Labele Halimar iha Rate Leten

Tanba, primeiru katuas sira nia lian dehan hanesan ne’e, “Labarik sira labele halimar iha parente sira nia rate leten. Ita nia maluk sira mate, ita halimar ne’e kerdizér ita haluha tiha sira”.

Filozofia ida ne’e Katuas Lere Anan Timur hatoo ba jornalista Tempo Semanal bainhira nia sei asumi kargu nu’udar Brigadeiru Jeneral. Oras ne’e, lifuan hirak iha leten ne’eba ne’e merese ba ita hotu atu refleta ho fuan ho laran momoos. Katak, lider sira no ukun-na’in sira ne’ebé kaer ukun dadaun, barak maka gosta halimar iha martires no eroi sira ne’ebé mate ba ukun rasik-án ne’e ninia rate leten—maske balun rate-la’ek (la’os Falur Rate La’ek) no naran la’ek.

Fenomena polítika be mosu daudaun ne’e, refleta duni situasaun ida ne’e. Ukun-na’in sira gosta halimar ho buat “ukun”. Ukun-na’in sira toman halimar ho desizaun polítika. Ukun-na’in sira de’ut malu ho interese polítika. Ukun-na’in sira badinas koko ukun-na’in seluk nia póder ukun. Ukun-na’in sira liki malu ho argumentu polítika be gosta hatuun ida seluk no hasa’e ida seluk—tane ás ida be halo sala (koruptu) no abandona tiha ida seluk be halo no serbisu ho fuan laran ba rai lulik ida ne’e ninia futuru be nabilan.

Selu-seluk fali, ukun-na’in sira gosta hafuhu malu ho matan ikun de’it. Haree sala no fihir sala,  too ikus atu foti desizaun mós laran makerek. Tanba, tauk karik buat ne’ebé sira desidi ne’e haliis de’it ba interese pesoal ka interese partidu ida nian. Polítika no póder nia kbiit, oras ne’e, taka tiha ona ukun-na’in sira nia matan (fuan nian) atu luta ba interese nasionál maibe luta ba sira nia interese rasik—la’os luta ba povu nia moris di’ak maibé luta ba sira nia moris di’ak (luxu) hodi goza ukun rasik­-án ne’e to’o hun didiak—sira dehan tutun ne’e makili de’it maibé too hun ne’e mak gostu para mate.

“Bele dehan, uluk ha’u sei joven iha 1985, ha’u gosta diverte dansa no tebe. Buat hirak ne’e hakarak hala’o. Mais, iha tinan 1987 mai oin ha’u la gosta diverte ona ate agora. Tanba, primeiru, katuas sira nia lian dehan hanesan ne’e; Labarik sira labele halimar iha parente sira nia rate leten. Ita nia maluk sira mate, ita halimar ne’e kerdizér ita haluha tiha sira,” dehan Lere Anan Timur iha tinan hirak liu ba ne’e.

Se Lere Anan Timur alerta katak “labele halimar iha rate leten”, ne’e hatudu katak ukun rasik-án ne’e “lulik” (santo) no ita halulik ho raan no mata-wen ne’e, ita labele halimar ho ukun (póder) be povu Timor-Leste tomak fó-empresta ba ita hodi asumi ba ne’e. Halimar ho povu nia moris kerdizerke ita halimar ho soberania tanba povu maka soberania nia-na’in loloos. Hanesan uluk tiru malu iha ailaran karik, wainhira soldadu ida inimigu tiru-mate iha ita nia oin karik, ita tenki hanoin. Se iha ailaran ita boot sira prevee lakon ema duke lakon kilat, iha ukun rasik-án ne’e ita boot sira tenki prevee lakon kilat duke lakon ema—se ema mate hotu, imi atu ukun lerek sé. (*/Cassimata)

Matadalan