Negosiasaun FM, Hernani : Ha’u lakohi halo Espekulasaun

DILI (TATOLI) –Ministru Negósiu Estranjeiru no Kooperasaun Timor-Leste, Hernâni Coelho lakohi halo espekulasaun ba negosiasaun Fronteira Marítima (FM)  ne’ebé oras ne’e Timor-Leste ho Australia halo iha Copenhague, hahú horisehik, 28 to’o 1 Setembru 2017.

“Ha’u labele sai matan dook atu siik kona-ba rezultadu eh progresu enkontru Komisaun Konsiliasaun Fronteira Marítima iha Copenhague, ha’u lakohi halo espekulaaun, dalaruma mídia sira mak halo espekulasaun liu,” Ministru Negósiu Estranjeiru no Kooperasaun, Hernâni Coelho iha Palacio Governu hafoin remata enkontru Konsellu Ministru, Tersa (29/8).

Nia esklarese, Timor-Leste iha negosiadór prinsipál fronteira maritime mak Kay-Rala Xanana Gusmão, daudaun ne’e sira halo hela enkontru iha Copenhague, hahú iha 28 no kuandu iha ona rezultadu final mak Xefe Negosiadór sei to’o mai semana oin mak bele fó informasaun di’ak liu tan ba públiku.

Enkuantu, prosesu Konsiliasaun Obrigatóriu ne’e sei la’o hela to’o Outubru 2017, Sé iha Outubru mak la iha rezultadu, Komisaun Konsiliasaun sei hatama relatóriu ida ba Sekretáriu Jerál ONU nian iha Dezembru 2017.

Entretantu, tuir nota imprensa ne’ebé fó sai iha Singapura, 9 Agostu 2017 liuhosi Gabinete Fronteira Marítima mak; Timor-Leste no Austrália kontinua hala’o diskusaun produtiva ho Komisaun Konsiliasaun nian kona-ba Prosesu Ketan-Tasik.

Delegasaun Timor-Leste no Delegasaun Austrália nian hala’o sorumutu konfidensiál oin-oin ho Komisaun Konsiliasaun nian, iha Singapura, durante semana husi loron 14 to’o 28, Jullu, 2017.

Sorumutu hirak ne’e halo parte ba diálogu reestruturadu ida iha ámbitu konsiliasaun entre Repúblika Demokrátika Timor-Leste (“Timor-Leste”) no Komunidade Austrália (“Austrália”), tuir Konvensaun Nasoens Unidas kona-ba Direitu Tasik iha Tribunál Permanente Arbitrajen nian (“TPA”) nia patrosíniu.

Sorumutu hirak ne’e séi kontinua nafatin atu bele rezolve hanoin ne’ebé la hanesan entre Estadu rua ne’e kona-ba ketan-tasik sira iha Tasi Timor. Durante semana ne’e, komisaun hasoru malu ho parte sira atu bele esplora sira nia pozisaun no buka identifika área akordu nian sira ne’ebé posivel.

Hafoin sorumutu hirak ne’ebé hala’o ona entre komisaun ne’e ho parte sira, ne’ebé hala’o regularmenta ona husi kedas fulan Outubru tinan 2016. Parte rua ne’e no komisaun konkorda katak sorumutu hirak ne’ebé hala’o ona ne’e produtivu tebes, no intervenient sira hotu reafirma sira nia empeñu atu harii akordu ida kona-ba ketan-tasik sira.

“Ita halo progresu konstante durante fulan rua no ita halo progresu dala ida tan iha sorumutu ida ne’e”, Embaixadór Peter Taksøe-Jensén, Prezidente Komisaun nian, hateten. “Kestaun susar sira iha nafatin. Maibé, tanba vontade di’ak ne’ebé governu rua ne’e hatudu durante prosesu ne’e la’o, komisaun kontinua fiar metin katak ita sei bele hakat liu deferénsia sira entre parte sira no hetan akordu ida.”

Pasu hirak tuir mai  

Iha espetativa ho sorumutuk oioin entre parte sira no komisaun, ne’ebé sei hala’o iha fulan hirak tuir mai. Komisaun ne’e dirije ona ninia sorumutuk sira iha ambiente konfidensiál ida atu nune’e bele promove ambiente ida ne’ebé favoravel ba susesu konsiliasaun nian, la ho prejuizu ba realizasaun esporádika deklarasaun públika sira.

