Kombate
korupsaun, balun iha vontade atu kombate. Ezemplu hanesan ita nia eis Primeiru
Ministru, José Alexandre Kay-Rala Xanana Gusmão, ne’ebé ho objetivu halo
remodelasaun, ida ne’e mós pasu di’ak ida, tanba haree katak korupsaun ne’e
dalaruma sa’e liu oituan. Entaun, oinsá maka bele hamenus, meius di’ak ida maka
halo remodelasaun, maibé remodelasaun de’it seidauk to’o, tanba buat ida
korupsaun ne’e interese privadu ne’e ás liu, duké interese públiku, tanba ema
balun bainhira atu ba sa’e ka kaer kargu polítiku ida, nia iha tiha ona
interese hodi dezenvolve án no família de’it.
Kestaun
ne’e hato’o hosi estudante Universidade Orientál Timor-Lorosa’e (UNITAL),
Jaimito Maulaka (JMA) de Arauju ba Jornalista Matadalan Semanál (MTD) liu-hosi
entrevista eskluzivu iha edifisiu Parlamentu Nasionál nia oin, Kinta
(17/9/2015).
MTD:
Ita boot nia prezensa iha ne’e (Parlamentu) atu halo saida?
JMA: Kona-ba
ezijénsia ne’ebé maka ami halo, hakarak atu husu ba membru governu atuál atu
muda Lei Pensaun Vitalísia ne’ebé maka nia benefísiu ne’e ba grupu ida de’it no
ema lubuk, ne’ebé hahú hosi Primeiru Governu Konstituisionál mai to’o agora.
Ami
hanesan reprezentantre estudante no hanesan mós povu maubere hakarak husu ba
Parlamentu Nasionál tenki halo alteresaun no revizaun ba Lei Pensaun Vitalísia.
MTD:
Signifika durante ne’e Lei Pensaun Vitalísia la fó benefísiu ba povu?
JMA: Durante
ne’e lei ne’e seidauk justu ba povu ki’ik sira, tanba sira maka hetan nia
benefísiu no sei la fó benefísiu ba ema hotu. Ne’e maka hanesan povu
maubere uluk hakarak ukun án signifika atu dezenvolve rai ida ne’e, maibé
realidade to’o agora seidauk iha alterasaun ba lei ne’e rasik.
MTD:
Tuir ita boot nia hatene, Lei Pensaun Vitalísia fó impaktu saida ba
dezenvolvimentu nasionál?
JMA: Ne’e
fó impaktu negativu ba dezenvolvimentu nasionál Timor-Leste.
MTD:
Hahú hosi lei ne’e ezisti mai to’o agora, ita boot sira nia konsiderasaun ba
lei ne’e rasik oinsá?
JMA: Ne’e
faze korupsaun legál. Tanba sira halo hanesan korupsaun legál ne’ebé maka mosu
iha Timor, ne’e sai hanesan polémika boot ba povu Timor-Leste.
MTD:
Temi kona-ba korupsaun, ita boot bele ko’alia mós kona-ba Lei Antí
Korupsaun ne’ebé to’o agora sei pendente iha Parlementu Nasionál?
JMA: Lie
Anti korupsaun (LAK) ne’ebé agora dadaun pendente hela ne’e tanba PN nia ejenda
ne’e seidauk iha faze ida atu debate kona-ba lei ne’e hodi halo aprovasaun.
Ita
hotu hatene, Lei Anti Korupsaun klaru katak iha lei oan ne’ebé fó dalan no
tempu ba nia ajente sira para oinsá atu bele la’o. Maibé, sira mesak laiha
forsa no presiza ita hotu nia koperasaun hosi entidades tomak hosi sivíl,
relijiozu no estudante.
Ita
hotu hamutuk hodi halo kooperasaun no tau iha asaun prátika maka ita hotu hodi
haree no bele dehan katak buat loos maka ne’e no la laoos maka ne’e.
MTD:
Ita boot nia haree oras ne’e korupsaun iha parte saida no ida ne’ebé maka buras
liu iha Timor-Leste?
