Komisaun
Nasionál Eleisoens (CNE) nu’udar órgaun independente iha área espesializada ba
promove no superviziona aktus eleitorál hotu-hotu liu hosi resensiamentu.
Atu
hatene kle’an liutan informasaun kona-ba Serbisu CNE nian durante ne’e,
akompaña dadalia entre Jornalista Matadalan (MTD) halo ho Prezidente CNE, José
Agostinho da Costa Belo iha edifísiu CNE, Kaikoli, Díli (25/01/2016).
MTD:
Papél CNE nian maka saída, bele esplika?
Ita
boot sira hatene katak CNE hanesan órgaun superiór eleitorál iha ita nia rai,
órgaun ida ne’ebé ita bolu dehan ninia ekipa redasaun hanesan ho KAK, Funsaun
Públika, PDHJ, tuir konstituisaun. Órgaun ida kompostu hosi órgaun
soberanu sira ne’e, Prezidente da Repúblika nian iha ema na’in tolu (3) maka
iha ne’e, reprezentante Parlamentu Nasionál nain tolu (3), hosi Governu nain
tolu (3), hosi Ministériu Públiku ida (1), Tribunal ida (1),
Defensoria ida (1), reprezentante Igreja Katólika ida (1), Konfensiozu
Relijioza ida (1), Redi Feto ida (1).
MTD:
Sira nia Serbisu maka oinsá?
Sira
ne’e hala’o sira nia Serbisu laiha intervensaun hosi Partidus Polítikus ba
órgaun sira ne’ebé maka haruka mai ne’e ho mandatu seis anus. Ne’ebé ita nia
vizaun estratéziku ne’e ita hakarak konsolida estadu direitu demokrátiku ne’e.
Estadu direitu demokrátiku ne’e konseitu ida estátiku katak nasaun ne’e sei la
muda, estadu RDTL ne’e sei la muda, mais ninia dinámika ne’e presiza Serbisu
para atu bele to’o iha ne’eba. Area espesial ne’ebé maka CNE promove maka oinsá
para atu bele superviziona aktus eleitorál hotu-hotu liu hosi resensiamentu.
MTD:
Bele esplika saída maka aktus eleitorál ne’e?
Aktus
eleitorál katak prosesu komesa hosi rejistu iha ita nia eleitór sira to’o
rezultadu. Prosesu ne’e importante tebe-tebes, tanba se prosesu rejistu ne’e
maka iha failansu, iha potensia para fraude ruma, iha dokumentus ne’ebé maka
lalos, dadus ne’ebé maka la kompletu, ne’e ita labele hetan rezultadu ne’ebé
maka di’ak. Sigundu preparasaun ba eleisaun ita tenki halo ona planeamentu
oinsá para atu ajuda, tanba ita nia sistema eleitorál iha timor ne’e
resensiamentu ne’e obrigatóriu maibé ita nia votasaun ne’e laos obrigatóriu.
MTD:
Saída maka CNE Presiza esklarese ba partidu sira ne’ebé maka mosu bar-barak?
Agora
ema hotu-hotu hakarak harii partidu. Partidu sira iha sei la’o hela maibé ninia
implikasoens ba partidu sira ne’e maka la fó resposta di’ak ba kestaun
ekonómika no sosiál. Ema la senti katak buat ne’e harii la ajuda nia moris.
Tanba ne’e maka prezensa órgaun eleitorál ita mós tenki halo edukasaun sívika
ne’ebé la’o. Sigundu, ita estabelese oinsá para komunikasaun partidus polítikus
ne’e la’o bebeik, ita tenki dezenvolve debate ne’ebé maka tenki kle’an para
bele koñese partidu sira ne’e. Ema atu ukun ita ne’e ita presiza hatene ninia
vizaun ne’e ba iha ne’ebé, saída maka nia atu halo ba Timor. Se ita nunka rona
ita hili de’it oinsá maka ita bele hili.
MTD:
Oinsá CNE nia haree kona-ba sidadaun balun ne’ebé maka la rejistu?
Ita
triste tanba iha ita nia rai, eleitór sira obrigatóriu, ne’e lei ko’alia mais
to’o agora eleitór barak maka ate agora la rejista, pruzemplu hanesan eis
membru CPD-RDTL, ne’e sidadaun ita nian, kulpa ga lae ema ida ne’e ninian? Naun
kerdizer ema ida lanu, ita hotu-hotu lanu. Tanba ne’e maka CNE ninia Serbisu
ami halo kontaktu barak ho membru CPD-RDTL iha Bobonaro, iha Viqueque
(Ossu), Bagia foin lalais operasaun ami ko’alia mós ho autoriedade sira katak,
depois rezolusaun tiha ema barak maka sai vitima, ema bele baku no balun
kartaun laiha tanba lakon. Ami senti katak obriga para ema hotu-hotu bele tuir,
ne’e maka ami Serbisu hamutuk ho komandante PNTL iha Baucau ho komandante operasaional
F-FDTL ne’ebé naton Komandante Maubuti, ita konsege reuniaun ho sira, ba sira
ne’ebé maka kaer ona ne’e obriga sira para tenki re-integra ba iha suku, I suku
rasik fasilita sira para tenki halo kartaun.
MTD:
Serbisu saída de’it maka CNE halo ona iha 2015?
