Lolos
parlamentu hahú ona halo inkéritu ba Autoridade ZEESM tanba públiku kestiona
maka’as ona. Maibé, parlamentu nunka foti reasaun, la halo debate ba povu nia
moris maibé halo debate kontra fali povu.
PDHJ
nia relatóriu halo Autoridade ZEESM nia tilun-tahan mean. Prezidenti Zona
Espesial Ekonómia Sosial Merkadu (ZEESM) Mari Alkatiri hakarak lori PDHJ ba
tribunal tanba viola prinsípius Direitus iha prosedimentu halo relatóriu no
konkluzaun aprezenta ba Publiku antes atu rona esplikakasaun hosi autoridade.
Kestaun
ida ne’e hetan reasaun makaas hosi entidades hotu-hotu. Hamosu pro no kontra.
Dosente Filozofia, Martinho Gusmão hatete ida ne’e halo moe de’it tanba
PDHJ ko’alia saída maka povu sente, haree no koko durante prosesu konstrusaun
projetu ZEESM.
“Ita
tenke respeita PDHJ, tanba nia deklara saída maka povu sente, povu hare no povu
koko. Bainhira ita ko’alia ida ne’e maka ema hakarak taka, lori ba tribunal,
lori ba debate públika ne’e vergoña (memalukan),” Pe. Martinho dehan iha Suku
Camea, Becora, Sesta (03/06/16).
Nia
esplika tuir lolos parlamentu hahú ona halo inkéritu ba Autoridade ZEESM tanba
públiku kestiona maka’as ona, maibé parlamentu nunka foti reasaun, la halo
debate ba povu nia moris maibé halo debate kontra fali povu.
Tuir
nia, nusa ita la halo projeitu sériu ida maibé ZEESM projeitu pilotu
de’it. Se susesu kontinua maibé la susesu para, osan ba hotu tiha ona, tanba
manipulasaun ba ideia.
Akademista
ne’e dehan bainhira ema ida ho fuan, laran tomak no brani nakloke hanoin, sente
no hakarak povu ida nia di’ak, nia iha direitu manan forsa tomak hosi povu.
Maibé ita lakohi rona povu nia lian, halo partidu somente atu manipula povu nia
lian no konfiansa.
“ZEESM
ne’e hanesan ita hari’i plaza ida ho osan barak, mais iha plaza nia laran ne’e
faan de’it tomate ho hudi tasak. Signifika katak ita halo teoria ekonomia
sosial de merkadu maibé ita la haree ninia veabilidade no ninia retornu
efektivu ba tempu analizadu,” dehan Martinho.
Nia
realsa, atu halo areportu internasional, nu’usa la halo de’it iha Baucau
ne’eba, asesu ba Viqueque, Lospalos, Baucau, Manatuto no Same, fasil liu. Se
maka bulak la’o hosi Baucau atraveza Dili to’o iha fronteira ba to’o Atambua
depois ba Oe-Cusse maka sa’e aviaun ba Bali, ne’e povu maka kakutak laiha ka,
ida ka’er projetu maka miring (kakutak naksalak).
“Buat
ida fasil hanesan ne’e mós la hetan esplikasaun ne’e, ha’u bele fiar. Ne’ebé,
ha’u hanoin buat ne’ebé Presidenti Repúblika Taur Matan Ruak ko’alia los. Timor
ne’e fahe ba rua, Oe-Cusse ba Alkatiri maka ukun no restu Xanana maka ukun,”
dehan Amo Martinho.
Oras
ne’e, tuir nia haree, ema lakohi ona fila ba konstituisaun tanba fundadór do
estadu sira nia hanoin kona-ba indepedensia sobre todo Fretelin ninia kona-ba
libertasaun nasionál. Nia kestiona, Partidu Fretelin la hanesan ho Fretelin,
Partidu Fretelin tauk Fretelin tanba Mari Alkatiri lakohi rona Nicolau Lobato,
ida ne’e problema boot.
Entretantu,
nu’udar Oe-Cusse oan, Otelio Ote hatete ZEESM hanesan dezenvolvimentu ida
ne’ebé lori risku ba povu tanba ZEESM uza poder legál atu haluha tiha povu nia
terus no halerik ba konsekuensia projetu pilotu.
“Ita
mós la bele dehan ZEESM la bele la’o. Problema hun maka kona-ba rai de’it.
Maibé, dalaruma ezijensia populasaun sira ne’ebé kona projeitu ne’e ás liu. Ita
konkorda ho projetu ZEESM, hakarak projetu ZEESM la’o ba oin nafatin no presiza
tau matan ba sira ne’ebé sai vítima ne’e,” nia dehan.
Nia
esklarese, tanba ita haree katak konsekuensia hosi dezenvolvimentu ne’e lori
risku ba públiku, risku ida bele lori terus ba públiku. Terus ba povu maka
problema kona-ba oinsa maka tarjetu hosi projetu ZEESM ne’e atu atinji fatin
barak ne’ebé uma barak sobu, fatin barak la konsege halo, ne’e maka risku hosi
dezenvolvimentu.
Nia
dehan kada projetu ida sempre lori risku, tanba problema principal maka fatin
sira ne’ebé maka kona projeitu ne’e la tau iha governu nia sasukat, governu nia
dever saida no povu mós tenki hetan saida.
“Ita
tenki haree hosi aspeitu sosiál ekonomiku tanba sira presiza buat ruma bainhira
ita hakarak investe sira iha fatin ruma tenki fó netik buat ruma ba sira,
liu-liu ganti rugi ekonomi,” nia tenik.