JMA: Ha’u
bele hatete no hakarak ko’alia katak parte hotu halo korupsaun. Hotu-hotu
hatene katak korupsaun la’o iha ita nia nasaun, maske ita rasik la hatene.
Agora dadaun ita haree hanesan Lei Pensaun Vitalísia ne’e mós hanesan fó dalan
para ema atu halo korupsaun (halo korupsaun ilegál ita hatene katak ba kumarka,
entaun halo tiha lei ida para pois bele simu osan tuir lei ne’ebé ezisti),
entaun ita bele dehan ne’e korupsaun legál.
Tanba
povu foin ko’alia sira dehan ne’e bazeia ba lei númeru um (1/2007, ka lei ne’ebé
fó pensaun vitalísias ba sira. Liga fali ba korupsaun la’os instituisaun ida ka
rua de’it. Ita bele dehan ne’e en-jeralmente. Ita fó ezemplu de’it, iha
ministru balun ne’ebé seidauk ministru seidauk iha buat ida, maibé simu tiha
kargu hanesan ministru derepenti de’it iha buat hotu.
Balun
uluk seidauk kaer kargu, bolsu sei mamuk, maibé kuandu kaer ona kargu entaun
rikeza sempre aumenta. Ita labele hatene, maibé deskonfia hosi intensaun
públiku nian sempre iha.
Ami
nia observasaun maka ne’e, oinsá atu kombate, primeiru, lideransa ne’ebé atu
túr iha instituisaun governu tenki kontrola uluk ba patrimóniu ne’ebé nia iha,
atu nune’e bele observa tuir sasán hirak nia hetan tuir mai ne’e hosi ne’ebé.
MTD:
Tuir ita boot nia observasaun, difisil tebes kombate korupsaun tanba lideransa
maka laiha vontade ka sistema maka seidauk di’ak?
JMA: Kombate
korupsaun, balun iha vontade atu kombate. Ezemplu hanesan ita nia eis Primeiru
Ministru, José Alexandre Kay-Rala Xanana Gusmão, ne’ebé ho objetivu halo
remodelasaun, ida ne’e mós pasu di’ak ida, tanba haree katak korupsaun ne’e
dalaruma sa’e liu oituan. Entaun, oinsá maka bele hamenus, meius di’ak ida maka
halo remodelasaun, maibé remodelasaun de’it seidauk to’o, tanba buat ida
korupsaun ne’e interese privadu ne’e ás liu, duké interese públiku, tanba ema
balun bainhira atu ba sa’e ka kaer kargu polítiku ida, nia iha tiha ona
interese hodi dezenvolve án no família de’it.
Ko’alia
fali kona ba sistema, klaru katak hanesan babain, maibé ita ema uza sistema
maka la loos. Ha’u fó ezemplu, komputadórr ida iha sistema rasik, maibé
kuandu utilizadór uza la hatene no muda sistema tún sa’e rezultadu ikus
“error”.
MTD:
Liga fali ba mundu globalizasaun, ema hotu oras ne’e iha mehi hakarak sai
metenek na’in ka lideransa. Tuir ita nia hatene, lideransa ida mai ho
karakterístika oinsá maka bele kombate korupsaun?
JMA: Ba
ha’u, lideransa ne’ebé maka atu uza maneira ka dalan atu kombate korupsaun,
hanesan rekomendasaun ba nai ulun sira, karik atu halo lei, liu-liu lei hirak
kona-ba atu kaer kargu, primeiru ita halo lei tenki prátika tuir lei. Bainhira
iha ne’ebá mosu ema ne’ebé atu kaer governu, primeiru, haree uluk nia vida
ekonomia, oinsá no to’o iha ne’ebé, para depois ikus mai nia ekonomia avansa
karik ita tenki buka hatene katak osan ka sasán hirak ne’e mai hosi ne’ebé.
Sigundu,
ema ne’ebé kaer ukun tenki ukun ho konsiénsia ka sentidu estadu, katak, ha’u
mai tu’ur iha fatin ida ne’e hanesan reprezenta povu no povu maka fó fiar mai
ha’u atu haree mós ba povu simples sira. (David)
Matadalan
Sem comentários:
Enviar um comentário