Iha
2015 ne’e ita mós tenki halo oinsá para lori órgaun eleitorál ba mundiál, ita
labele hanoin de’it Timor ema gava ona halo Serbisu iha Guiné Bisau, entaun ita
nia pozisaun iha mundiál ne’e forte, ita tenki atualiza nafatin. Tanba ne’e
maka CNE halo konferénsia internasionál ida iha fulan Marsu liu-ba, ema sira
ne’ebé maka mai ne’e iha poténsia mai esplika, inklui CPLP. Ita nia lideransa
nasionál hanesan Kay-Rala Xanana Gusmão ho Dr. Marí Alkatiri ne’ebé maka
Prezidente Repúblika maka loke. Ba ema kontenti tanba iha rai ida ne’ebé maka
ema komesa oinsá atu apoiu demokrásia iha eleisaun ne’ebé maka di’ak
tenki liga ba sira ne’ebé maka sai xave importante. Modelu ida ne’e ate
indonezia mós altura ami reuniaun iha Bangkok sira atu simu todan ida ne’e, sira
mós la brani, mais sira independénsia ba tinan hira ona maibé sira la konsege,
ba timor oinsá ita bele halo kompete ho rekursu oituan maibé ita nia vizaun
tenki ba oin.
CNE
uluk órgaun eleitorál ne’ebé estabelese bolu naran Asosiasaun Mundiál Eleitorál
no agora membru permanente ne’ebé maka tinan rua-tinan rua ita tenki ba asisti
asembleia jerál, tanba ita iha votu. Agora dadauk ami hanoin hela atu
dezenvolve debate nasionál kona-ba asuntu demokrásia kona-ba partidus polítikus
atu nune’e tempu to’o iha eleisaun ne’e ema labele hanesan sita liu nia
oin ba iha kampania de’it. Kampania 30 dias de’it ne’e la to’o ida, ita iha 442
sukus, ita iha 2250 aldeias, entaun ema lahatene ema labele ba vota-vota ne’ebé
maka laiha rasionál.
Aleinde
ne’e, ami mós fó sai orsamentu jerál estadu ne’ebé maka fó apoiu ba partidu
sira, ita labele nonok de’it tenki fosai ba iha publiku akompaña kona-ba osan
ne’e gasta ba saída. Ida ne’e maka ita konsege ona rezolve problema barak.
MTD:
Preparasaun CNE ba eleisaun suku no eleisaun 2017 ne’e maka oinsá?
Antes
2015 ne’e ami aprezenta ona ba deputadu sira para atu halo audensia, ami halo
ona analiza ho kalklu sira ne’ebé maka iha katak eleisaun suku ne’e tenki
akontese, se bele mantein nafatin outubru 2015, tanba sira nia mandatu hotu
ona, se ita extende de’it ne’e ninia lizitimidade ne’e laiha, tanba eleisaun
nunka extende ema rua tolu ninia ne’ebé extende de’it. Eleisaun tenki razuavel,
se ema ida hili liu hosi kongresu, namadigas ita hasai la liu hosi kongresu.
Sira extende ba 2016, agora dadauk lei be atu implementasaun ba lei xefi suku
ne’e laiha, agora mós seidauk debate hela. Mais ha’u hanoin tempu laiha ona atu
debate ba lei ida ne’e. Dalan di’ak maka ne’e, adopta de’it ona lei
numeru 3/2009 ne’e.
MTD:
Programa saída de’it maka CNE sei hala’o hodi prepara ba eleisaun 2017
nian?
Edukasaun
sívika mós sai papél ida importante iha ita nia rai. Dalabarak liu ema konfundi
sala edukasaun sívika ho edukasaun votante. Ha’u hanoin deputadu barak ke la
apar situasaun ida ne’e. Edukasaun votante ne’e STAE maka halo, ida ne’e
hanesan atu besik eleisaun maka hanorin ema oinsá uza instrument atu tú ho
pregu, ho lapijeira no lori saída de’it maka bele ba iha votasaun. Agora
edukasaun sívika ne’e sensibilizasaun, ita hanorin ema oinsá atu bele
kompriende, tanba saída maka imi bele ba vota no imi vota ne’e atu halo saída
no imi nia votu ne’e determinante ka lae, vota ne’e atu muda imi nia moris ga
lae.
MTD:
Progresu edukasaun sívika ne’ebé maka CNE halo durante ne’e maka oinsá?
Ha’u
hanoin ita boot sira akompaña, uluk iha Uatulari partidu seluk labele tama iha
ne’eba, mais edukasaun sívika ne’ebé maka CNE halo ko’alia ho sira katak imi
impata ema seluk nia direitu ne’e, ne’e krime, entaun agora bele ba. Uluk
iha Ermera tuda malu bebeik, edukasaun sívika tama, tara bandu ne’ebé maka ami
hamutuk ho sira i ami mós dezenvolve kultura inklui dezenvolve igreja oinsá lia
nain sira ko’alia para sira labele bok malu, depois foin lalais eleisaun iha
Ermera laiha buat ida. Edukasaun sívika ne’e ita gasta osan mais nia bele,
orsamentu xefi suku maka kaer, ami entrega ba sira, sira maka halo ami ba
esplika, loke hela filmajen ba sira, aktividade ba sira. (Arif)
Matadalan
Sem comentários:
Enviar um comentário