Komunidade Kontinua La Kompriende Lala’ok HIV

Timor –Leste hasoru dezafiu bo’ot atu redus infeksaun Human Immunodeficiency Virus (HIV) foun, tanba maioria komunidade iha area rural la kompriende prosesu transmisaun virus ne’e h no risku ne’ebe iha.

Iha tinan 2013, governu estabelese Komisaun Nasional Kombate HIV/SIDA hanesan instituisaun estado nian hodi halo koordenasaun multisektoral ba problema HIV no halo kampanha sosializasaun ba komunidade.

Program Manager Organizasaun Esperansa, Inacio Maria hateten sosializasaun ne’ebe durante ne’e governu halo iha nivel nasional (munisipio) deit, la to’o ba iha area rural.

“Iha fatin hotu ne’ebe ami vizita, ami husu kona ba liafuan HIV mos sira lahatene, sira so hatene HIV ne’e moras aat ida, entaun informasaun sira iha deit fatin publiku e area rural seidauk,” nia hateten iha seremonia loron mundial HIV/SIDA, iha Dili.

Alnde ne’e, nia mos preokupa kona ba informasaun lalos balun ne’ebe espalha iha publiku hodi hatauk ema atu hakbesik aan ba iha fasilidade saude.

“Ezemplu ; informasaun mosu iha publiku dehan katak HIV moras aat ida, ne’e maromak kastigu, uma lisan babeur, entaun halo ema barak tauk mai halo testu,” nia preokupa.

Entaun, nia dehan tenke retira tiha informasaun hirak ne’e tanba HIV la’os moras aat maibe virus ne’ebe ataka sistema imunidade ema nian no fasil hetan moras.

Tanba ne’e, nia husu atu halo kampanha no sosializasaun kona ba HIV, tenke bolu ema expertu, ema ne’ebe iha konesementu klean ba asuntu ne’e hodi esplika klean ba komunidade  kona ba prosesu transmisaun virus ne’e no nia risku sira, nune’e komunidade bele kompriende.

Nia konkorda ho politika governu nian hapara distribui kondom iha fatin publiku, maibe nafatin enkoraja, liu-liu foinsa’e sira atu uza kondom bainhira atu halo relasuan seksual ho ema ruma ne’ebe la’os parseiru.

“Ita mak labele fahe, maibe karik ema mai husu kondom, ita fo tanba laiha ema ida mak bandu ema seluk atu halo relasuan seksual ho see,” nia hateten.

Dadus national hatudu hahu husi 2003 to’o Julho 2016 konsege registu ona ema moris ho virus HIV hamutuk nain 600 resin no nain 75 mak mate, enkuantu seluk halo hela tratamentu Anti Retro Viral (ARV).

Esperansa hanesan organizasaun local ne’ebe durante ne’e servisu maka’as halo advokasia ba direitu ema moris ho HIV nian no fo supporta asesu ba tratamentu.

Entretantu Country Representative United Nations iha Timor-Leste, Knut Ostby hateten esforsu atu elimina epidemia HIV iha mundu iha progresu, tanba liu husi tratamentu ne’ebe signifikante tebes konsege redus numeru ema mate kauza husi virus ne’e.

Nia dehan, Timor–Leste hanesan nasaun ne’ebe klasifika privalensia baixo, maibe numeru infeksaun HIV foun kontinua sa’e kada tinan.

“Laiha kura ba infeksaun HIV, maibe ita bele servisu hamutuk iha area prevensaun no tratamentu ba virus ida ne’e,” nia hateten.

Nia hateten, iha mundu ema barak mak moris ho HIV maibe sira la hatene sira nia kondisaun no barak mos la halo tratamentu ARV, nune’e mos stigma no deskriminasaun hasoru ema ne’ebe moris ho virus sei aas nafatin.

Nia dehan, dadus mundial tinan 2015 ema miliaun 36 mak moris ho virus HIV no miliaun 2 mak hetan infeksaun foun no husi numeru ne’e iha ema miliaun ida mak mate.

Hatan ba preokupasaun ne’e Ministru Koordenador asuntu Sosial no Ministru Edukasaun, Antonio da Conçeicão hateten kombate transmisaun virus HIV iha rai laran, ne’e responsabilidade ema hotu nian, la’os governu mesak.

“Papel religiozu sira nian importante tebes atu reforsa ita nia espiritu hodi muda ita nia hahalok no komportamentu iha publiku,” nia hateten.

Nia dehan, HIV sai preokupasaun bo’ot ba Timor –Leste tanba sosiedade sei frazil tebes intermus ekonomia no konesementu.

Iha fatores oioin ne’ebe lori ema ba iha risku hanesan problema social ekonomia, atitude no komportamentu iha publiku.

The Dili Weekly