit, objetivu husi dekretu lei ne’e katak fulan-fulan halo levantamentu osan so para sustenta deit makina Estado, maibe tenke esklarese katak, salario e vensimentu hira, bens e servisu hira, kapital menor hira, fransferensia hira, ne’e tenke tau iha dekretu Governu ne’e klaru, depois Ministeriu Finansas maka hanesan administrasaun fundu nian orienta fali jestor fundu ne’e ba BCTL hodi transfere osan hodi asegura makina Estado, ida ne’e maka los,” esplika Deputado Antoninho Bianco.

Iha parte seluk Deputada AMP, Fernanda Lay defende katak, VIII Governu foti osan husi Fundu Petrolifero ho montante US$ 140 milhões ne’e liu husi Parlamentu Nasional no Tribunal mos pronunsia ona katak laiha inkonstitusional, maibe kona ba VII Governu nian ne’e legal ka lae? Ne’e depende desizaun tribunal nian.

Hanesan prezidenti komisaun C ne’ebe trata asuntu finansas publikas, iha audensia ho Governu mos pronunsia, VIII Governu foti osan US$140 milhões ne’e liu husi Parlamentu Nasional tuir lei fundu petrolifero haruka, kona ba US$70 milhões ne’ebe VII Governu foti iha orsamentu sira mos hatama, tamba despeza halo tiha ona, maibe kona ba legalidade ka lae husik ba tribunal maka bele pronunsia, tamba 140 milhões prezidenti hato’o ba Tribunal Rekursu no iha akordaun ne’e la’os inkonstitusional, automatikamente kona ba pozisaun US$70 milhões kabe ba ida-idak bele foti ba nia konkluzaun rasik,” dehan Deputada Fernanda Lay.

Nunee mos

Deputado Bankada Partidu Demokratiku (PD), Adriano do Nascimento nebe hola parte VII Governu Konstitusional dehan, tuir Partidu Demokratiku nia haree VII Governu foti osan husi Fundu Petrolifero laliu husi Parlamentu Nasional los hela, tamba VII Governu  foti bazeia ba lei Orsamentu Jeral Estado (OJE) 2017 artigu 9.

“Ba ami partidu demokratiku VII Governu foti osan Fundu Petrolifero la liu husi Parlamentu Nasional ne’e los hela, tamba foti osan US$70 milhões haree husi lei orsamentu 2017 artigu 9 hateten katak kuandu kaixa ne’e menus husi US$20 milhões tenke foti, tamba ida ne’e maka VII Governu foti osan ida ne’e fasilisita nesesidades bazikas iha tempu ne’eba, hanesan salario ba funsionario no eleisaun antesipada. Aleinde lei orsamentu 2017 artigu 9, VII Governu bazeia mos ba lei Fundu Petrolifero ne’ebe hateten katak osan minarai foti tenke liu husi odamatan OJE ninian, ne’e maka US$70 milhões ne’ebe VII Governu foti liu husi husi odamatan OJE 2017,” argumenta Adriano do Nascimento.

Deputado opozisaun ne’e hatutan, lapersiza liu husi Parlamentu, tamba iha lei OJE  2017 hateten katak informa deit ba parlamentu katak foti, ne’ebe momentu ne’eba, Mari Alkatiri nudar Primeiru Ministru haruka mai Parlamentu hodi informa katak osan Governu nian menus ona husi US$20 milhões ne’ebe presiza atu foti tan osan, ne’ebe ba ami PD konsidera ne’e tuir lei.

Kona ba VIII Governu foti osan hanesan, no liu husi Parlamentu Nasional, deputado PD hatan katak tuir ninia hanoin laiha problema, tamba Tribunal hateten ona katak los hela, nia lahatene tribunal ninia interpretasaun, mais sira nia interpretasaun, VII Governu tuir lei OJE 2017, tamba momentu ne’eba VII Governu seidauk iha orsamentu foun, ne’ebe seidauk iha orsamentu foun labele uza lei OJE 2018 nian hodi hateten, tamba momentu ne’eba uniku orsamentu ne’ebe iha maka OJE 2017, uniku lei lei orsamentu ne’ebe ejiste maka lei OJE 2017, tamba lei ne’e iha hela maka VII Governu uza lei ne’e foti osan, tamba iha artigu 9 lei OJE 2017 hateten Governun haruka deit karta ba PN.

Polimika foti osan Fundo Petroliferu nee involve mos Banku Central Timor Leste (BCTL), tamba BCTL mak iha kompetensia atu halo transferesia wainhira governu preiense rerekezitu sira nebe preve iha lei Fundo Petroliferu nian.

Polimika nee wainhira Jornalista JNDiário konfirma ba Vise  Governador BCTL, Venancio Alves Maria hatete BCTL hala’o nia kna’ar hodi verifika rekezitus sira ne’ebe maka Governu fo. Ne’e rekezitus ne’ebe estabelese iha akordu jestaun operasional, ne’ebe tuir BCTL nia haree VII Governu no VIII Governu priense hotu rekezitus akordu jestaun operasional, tamba ne’e BNCTL deside transfere osan.

“Hot-hotu hatene regra normal foti osan husi Fundu Petrolio kuandu OJE aprova ona iha parlamentu, no Governu haruka instrusaun sira mai Banku Central, ne’ebe instroens mai Banku Central haree priense rekezitu sira iha lei Fundu Petrolio ho akordu jestaun operasional ne’ebe Banku Central halo ho Ministeriu Finansas kuandu priesidu ona entaun Banku Central transfere osan ba Governu tuir rekezitus ne’ebe simu husi Governu, ida ne’e maka regra normal durante ne’e halo. Ita nia nasaun kuaze tinan ida iha situasaun sirkunstansia especial oitoan, Banku Central simu instrusaun husi Governu hanesan mos regra normal BCTL simu, so que rekezitu Governu ne’e maka ita tiha rezime duodécimal ninian,” dehan Vise Governador BCTL, Venancio Alves Maria.

Vise Governador BCTL hatutan tan katak, Banku Central simu instrusaun Governu, no BCTL focus ba prosedimentu operasional tuir akordu jestaun operasional ne’ebe BCTL halo ho Ministeriu Finansas. VII Governu foti osan US$70 milhões husi Fundu Minaria tuir duni Rekezitus, hanesan akordu jesatun operasional  no tuir duni lei fundu petrolio. Mia

GMN TV | Grupo Média Nacional