“Ami Sei Reklama TL Hanesan Ami Nian” - Basílio Dias Araújo

Eis Portavoz Grupu Pro Integrasaun iha tinan 1999, Dr. Basílio Dias Araújo hateten katak sira sei iha direitu nafatin tuir lei internasionál atu Reklama Timor hanesan sira nian. Tanba, sira la rekoñese rezultadu konsulta populár 1999 nian no lei Indonézia nian mós hateten katak embora Indonézia rekoñese resultadu konsulta populár 1999 maibé sei respeita nafatin sira nia direitu tuir lei internasionál.

Jornalista Matadalan entrevista eskluzivu ne’e ho Sr. Basílio iha nia hela fatin, Bekasi, Indonézia, Domingu (30/08/2015). Entrevista ida ne’e, Matadalan halo ho intensaun atu haktuir istória iha passadu iha ámbitu komemorasaun 30 Agustu 1999.

Oinsá ita boot nia sentimentu ba loron Referendum 30 Agustu 1999?

Referendum ou konsulta populárne’ebéNasoens Unidas halo iha Timor-Leste iha 1999 ne’e hanesan dalan ida ne’ebéNasoens Unidas (ONU) hakarak husu ba povu Timor-Leste sé sira simu konseitu otonomia ne’ebé Nasoens Unidas hato’o ba sira ka sira la simu. Nasoens Unidas husu buat rua ne’e de’it—Simu ka La Simu.

Karik kita boot satisfas ho rezultadu ida ne’e?

Ha’u pessoalmente la satisfeitu ho rezultadu ne’e tanba juiz (hakim) Nasoens Unidas na’in tolu hosi Korea do Sul, Irlandia ho Afrika do Sul rekoñese katak UNAMET la halo konsulta populár ne’e tuir konseitu demokrátiku no halo manobra barak hodi halakon grupu integrasaun nian depois de sira passarevista sasin ((periksa saksi) rihun ida resin komesa hosiloron 1-3 Setembru 1999.

Ha’u ho Sr. Zeca Estevão maka aprezenta sasin hirak ne’e ba juiz na’in tolo ne’e iha UNAMET (United Nations Mission in East Timor) nia serbisu fatin. Ita bele cross check ho Sr. Zeca Estevão. Tanba ne’e, ami dada án hosi prosesu ne’e komesa iha loron 30 Agustuno ami reinforsa tan ami nia esteitmentu iha loron 4 Setembru katak ami la simu rezultadu konsulta populár ne’e to’o ohin loron.

Maizumenus ONU nia resposta ba ita boot sira nia reklamasaun iha momentu ne’e oinsá?

Juiz tolu ne’e chama atensaum kedas ba Sr. Jeff Fisher hanesan responsável konsulta populár ne’e maibé sira na’in tolu laiha autoridade atu deklara katak konsulta populár ne’e la vale. Sira hato’o sira nia relatóriu ba Sr. Jamsheed Marker hanesan reprezentante ONU nian no Sr. Marker hasai nia deklarasaun ofisiál katak ONU rekoñese iha buat naksalak barak maibé nia númeru la to’o para bele anula prosesu konsulta populár ne’e. Ami la simu deklarasaun ONU nian ne’e tanba tuir publikasaun rezultadu ne’e atu halo iha loron 6 Setembru maibé ONU halo tiha publikasaun iha 4 Setembru tanba ONU tauk ami bele aprezenta sasin liu rihun 5 ka rihun sanulu sé ONU fó tempu ba ami to’o loron 5 Setembru.

Ita boot hanoin katak rezultadu eleisaun ne’e karik hanesan senáriu ne’ebé planeiadu?

Sim. Tanba fulan ida ka semana ida antes de konsulta populárne’e, Sr. Jamsheed Marker fó hatene tiha ona rezultadu 21% ne’e ba Embaixadór Lopes da Cruz, tanba ne’e  Jamsheed Marker obriga ami para atu bele halo inkontru rekonsiliasaun Dare Dua iha Jakarta para atu bele ko’alia ona kona-ba governu provizóriu Timor-Leste ne’ebé Xanana maka atu lidera. Ba ami, konsulta populár ne’e senáriu planeiadu tiha ona. Tan ne’e, ba ami, ONU la halo konsulta ne’e tuir prinsípius demokrátikus ne’ebé eleisaun tenki iha sasin hosi grupu rua. Buat ne’e laiha. No mós votus la konta iha votasaun nia fatin. Depois sira tula hotu kaixa votus nian mai iha Díli laiha prezensa sasin hosi grupu rua; independénsia ho integrasaun nian. Prosesu ida ke la tuir liu prinsípius jerais eleisaun demokrátiku ida. Laiha sasin no mós la sura iha fatin.