Komisaun ne’e hein katak bele halo remata diskusaun substantiva ho parte sira iha Outubru tinan ne’e. Tuirmai, komisaun ne’e séi fó sai ninia relatóriu.

Kontestu Konsiliasaun nian

Komisaun Konsiliasaun nian, ne’ebé harii iha Juñu 2016, nu’udar buat ne’ebé estabelese iha Aneksu V Konvensaun nian, kompostu husi membru na’in lima, ne’ebé prezide husi Eselentísimu Embaixadór Peter Taksøe-Jensén (Dinamarka). Sira seluk ne’ebé halo parte ba ekipa ne’e maka Dra. Rosalie Balkin (Austrália), Juíz Abdul G.Koroma (Sérra Leoa), Profesór Donald McRace (Kanadá no Zelándia-Foun) no Juís Rüdiger Wolfrum (Alemaña). Tuir akordu husi Parte sira, Tribunál Permanente Arbitrajen sei fó apoiu administrativu durante konsiliasaun ne’e.

Konsiliasaun ne’e hahú iha loron 11 Abríl 2016, liuhosi “Notifikasaun kona-ba Instituisaun konsiliasaun nian, tuir Sesaun 2 husi aneksu V Konvensaun nian” ne’ebé Timor-Leste haruka ba Austrália. Iha 2 Maiu tinan 2016, Austrália hatama ona “ Resposta Austrália nian ba Notifikasaun Konsiliasaun nian”. Iha 28 Jullu 2016, Komisaun Konsiliasaun hala’o ona sorumutu prosesuál ho parte sira, iha Palásiu Pás, iha Haia, iha Olanda.

Iha 29, 30 no 31 Agostu, Komisaun ne’e hala’o Sesaun abertura ba konsiliasaun no audiénsia kona-ba kompeténsia, iha Palásiu Pás nian, iha Haia, iha Olanda. Iha 19 Setembru 2016, Komisaun ne’e fó sai “Desizaun kona-ba Kompeténsia”.

Iha desizaun ne’e sira foti konkluzaun katak konsiliasaun ne’e tenke kontinua. Husi 10 to’o 13 Outubru 2016, komisaun ne’e hasoru malu ho parte sira iha Singapura.

Iha 9 Janeiru 2017, Ministru Negósiu Estranjeiru Timor-Leste no Ministériu Negósiu Estranjeiru Austrália nian, hamutuk ho komisaun ne’e, fó sai deklarasaun trilateral Konjunta ida katak tratadu kona-ba Tasi Timór la vale ona.

Husi 16 to’o 20 Janeiru 2017, komisaun ne’e hasoru malu ho parte sira iha Singapura. Husi 27 to’o 31Marsu 2017, komisaun ne’e hasoru malu ho parte sira iha Washington, D.C. Husi 5 to’o 9 Juñu 2017, komisaun ne’e hasoru malu ho parte sira iha Copenhague.

Kontestu Tribunál Permanente Arbitrajen nian

Tribunál Permanente Arbitrajen nian hanesan organizasaun intergovernmental ne’ebé harii iha 1899 husi Konvensaun Haia nian kona-ba Solusaun Pasifika ba Konflitu Internasionál sira. TPA kompostu husi Parte Kontratante 121. Iha nia sede iha Palásiu Pás nian, iha Haia, iha Olanda.

TPA fasilita konsiliasaun no arbitrajen, investigasaun kona-ba faktu sira no métodu sira séluk atu resolve konflitu, entre Estadu oioin, entidade Estadu nian sira, organizasaun intergovernmental no parte privada sira.

Departamentu internasionál (International Burreau) TPA nian daudaun ne’e administra hela kazu 8 kona-ba disputa entre Estadu sira, kazu arbitrajen 78 ne’ebé involve investidór ida ho Estadu ida, no kazu 44 ne’ebé mai husi kontratu ne’ebé envolve Estadu ida ka entidade públika seluk ida.

Jornalista: Zezito Silva | Editór: Manuel Pinto

Foto: Ministru Negósiu Estranjeiru no Kooperasaun (MNEK), Hernani Coelho