DEZISAUN TRIBUNAL TERMU IDENTIDADE REZIDÉNSIA

NE’E LA AJUDA KOMBATE DROGA IHA TIMOR-LESTE

Husi: Moisés Vicente* | opiniaun

Preokupa ho dezisaun Termu Identidade Rezidénsia-(TIR) ba ema na’in rua ne’ebe husi nasaun Filipina nudar ema estranjeiru tanba loloos medida koasaun ne’e la merese ba ema estranjeiru ho kazu grave hanesan ne’e. TIR- ne’e la serve ona aplika ba sidadaun estranjeiru sira, tuir lolo’os kazu hanesan ne’e Tribunal Distrital Díli (TDD) tenke aplika medida koasaun prizaun preventiva hotu para depois hein prosesu investigasaun husi Ministériu Púubliku. (Prezidente Asosiasaun Majistradu Judisial Timor-Leste-AMJTL, Antonino Gonçalves. Jornál Diariu INDEPENDENTE, 5 Juñu 2019). Liga ba kazu iha leten Juíz sira foti dezisaun ba ema estranjeiru na’in rua husi Filipina ne’ebe hetan deit TIR, ba hakerek na’in nian observasaun ladun justu, ladun transparante ba kazu ida kona-bá droga nia ne’e. Tanba sa mak la justu, tanba lolo’os ne’e la merese fó TIR ba sidadaun estranjeiru na’in rua husi nasaun Filipina. Iha Artigu 10 Lei Trafiku Droga nia, hodi kondena drogadu ho nia rede sira ho pena prizaun tinan 25 iha prizaun. Ita nia Lei Trafiku Droga forte lo’os. Perguntas tanba sa mak Tribunal Distrital Dili tenke halo deit Termu Identidade Rezidénsia?. Nune’e mos suspeitu sira ne’ebé iha ligasaun ba kazu ida ne’e, ne’ebé daudaun ne’e la’o iha Timor-Leste Tribunal Distrital Dili foti dezisaun ladun transparante. Ne’e parte ida.

Iha parte seluk, saida maka Estadu Timor-Leste halo bele salva Timor-oan na’in rua ne’e? husi prespetiva legal difisil tebes hasees Timor-oan na’in rua ne’ebé dadaun ne’e sai suspeitu ba kazu droga iha Indonézia. Liga ho kazu sira iha leten, hakerek na’in analiza mos ba kazu sira kazal Timor-oan na’in rua (fen-laen) ne’ebé lori droga hetan kapturasaun iha nasaun viziñu Indonesia iha hela Atambua hatudu katak situasaun atual Indonézia nian funu hasoru droga hanesan asuntu ne’ebé seriu no deklara ona Indonézia emerjensia ba droga (Darurat Narkoba). Tanba Indonézia sai hanesan Nasaun distinasaun ba droga sira ne’ebé mai husi rai liur no potensia ba merkadu droga ilisitu. Efeitu husi ida ne’e kada loron sidadaun Indonézia na’in 40 maka mate tanba konsumu droga (BN-Indonesia, 2018). Iha sirkuntansia ida ne’e, iha loron 29 Maiu 2019 Alfândega Postu Mota-Ain Atambua-Indonézia nian kaptura Timor-oan na’in rua (fen-laen) tanba lori substansia balu ne’ebé subar iha makina imprime ida nia laran no sistema seguransa X-Ray detekta katak substansia refere deskonfia hanesan droga. Rezultadu preliminariu testu ba substansia hirak ne’e pozitivu droga ho tipu MDMA ka Ecstasy ho kuantidade 1,861 grama. Suspeitu na’in rua daudaun ne’e detein iha sela polísia Distritu Belu-Indonézia nian hodi submete ba investigasaun no testu ba substansia hirak ne’e iha laboratoriu. Atu hatan ba perguntas iha leten ne’e, fila-fali ba Lei Droga 2009 Indonézia nian (Undang-Undang Republik Indonesia Nomor 35 Tahun 2009 Tentang Narkotika). Husi rezultadu testu preliminariu ba substansia ne’ebé suspeitu sira lori identifika katak pozitivu droga ho tipu MDMA ka Ecstasy. Tuir Lei Droga 2009 Indonézia nian, drogra ho tipu MDMA ka Ecstasy tama iha kategoria I (Narkotika Golongan I). Nune’e pena ne’ebe aplika ba suspeitu droga tuir kategoria I (Narkotika Golongan I) sei hetan pena de morte, pena perpetua, pena prizaun ne’ebé adekuadu ho krime ne’ebé suspeitu pratika no ho multa minimu Rupiah (Rp) billoens 1 (ida) no masimu Rp biloens 10 (sanolu) no aumenta 1/3 (um terço). Maske nune’e prosesu ba Timor-oan na’in rua (fen-laen) sei iha hela prosesu investigasaun nia laran. Maibe sinal hatudu ona husi Lei Droga 2009 Indonézia nian, Timor-oan na’in rua (fen-laen) nia vida iha ona ameasa nia laran. (Fundasaun Mahein (FM), 4 Juñu 2019).

