Kreximentu Ekonomia Menus ba 6% Ameasa Bo’ot Nasaun

VIII Governu Tenke Servisu Maka’as

Business Timor

DÍLI -- Iha tinan hira ikus ne’e Timor-Leste ninia ekonomia enfrenta dezafiu ida bo’ot tebes tanba impase politika ida ne’ebé la’o lori tempu naruk no halo mós nasaun laiha Orsamentu Jeral estadu iha tinan 2020 no mosu tan ho surtu COVID-19 lori impaktu ida negativu tebes ba kreximentu ekonomia nasaun nian.

Reitor Universidade da Paz (UNPAZ) Adolmando Amaral konsidera kreximentu ekonomia Timor-Leste nian ne’ebé ohin loron la sa’e no menus fali ba 6% ne’e nu’udar ameasa bo’ot ida ba nasaun tanba ne’e VIII Governu ne’ebé kompleta ona ninia estrutura governativa tenke servisu maka’as.

“Ekonomia rai-laran ne’e menus ba porsentu 6, ita bele dehan ameasa maibé ita hanesan nasaun ida, iha fatin seluk ita bele dehan ne’e sai nasaun failadu ona tanba nia ekonomia ne’e menus ba 6% , halo nusa mak nasaun ne’e bele moris ho ekonomia ne’ebé nia kreximentu ne’e la sa’e maibé menus tan fali ba porsentu 6,” hateten Reitor Universidade da Paz Adolmando Amaral ba BT iha ninia kna’ar fatin tersa (04/08), bainhira husu kona-ba pontu devista akademiku nian ba situasaun ekonomika Timor-Leste nian oihin loron.

Reitor ne’e husu ba VIII governu ne’ebé kompleta ona ninia estrutura atu servisu maka’as no servisu ho responsabilidade hodi rekopera fali kreximentu ekonomia nasaun foun ne’e nian. “Membru governu sira tenki servisu ho responsabilidade depois bele harmoniza fali kreximentu ekonomia ne’e husi menus porsentu 6 ne’e bele sae fali ba porsentu 1to’o 2,” Reitor ne’e subliña.

Tanba tuir nia bainhira kreximentu ekonomia ne’e di’ak bele ajuda estadu no governu reduz dezempregu ne’ebé ohin loron nasaun enfrenta no bele kontribui mós ba hamenus kiak nune’e bele lori dezenvolvimentu nasaun nian ba oin. Reitor ne’e konsidera Subsidiu ne’ebé governu atribui ba ninia komunidade sira iha tempu estadu emerjensia bele kontribui ba kreximentu ekonomia rai-laran, tanba durante estadu emerjénsia ema la sai halo atividade, produsaun laiha no iha merkadu konsumidor komesa menus.

“Estadu emerjénsia husi estadu emrgensia ne’e governu hamosu ninia polítika depois atu fó subsidiu kada uma-kain, agora ita atu buka no komprende subsidiu uma-kain atu halo saida, tanba subsidiu ne’e bele kontribui ba kreximentu ekonomia iha ita nia nasaun, tanba ema la sai ba halo atividade signifika produsaun laiha sasan iha merkadu ema konsumidor mos komesa menus,” hateten Reitor UNPAZ ne’e.

Nia hatutan, wainhira governu fó ona subsidiu ho razaun ida katak subsidiu ne’e bele ajuda uma-kain sira atu asesu ba produtu sira hodi bele hatama nesesidade baziku ba lor-loron nian, maibé iha implementasaun ba subsidiu ne’e governu mak hamosu proposta katak iha estadu emerjensia propoin orsamentu $250 millaun maibe $150 millaun ne’e aloka ba subsidiu hodi prevene pandemia COVID-19 ne’e.

Maibé iha ninia ezekusaun ne’e mak ita haree hanesan atraza uituan tanba ne’e kazu dahuluk ne’ebé ita infrenta depois ita nia funsionariu sira iha instituisaun governu ne’e mak foin dahuluk ba rekolla dadus sira ne’ebé iha teritoriu Timor laran tomak depois ba iha ministeriu estatal verifika no ba iha ministeriu sosiál depois mak halo pagamentu.

“Situasaun ne’e foun ba ita, maibé ita aprende ona husi ne’e ba oin saida mak governu tenki halo katak wainhira governu atu halo polítika maibé tenki investe uluk rekursu katak iha ema bele ezekuta politka ne’e ga lae, sira nia kapasidade ne’e oinsa ,” dehan nia.

