Rekursu hosi opozisaun trava Orsamentu Retifikativu timoroan nian

Opozisaun maioritáriu timoroan blokeia ona, iha loron-tersa ne'e, Orsamentu Retifikativu ba tinan 2017 aprova rekursu ida kontra desizaun hosi prezidente Parlamentu Nasional nian ne'ebé admiti tramitasaun hosi dokumentu ne'ebé, iha prátika, aumenta de'it folin hosi duodésimu sira ba tinan 2018.

Debate maka'as ne'e marka ho anúnsiu surpreza ida hosi bankada koligasaun rua Governu nian, Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente (Fretilin) ho Partidu Demokrátiku (PD) ne'ebé sai iha momentu antes votu nian.

Rekursu, ne'ebé hetan votu 35 konkorda no votu kontra lima - iha de'it na'in lima hosi meza -, vota hafoin debate kuaze oras hitu iha plenáriu hosi Parlamentu Nasional.

"Rekursu hosi admisaun pasa. Signifika katak rejeita ona OR. Xumba. Ba dala uluk iha Timor-Leste nia istória. Akontese antes Natal iha Timor-Leste. Ne'e hanesan desizaun polítika ida hosi deputadu sira iha Parlamentu Nasional, deputadu sira ne'ebé reprezenta povu", afirma ona hosi prezidente parlamentu, Aniceto Guterres Lopes.

OR hetan blokeiu ghafoin prosesu parlamentar polémiku, ho opozisaun kritika dezde inísiu dokumentu ida ne'ebé sira konsidera extemporáneu tanba ezekutivu la aprezenta fali programa Governu nian hafoin rejeisaun dahuluk hosi opozisaun maioritáriu.

Iha faze dahuluk, opozisaun blokeia ona pedidu ida urjénsia hosi Governu, no prezidente Parlamentu, Aniceto Guterres Lopes, admiti nia tramitasaun ho dalan formal normal, asaun ne'ebé maka halo opozisaun aprezenta rekursu.

Ne'e implika katak OR to'o ona ba komisaun sira espesialidade nian ne'ebé hetan ona opiniaun ida - ne'ebé opozisaun xumba mós - no marka ona debate ba semana ne'e, iha plenáriu, iha jeneralidade no iha espesialidade.

Hafoin debate oras barak nia laran kona-ba markasaun, prezidente marka ba loron-tersa ne'e debate ho votasaun kona-ba rekursu, hodi klarifika katak aprovasaun testu hosi opozisaun implika, iha prátika, xumbu ba OR.

Hosi dolar biliaun 1,39 hosi OGE atual 2017 nian, proposta hosi OR hanoin atu aumenta gastu sira ba tinan ne'e ba biliaun 1,61. Tanba la hetan aprovasaun ba folin duodésimu, sei iha ba fulan-fulan osan millaun 115,5 to'o aprova OGE tinan 2018 nian.

Folin ne'ebé, tuir ministru Saúde Rui Araújo - ne'ebé halo intervensaun iha loron-tersa ne'e iha parlamentu hodi reprezenta primeiru-ministru - "la to'o ba nesesidade sira Estadu nian iha 2018".

Ho loron 20 Novembru, loron ne'ebé opozisaun fó sai iha plenáriu, rekursu hodi protesta desizaun hosi prezidente parlamentu nian hodi admiti OR, konsidera katak "laiha kondisaun sira hodi bele admiti (…) nune'e maka tenki rejeita".

Entre elementu sira ne'ebé hetan krítika, OR argumenta katak espozisaun hosi motivu sira katak OR la kompleta - dokumentu hetan errata oioin - falta, hanesan ezemplu, "informasaun badak ida kona-ba benefísiu sira no konsekuénsia sira" hosi aprovasaun proposta nian.

Refere mós ba falta hosi "aprovasaun ida hosi autorizasaun ba transferénsia hosi Fundu Petrolíferu" - ne'ebé konklui de'it iha parte ikus - no informasaun kona-ba impaktu ne'ebé hetan iha rendimentu sustentável ne'ebé kalkula iha fundu.

Opozisaun refere mós ba falta hosi tabela sira hosi ezekusaun orsamental, justifikativu hosi ezekusaun "oituan tebes" hosi reseita sira, informasaun kona-ba ativu ho pasivu hosi Estadu no dokumentu sira seluk.

Dokumentu sira ne'ebé falta ne'e entrega ona iha semana hirak ikus ne'e.

Atrazu iha desizaun kona-ba OR implika, iha prátika, atu dokumentu ne'e labele implementa ona hodi serve de'it ba aumentu hosi folin duodésimu ne'ebé Timor-Leste sei hahú iha 2018, tinan ne'ebé laiha aprovasaun ba Orsamentu Jeral Estadu nian.

Prosesu orsamental, iha termu retifikativu no mós OGE, afetadu tanba dúvida polítika sira ne'ebé maka Timor-Leste hasoru hafoin opozisaun rejeita tiha programa ezekutivu nian.

Sei debate no sei hein mós votasaun ba proposta ida sensura kontra Governu no proposta ida hodi hatún prezidente Parlamentu Nasional.

Parlamentu hahú fali sesaun sira iha loron 08 Janeiru.

SAPO TL ho Lusa