Iha sorin seluk, VIII Governo Konstitusional rasik afirma katak asuntu droga sai ona preokupasaun lider nasional sira inkluidu Prezidente República (PR), tanba Timor-oan maioria ho idade joven, no ai moruk aat sai hanesan ameasa bo’ot hodi prejudika sociedade nia moris. Tanba preokupa tebes ba ameasa droga ne’e, (Xefe Governu-PM) promote kria mekanismu adekuadu atu kontrola drogra ne’ebé tama iha Timor ho livremente. Ita hotu tenke fo apresia ho autoridade seguransa ne’ebé sempre ho kbiit no esforsu tomak hodi deteta droga ne’ebé tama iha Timor ho livremente. Iha parte ida ita fó apresiasaun bo’ot ba PNTL no Alfândega ne’ebé konsege deteta kazu ne’ebé ameasa bo’ot ba povu no nasaun. Iha parte seluk, ita nia lei la favorese atu trava hahalok krime bo’ot ne’e ho autor judisiariu sira hanesan Juís sira iha Tribunal ne’ebé husik suspeitu livre deit. Tanba ne’e, tebes duni katak tenke buka hatene tanba sa mak krime bo’ot hanesan ne’e lei labele kondena? Karik ita husik deit nune’e, tebes atu aban bainrua neineik ka lais, ita nia rain mos sai fatin tranzasaun droga ne’ebe livre, halo aimoruk aat sira ne’e kontamina tiha ita nia joven sira nia kakutak sai malfunsiona atu hanoin diak ba dezenvolvimentu povu no nasaun ba oin?.

Iha lidun seluk, hakerek na’in nia monitorizasaun dadaun ne’e sidadaun estranjeiru na’in 5 iha prizaun Becora tanba komete krime droga. Ema estranjeiru ne’ebe komete krime droga iha na’in 5 kompostu husi nasaun Indonesia na’in 4 no husi nasaun Filipina na’in 1. Aliende ne’e iha mos sidadaun Timor-oan na’in 3 ne’ebe komete krime droga. (Fontes Jornál Diariu INDEPENDENE, 07 Juñu 2019, pagina 3). Ita nia nasaun Timor-Leste ita iha esperensia kazu barak ona, hanesan iha tinan hirak liuba kazu Tiago da Guerra ho nia kaben halai sai husi territoriu nasional Timor-Leste sa’e ró iha portu Betano iha Munisipiu Manufahi sai fali iha nasaun Australia, husi Australia ba sa’e avião ba liu ninia nasaun Portugal. Iha ne’e hakarek na’in tauk mak kazu hanesan repete fila fali kazu sira hanesan ne’e iha Timor-Leste.

