Kombate Korupsaun, Demokrásia Tenki La’o Loos

Atu kombate korupsaun, demokrásia ne’e tenki la’o loos. Sé demokrásia  maka ita implementa la loos ne’e susar no provoka korrupsaun sei sai buras ba nafatin. Ne’e katak iha forsa ida maka sei boot liu demokrásia. Sé ita hakarak kombate korupsaun ita tenki la’o tuir lei inan konstituisaun RDTL no sé lei oan ruma iha mós tenki la’o loloos” Estudante Departementu Siénsias Sosiais no Polítika hosi Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), Sancho Belito Fernandes hato’o hanoin ne’e ba Jornál Matadalan iha nia hela fatin, Kinta (29/07/15).

Nia haktuir, iha Timor-Leste hahú kedas hosi restaurasaun independénsia to’o mai iha faze konstrusaun estadu hahú hosi IV Governu Konstitusionál  mai to’o ohin loron, haree katak korupsaun ne’e ás tebes.

“Hanesan ema sukat iha estatístika globál katak Timor-Leste tama iha terseira (3) faze korupsaun nian, maibé ha’u la kestiona buat ida ne’e. Ita kestiona ida maibé realidade ne’ebé ita rasik akompaiña, durante ne’e iha Timor-Leste númeru korupsaun ás tebes, tantu nível estadu, nível komunidade, nível organizasaun ho nível edukasaun akadémiku sira,” nia hatete.

Tanba ne’e, tuir nia, atu kombate korupsaun, sidadaun hotu iha direitu atu fó kontribuisaun, tanba difinisaun korupsaun ne’e buat ida ne’ebé kle’an tebes. Korupsaun ne’e rasik dala barak ema halo maibé la sente tanba korupsaun tempu, korupsaun manipulativu sistema, korupsaun neopolítiku, korupsaun subornu ne’e ema sente hanesan buat baibain.

Ne’eduni, hatutan,  atu kombate korupsaun, sistema tenki di’ak no liu-liu  edukasaun maka tenki esforsa maka’as hodi forma karater umanu no forma hanoin  pontualidade disiplina no morál  étika institusionál.

Nia dehan, Timor-Leste tantu hosi nível estadu la hatudu vontade hodi kombate korupsaun tanba la forma nia sidadaun ho sistema ne’ebé di’ak, la forma nia sidadaun ho lei ne’ebé forti.

 “Ita ko’alia ba nível estadu, opurtunidade boot ne’ebé atu kombate korupsaun maka lei inan konstituisaun RDTL, no ita mós iha ona instuituisaun espesífiku ne’ebé maka forma hosi estadu maka Komisaun Antí Korupsaun (KAK). Opurtunidade seluk maka korupsaun ne’e ema hotu la gosta no parte pozitivu ida maka Timor iha ema matenek lubuk ida no organizasaun sosiedade sivíl lubuk ida. Forsa maka ne’e ona ita hein tan saida. Hein buka meius de’it ona,” Sancho hatete.

Nia hateten, haree ba realidade katak kualidade vontade lideransa ba kombate korupsaun hosi  nível estadu laiha. Tanba ne’e maka korupsaun nafatin ás.

“Importante maka ne’e, hanesan akadémiku hakarak ka lakohi, kombate korupsaun iha nível estadu forsa maibé desizaun ne’ebé loos maka ema ne’ebé sai xevi influensia hanesan ema sira ne’ebé túr iha estrutura estadu maka tenki sai númeru um (1) hodi hatete lae ba korupsaun,” Sancho tenik.

Nia hatutan, ko’alia kona-ba meius atu regula ema hodi labele halo korupsaun, nível  estadu tenki buka meius atu kria lei ne’ebé forti, la’os foka de’it ba lei ne’ebé iha kódigu penál, maibé estadu tenki koko husu  ba Parlamentu Nasionál (PN), katak, tanba saida maka lei antí korupsaun to’o agora seidauk aprova.

“Estadu tenki hola desizaun hodi husu ba PN, tanba parte ida ne’ebé halo difisil KAK atu kombate korupsaun maka KAK rasik laiha baze legál ou Lei Antí Korupsaun (LAK). Estadu presiza buka hatene, ho razaun saida maka to’o agora PN la aprova LAK,” Sancho kestiona.

Nia haklaken, durante ne’e públiku kestiona katak PN reprezentante povu iha uma fukun Parlamentu Nasionál, entaun sé povu hotu, sosiedade sivíl hotu hakilar ona ba PN atu aprova LAK, PN hein tan saida.

Tuir nia katak ida ne’e bele hamosu konfuzaun katak PN ne’e reprezentante povu ida oinsá. Ne’e lojika hatete katak PN maka la rona ona povu nia lian, entaun liafuan ida reprezentante povu ne’e hanesan liafuan de’it maibé prátikamente Parlamentu Nasionál (PN) bosok, ne’e katak la’os reprezenta povu maibé partikulár.

“Hanesan akadémiku ne’e pergunta mai ita, tanba saida maka LAK to’o agora la aprova. Hanesan akadémiku ita bele fó observasaun jerál katak komitmentu membru PN ba kombate korupsaun laiha. Tanba sé lei ne’e maka seidauk loos para aprova entaun PN tenki buka dalan seluk no di’ak ida mós keta lei ne’e bele halo monu no halo mate fila fali sira. Ita ko’alia kona-ba vontade, PN fraku, tanba vontade iha karik kestaun nasionál hirak hanesan lei ne’e sira labele túr nonook de’it,” Sancho lamenta.

Iha parte seluk, nia dehan, organizasaun sosiedade sivíl iha Timor tenki hahú  edukasaun kombate korupsaun hosi nível ki’ik no organizasaun sira hotu tenki hala’o edukasaun kombate korupsaun ne’e iha fatin hotu.

“Instutuisaun hotu iha governu tenki iha komitmentu de sistema, komitmentu de vontade antí korupsaun hahú hosi buat ki’ik  hosi disiplina tempu, no rekrutamentu. Edukasaun antí korupsaun tenki kuda maka’as iha nível báziku hosi eskola primária, sekundária tomak no presiza kria mós displina hahú hosi baze,” nia sujere. (Mj1)

Matadalan