Sorumutu Dare Dua iha Jakarta ne’e konsege realiza ka lae?

Dare Dua konsege realiza sein rezultadu tanba laiha akordu atu ami túr iha governu provizóriu. Sr. Marí Alkatiri dehan sé pro independénsia maka manán karik ami FRETILIN maka sei manda.

Momentu ne’e,  Sr. Alkatiri mós partisipa?

Alkatiri, Xanana ho Ramos Horta mós tuir hotu iha inkontru ne’e iha Jakarta. Ha’u túr hanesan membru negosiadór hosi grupu integrasaun hamutuk ho Sr. Domingos Soares hodi kontra Sr. Alkatiri. Entretantu, Sr. Lopez da Cruz ho grupu seluk hodi hasoru Sr. Xanana ho Sr. Ramos Horta. Xanana ho Ramos Horta aseita Governu Inkluziva (governu ne’ebé partisipa hosi grupu Pro Independénsia no Pro Atonomia). Maibé, Sr. Alkatiri ulun fatuk to’os lakohi simu ami.

Ita boot bele haktuir, iha momentu ne’e ita boot sira kontra ho polítika saida hasoru Sr. Alkatiri?

Ami komesa negosia possibilidade atu adia (tunda) konsulta populár ne’e ba tinan 10-15 maibé ita komesa túr hamutuk hodi ukun Timor hanessan saida maka akontese ho Aceh agora ne’e. Konseitu ida ne’e mós Xanana aseita maibé Alkatiri lakohi. Segunda opsaun maka kona-ba governu konjunta. Ne’e mós Xanana aseita maibé Katuas Alkatiri lakohi nafatin. Heipaa! Ami ran la halai. Ami proposta ho dasin (pertimbangan) para ita bele minimiza povu oho malu sé iha balun manán ka lakon iha konsulta populár 1999. Bainhira Alkatiri la simu opsaun rua ne’e, entaun ha’u baku meza no depois ha’u sai hosi sala inkontru. Ha’u hanoin kedas ona katak povu sei oho malu no ita sei labele evita Guerra Sivíl foun moris iha Timor.

Ho akontesementu sira ne’e hotu, karik agora ita boot kontinua la rekoñese independénsia TL?

Ba ami, independénsiane’e laiha tanba ONU la rekoñese ami nia prezensa iha konsulta populár iha 1999. Tuir akordu 5 Maiu 1999 ho UN CHARTER, ONU tenki halo fali konsulta seluk ida atu aprezenta fali konseitu seluk ida. Maibé, ONU hakat liu de’it artigu 5 ho artigu 6 akordu 5 de Maiu 1999 no foti Timor intrega de’it ba Xanana hanesan Portugal intrega Angola ba MPLA iha 1975 no Portugal intrega Moçambique ba Frelimo iha 1975.

Ami laiha problemas ho independénsia Timor nian. Ami iha problemas ho ONU. Ami sei iha direitu nafatin tuir lei internasionál atu Reklama Timor hanesan ami nian. Tanba ami la rekoñese rezultadu konsulta populár 1999 nian no lei Indonézia nian mós hateten katak embora Indonézia rekoñese resultadu konsulta populár 1999 maibé sei respeita nafatin ami nia direitu tuir lei internasionál. Ne’e hatudu katak sé ami hakarak ba hela iha ailaran hanesan grupu integrasaun nian, ONU labele kondena ami tanba lei internasionál sei fó protesaun ba ami no ami bele loke relasaun ekonómika ho nasaun seluk hanesan relasaun Taiwan ho China.

Sé hanesan ne’e, meius saida maka oras ne’e ita boot sira uza hodi reklama TL hanesan ita boot sira nian?

Agora, ami husik lai tanba ami fiar (yakin) katak Timor sei labele moris mesak hanesan nasaun ida. Presu minarai tún tan to’o USD 30 no nasaun seluk komesa muda ba enérjia alternativa no la uza tan minarai, entaun Timor sei mate hanesan nasaun ida. Sé loron ruma akontese hanesan nune’e, momentu ne’e ami sei mosu mai duni. Entaun, ami sei prontu atu tane povu Timor. Ami sei buka dalan seluk atu salva povu Timor. Konta ho ami. Ami la ba rai dook ida. Ami hein hela iha uma tatis rai sorin mai.

Oxala, leitór sira labele hirus ho ami nia publikasaun ne’e. Ami sempre buka solusaun dame to’o ha’u hasoru malu mós ho Sr. Taur Matan Ruak iha eskritóriu Dioseze Baucau ho proposta hanesan atu evita funu maibé dala ida tan FRETILIN liu-hosi katuas Alkatiri ulun fatuk to’os no kontinua to’os.(Anibal)

Matadalan