Ikus liu, mezmuke ita nia Lei CPTL iha ona no Lei Trafiku Droga mos iha ona no forte los. Tanba sa mak suspeitu Filipina ne’e la halo kastigu to’o tinan 25 preventiva iha prizaun? Tansa tenke hetan TIR deit?. Husu mos ba Governu liu husi Diplomata Timor oan iha Indonézia akompania Timor-oan na’in rua nia kazu no aktualiza nafatin nune’e ema hotu no familia bele akompania prosesu ne’e to’o nia rohan. Rekomenda mos ba instituisaun relevante sira ne’ebé iha kompeténsia ba kestaun Justisa atu kontinua loke prosesu investigasaun profunda hasoru elementu sira ne’ebé involve iha rede droga bele hatan aktu ne’ebe sira halo ona.****

Referénsia:

a.        Asesu iha loron 7 de Juñu 2019 kona-ba Trafiku Droga -Saida maka sei akontese ba Timor-oan na’in rua iha Indonézia? Disponivel iha link ne’e:http://www.fundasaunmahein.org/2019/06/04/trafiku-droga-saida-maka-sei-akontese-ba-timor-oan-nain-rua-ihaindonezia/?fbclid=IwAR0TT2Izfm6Suw0HEaVC8uKJdwNMHZjucJwz1i9Wm_H77w18McfA-rmEJQ

b.        Asesu iha Jornal Diariu Timor-Post, 31 Maio 2019. Timor-Oan Lori Droga Kumpre Justisa iha Indonesia.

c.        Komisaun B Parlamentu Nacional (PN) ne’ebé trata asuntu Defeza no Seguransa Husu Diplomata Timor-Leste iha Republika Indonesia (RI) Akompaña Kazu Timor-oan nain rua. Asesu iha loron 3 Juñu 2019. Disponivela iha: http://www.tatoli.tl/2019/06/komisaun-b-husu-diplomata-tl-iha-ri-akompana-kazu-timoroan-nain-rua/?fbclid=IwAR2NUCzXd-2fVdm7iXXsRvhE4l2SqIRjpmLqhSP3tPucBkDNoaPueE6-_qU

d.        TDD Aplika TIR ba Arguidu Filipina Nain Rua. Asesu iha loron 4 Juñu 2019.

http://gmntv.tl/en/justica-e-seguranca/2019/06/tdd-aplika-tir-ba-arguidu-filipina-nain-rua/?fbclid=IwAR2EsEbQ_JdOR3V3Vwz3iTa2t46QXbTEMKD5Lis98TD6LHQfdKIhyyBzVsA

e.        Primeiru Ministru (PM) Taur Matan Ruak (TMR) Mete Droga Destruie An. Asesu iha loron 5 Jullu 2019.

f.         Artigu 10 Lei Trafiku Droga, hodi kondena drogadu ho nia rede sira ho pena prizaun tinan 25. Asesu iha loron 8 Jullu 2019. http://hallo.tl/pn-aprova-lei-trafiku-droga-pena-prizaun-tinan-10-25/

g.        Investiga Profunda Rede Droga. Prezidente Komisaun B Parlamentu Nacional (PN), ne’ebe trata asuntu Negosio Estranjeiru Defeza no Seguransa, Adérito Hugo da Costa. (Tatoli, 8 Jullu 2019.

 http://www.tatoli.tl/2019/07/aderito-rekomenda-investiga-profunda-rede-droga/?fbclid=IwAR04BJosPSI_41m2sWkLkv5vMRIWj90IL2I5SgCy0EdSV_6szaTRwfF2MRA

*Hakerek Na’in: Alumni Universidade da Paz-(UNPAZ), Faculdade de Direito, 2008. Artigo ida ne’e larepresenta institusaun ne’ebé hakerek na’in haknar ba, maibé idea no argumentu sira ne’ebé lekar iha artigu ne’e nudar opinião pesoál. Iha sujestaun ruma bele haruka iha e-mail: moisesvicente.mahein@gmail.com.