Nia esplika, labele lider sira nivel altu koalia de’it maibé sira la intende tekniku sira nia servisu depois dalaruma tekniku sira atraja iha sira nia servisu difikulta fali desizaun lider sira nia, ida ne’e mak foin dadaun akontese ne’e. Nia haktuir, tuir lolos nee tenki 100% maibé ita la hatene tanbasa 10% ne’e lakon tanba dokumentus mak la kompletu, no ema ne’e la tama duni iha sistema, ha’u hanoin ministeriu sosial tenki esklarese 10% ne’e failansu iha saida, tanba sira iha teknika, iha sistema no sira mak ezekuta ida ne’e, tanba ne’e tenki esklarese ba publiku.

Iha parte seluk Dekana Fakuldade Ekonomia no Negosiu Institute Of Business (IOB) Cidalia de Fatima Soares hatete durante ne’e Timor-Leste lao ho dotasaun orsamentu temporáriu (DOT) ne’ebé afeita ba empreza barak mak taka ho nune’e ladún kontribui ba dezenvolvimentu ekonomia nasaun nian.

"Orsamento DOT ne'e labele atu responde ita nia atividade barak buat barak mak gastu ne'e Governu konsege lao ho orsamentu ida ne'e, iha buat balun sei taka tanba DOT, maibe buat balun la konsege realiza," hatete Cidalia de Fatima Soares ba Jornalista BT, iha nia kna’ar fatin Kampus IOB, Pantai Kelapa, Kuarta (05/08).

Tuir nia peskiza katak, nasaun atu dezenvolve iha setór hotu-hotu no iha area ekonomia ne’e presiza orsamentu mak foin nasaun ida lao ba oin se orsamentu laiha nasaun sei fraku tanba ekonomia mate. “Signifika katak Nasaun ida atu lao ba oin ne’e presiza orsamentu, se nasaun ida orsamentu laiha labele halo buat ida, tanba setór hotu-hotu atu dezenvolve liu husi orsamentu, buat ida karik la’os fasil atu ita nia nasaun lao ba oin, tanba buat hotu bazeia ba Orsamentu,” nia dehan.

Haree ba kestaun ne’e nia husu ba Governu atu halakon impasse politika iha rai laran, atu aselera lalais debate oramentu Jerál do estadu (OJE) atu responde ba setór hotu-hotu ne’ebé dadaun ne’e paradu. Dekana esplika orsamentu Dotasaun temporaria ne’e mós la responde atividade setór hotu-hotu, tanba orsamentu aloka hotu surtu COVID-19 ne’ebé daudaun ne’e Nasau hotu-hotu afetadu Inklui Timor-Leste.

“Ita nia orsamentu ne’e ita uza hotu ba COVID-19. Intituisaun ida buat hotu lao diak presiza orsamentu, iha setór hotu-hotu presiza orsamentu atu dezemvolve ne’e perisiza ba setór oin-oin, Signifika Akademiku nia Peskiza katak orsamentu Dotasaun Temporaria, ne’e sei fó impaktu ba setór Edukasaun, Ekonómia, Saúde, no liu-liu Empreza Sira. Tanba orsamentu DOT gastu hotu ba COVID-19,” katak nia.

Orsamentu tenke iha, tanba orsamentu mak responde ba setór hotu-hotu, ita kompara hanesan iha ita nia uma laran de'it mós presiza orsamentu tanba nesésidade ne’e importante tebes, Governu tenke haree didiak ba problema hirak ne'e labele taka kuak ida kuak seluk husik hela, Ne'e ladun Di'ak, oinsa mak ita jere Orsamentu Tuir Jestaun. Solusaun mak ida ne'e Oinsa Governu bele jere Didi'ak, tanba ita hatene agora iha situasaun politika, maibe agora lao diak ona, no agora fó liman ba Malu, atu planu sira nebe mak hato’o ne’e, tenke tuir planu no hetan rejultadu ne'ebe mak di'ak.

Tuir akademika nia opiniaun katak tenke Aselera lalais orsamentu, Ita la aselera lalais mos ita iha buat balun nebe mak labele lao ita hatene katak, agora ita nia Ekonomia lao ladun di'ak, nia impaktu ne’e barak liu-liu ba emprezariu sira, no Universidade Publiku no Pribadu, Ami Universidade nia Impaktu barak, oinsa mak Governu responde duni ita nia instituisaun Privadu sira, balun hetan 60% maibe to’o agora ami seidauk hetan, Oinsa mak ami atu lao ba oin iha situasaun difisil ida ne'e, katak nia impaktu ne’e bo’ot, empreza barak mak taka, ema hotu lahetan servisu, oinsa ba nia responde nesesidade básiku, tan ne’e mak jere lalais orsamentu atu foti sa’e fali situasaun ekonómia ne’ebé mak dadaun ne’e taka.

Guida/Ayta | Business Timor

Lee mós iha BT:

TEMPU ONA GOVERNU MUDA REJULUSAUN CCI-TL BA DEKRETU LEI, TENKE KONSIDERA CCI-TL SAI PARSEIRU BA DEZENVOLVIMENTU TL