Razaun,
tuir nia, tanba governu uza de’it poder ida legál tanba iha ita nia
konstituisaun kona-ba terras i propriedade dehan katak, fatin ne’e nia funsaun
ba povu, funsaun sosiál ne’e sei lahetan buat ida hosi governu maibé haree ba
baze lega, sim ne’e lo’os.
“Primeiru
ha’u agradese tanba governu tau Oe-Cusse hanesan rejiaun ida espesial ho
nia projetu importante maka Zona Espesial Ekonomia Sosial Merkadu. Ida ne’e
di’ak tanba sira bolu dehan projetu pilotu ne’ebé sei sai ezemplu ba munisípiu
sira seluk, kuandu iha ne’eba susesu,” dehan Otelio Ote.
Liafuan
hanesan hatoo hosi Diretór Exekutivu AJAR, José Luis de Oliveira. Nia hatete,
dala barak iha tendensia atu indimizasaun ne’ebé povu simu ne’e la adekuadu.
Iha ema balu senti kontenti ho projeitu ZEESM ne’ebé akontese ho indimizasaun
hetan material hodi konstroi fali uma ne’ebé ke di’ak no iha balu ke depois ho
projeitu ZEESM sira hetan serbisu di’ak maibé ne’e la geral.
“PDHJ
relata ne’e iha razaun duni tanba ha’u mós iha semana tolu liu ba, ha’u mós ba
Oe-Cusse, ha’u haree duni realidade katak povu barak maka afetadu ba projeitu
ZEESM tanba primeiru la iha serteza ba indimizasaun (ganti rugi), ba sira nia
rai no uma,” nia dehan.
Nia
haklaken, Tuir informasaun bar- barak ema sira ne’ebé hetan benifisiu di’ak
hosi ZEESM ne’e, ema sira ne’ebé maka iha relasaun familia no partidu.
Partikularmente
ba projeitu irigasaun iha Tono, ne’e afeita tebes ba ita nia agrikultor sira
iha parte Padiae, Mota Tono nia sorin ba afeita tebes tanba ho konstrusaun
irigasaun ne’ebé sira halo, obrigatoriamente sira tenki hapara sira nia
atividade halai natar.
“Bainhira
hapara halai natar maka sira sei afeitadu ba sira nia seguransa ai-han rasik no
nune’e mós sei afeitadu ba sira nia ekonomia familia. Tanba ita hatene katak
povu maioria iha parte ne’eba moris ho natar, ne’e la’os de’it sira han hemu
tinan ida maibé mos hodi sira sustenta nesesidade ekonomi seluk ba familia,”
nia informa.
Dosente
Universidade Nasional Timorlorosa’e (UNTL), Fakuldade Economia, Departementu
Gestão, Agusto Mondonça iha nia kna’ar fatin katak, povu iha direitu atu
helerik ba saída maka sira sente tanba projetu ZEESM ne’e viola hela sira nia
direitu.
“Projetu
ne’e projetu di’ak. Maibé iha parte seluk direitu povu nian ne’e sira la
responde. Entaun ida ne’e projetu ida ke ita halo violasaun ba direitu povu
nian la benefesia ba povu,” Dosente ne’e dehan iha Sábado (04/06/2016).
Enjerál,
nia dehan, la’os viola de’it diretu povu Oe-Cusse nian maibé jeralmente ba povu
Timor tomak tanba dezenvolvimentu ne’ebé hala’o iha Oe-Cusse ba timoroan tomak.
Nia hatutan, iha parte espesifiku, projetu ne’e viola hela komunidade suku 4
iha Oe-Cusse rasik, ne’ebé ho ema barak tebes maka sente afetadu. Ne’e
signifika katak projetu ne’e lori impaktu negativu ba povu.
“Hanesan,
iha ZEEMS la hatan auditoria, ne’e hatudu momos katak ita halo buat ida ke la
transparansia. Ne’e ita tenki husu tuir. Povu tenki kestiona tamba saida maka
taka hela la fó autorizasaun para bele halo. Servidór publiku maka tenki sai
ezemplu ba povu sira,” Dosente ne’e subliña.
Nia
dehan implementa projetu ZEESM povu maka sai konsekuensia. Ita tenki respeita
hodi responde direitu povu nian, liu hosi halo konpensasaun ruma ba povu, hodi
povu bele evakua fali ba fatin seluk ne’ebé konfortálvel tuir sentimentu
povu nian.
“La’os
ema normál, maibé ema lider istóriku ida maka ka’er projetu ida ne’e, pudia nia
rai hela modelu di’ak ida ba jerasaun foun. Ita haree hanesan benefesia ba-án
rasik. Pudia nia hanesan autór ida ba indenpendesia hanesan Mari Alkatiri tenki
hatudu imajen di’ak,” nia dehan.
Maske
ZEESM iha risku ba povu maibé dezenvolvimentu iha Oe-Cusse la’o nafatin too
ohin loron, la hanesan projetu tasi mane no supply base Suai ne’ebé oras ne’e
la fó serteza ka paradu to ohin loron. Tanba ne’e, ekipa Matadalan tenta
konfirma ba Prezidente ZEESM, Mari Alkatiri iha nia kna’ar fatin, Timor Plaza,
Aimutin, maibé nia lakohi fó komentáriu sein iha razaun ne’ebé fundamentu.(Ekipa
Matadalan)
Matadalan
Sem comentários:
Enviar um comentário