“Iha domingu, 16 outubru 1975, maizumenus tuku 06:00 dadeersan, ha'u haree mane na'in-haat (4) sai hosi uma ne'e, ida iha oin no na'in-tolu (3) seluk iha kotuk . Hafoin ha'u rona tropas ka membru TNI sira tiru. … Momentu ne'ebá laiha tiru ne'ebé mai hosi pozisaun Fretilin / Falintil sira. Bainhira sira kontinua tiru, tropas hirak ne'e tama iha uma laran, hafoin dada mate-isin jornalista hirak ne'e ba laran no sunu to'o mutuk iha ai-maran ne'ebé fakar gazoliña bá, ”haktuir sasinmatan, Tomás Gonçalves.
DILI, 16 outubru 2020 (TATOLI) - Iha kinta, 13 outubru 1975, jornalista internaional na'in-lima (5) hosi Estasaun Televizaun Australiana hanesan Greg Shackleton (29) no Tony Stewart (21), ne'ebé hamutuk ho Gary Cunningham (27) husi Nova Zelandia ne'ebé servisu ba Estasaun Televizaun Canal Sete iha Melbourne, Brian Peters (26) no Malcolm Rennie (29) hosi Inglaterra não servisu ba Estasaun Televizaun Canal Nove ne'ebé ho sentru iha Sydney ne'e, hela ona iha Balibo hodi halo kobertura relasiona ho operasaun segredu Indonézia nian iha Timor Portugés.
Liutiha loron ida, iha 15 outubru 1975, “Tim Susi” no Batallaun sira hosi 2ª Brigada Infantária Militár Indonézia lansa atake ba Balibo no iha loron 16 outubru 1975, sira oho jornalista internasionál na’in-lima (5). Jornalista sira-ne’e servisu ba Estasaun Televizaun Australiana ne’ebé hetan tiru no sona, iha kondisaun ne’ebé taka hosi Autoridade Militár Indonézia iha momentu ne’ebá. Razaun posível oho [ezekusaun] jornalista na’in-lima ne’e tanba jornalista sira-ne’e asiste eskala operasaun Indonézia ne’ebé boot iha área sira besik Balibo, ne’ebé konsidera boot liu hotu kompara ho infiltrasaun sira antes.
Iha loron 16 Outubru, bainhira Militár Indonézia domina Balibo no Maliana, liña frente Fretilin nian muda ba Atabae no Bobonaro. Tuir gravasaun filme operasaun militár Indonézia ne’ebé Comissão Acolhimento, Verdade e Reconciliaçã (CAVR) akiva, hatudu katak operasaun militár Indonézia sira uza ró funu-nian hodi halo bombardiamentu ba posizaun Fretillin nian no aviaun ne’ebé tuun iha Maliana ne’ebé hatudu ho klaru ofensivu boot. Diferensa tebes ho atake sira iha fulan Agostu ba Atsabe ne’ebé uza Tropa Partidáriu hodi apoia Unidade Forsa Espesiál, atake ba Balibo la uza timoroan barak.
Maski nune’e, Indonézia esforsu fó sala ba aliadu União Democratica Timorense (UDT) no Associação Popular Democratica Timorense (APODETI) sira relasiona ho asasinatu ba Jornalista na’in-lima (5). Jeralmenta, parte kompetente Indonézia dala barak nega katak sira-nia forsa envolve militarmente iha Timor Portugés iha fulan setembru no novembru tinan 1975. Ho kontráriu, sira hateten fali katak insidente sira-ne’e akontese tanba Tropa Partidáriu Timor-Leste mak esforsu kontra atake sira hosi Fretilin iha área Indonézia.
Operasaun segredu Militár Indonézia nian ida ho naran “Tim Susi” ne’ebé komanda hosi Kapitaun M44 (naran kodigu Majór Andreas) lansa atake hodi hadau tiha Sidade Balibo (Balibo, Bobonaro). Tuir sasin-matan, Tomás Gonçalves, kalkula katak maizumenus tropa 700 mak envolve iha atake ne’e, inkui ho Tropa Partidáriu no Forsa Unidade ida hosi Komandu ne’ebé apoia “Tim Susi”. Sasin-matan ne’e haktuir, fou-foun Forsa Indonézia halo atake bomba ba Balibo hosi dirasaun kosta norte no hosi dirasaun Maliana, hafoin halo atake terrestre hosi dirasaun tolu.
Iha atake ne’e, tropa sira mós oho jornalista internasional na’in-lima (5) hosi Estasaun Televizaun Australiana hanesan Greg Shackleton (29) no Tony Stewart (21), sira na’in-rua (2) ne’e hosi Australia, ne’ebé hamutuk ho Gary Cunningham (27) husi Nova Zelándia ne’ebé servisu ba Estasaun Televizaun Channel Seven iha Melbourne. Brian Peters (26) no Malcolm Rennie (29), sira na’in-rua ne’e hosi Inglaterra no servisu ba Estasaun Televizaun Channel Nine ne’ebé ninia sentru ne’e iha Sydney, Australia.
Sasin-matan Ofisiál Saúde Falintil nian, Guido dos Santos, esplika katak jornalista sira-ne’e (na’in-lima) fó sinál ba nia bainhira nia hamriik besik ai-hún boot ida iha dalan atu ba Cova-Maliana nian. Nia defende kampu ne’e hasoru atake militár hosi dirasaun Sesaun Portugés maibé nia konxiente katak militár Indonézia tuir tiha ona estrada Maliana iha kampu nia sorin.
Iha biban ne’ebá, nia haree jornalista ida monu. Nia hanoin iha nia laran katak, kilat musan mak kona jornalista ne’e maski nia la serteza loloos no nia helik-an atu kilat-musan labele haknuuk-an (kona nia) isin-lolon.
“Kuaze iha tempu ne’ebé hanesan, ha’u haree jornalista sira-ne’e monu ida ba ida. Iha tempu ne’e, ha’u haree ho matan no rona ho tilun ho momoos katak jornalista internasionál na’in-lima (5) ne’e hakilar hodi salva-an ho liman foti ba leten. Austrália, Austrália..!,” Guido dos Santos haktuir nia sasin ba entrevistadór sira hosi Comissão Acolhimento, Verdade e Reconciliação (CAVR) iha tinan 2004 liu ba ne’e.
Iha-ne’e, nia haree ho matan rasik katak maski jornalista foti liman ba leten maibé militár Indonéziu sira tiru no sona jornalista sira-ne’e to’o mate ho kruel tebes. Entaun, iha biban ne’e, nia la halai ba dirasaun jornalista sira-nian maibé nia hakiduk halai ba kotuk, ba uma Loja Xinés ida-ne’ebé hateke ba kampu, iha kampu futeból pertense ba eskola nia ninin no iha ai-hún boot ne’e nia sorin, hafoin sa’e ba área benteng (fortalesa) nian.
“Maski dook ona maibé ha’u kontinua rona jornalista hirak-ne’e hakilár kuaze minutu rua nia laran to’o ha’u sa’e ba fatin ida-ne’ebé seguru. Ema ne’ebé ha’u haree no monu ne’e, ema isin-boot no ulun molik. Ha’u fiar no serteza katak identifikasaun uma primeiru iha estrada Maliana ne’e mak hanesan fatin ne’ebé militár Indonéziu sira oho jornalista internasionál na’in-lima (5) ne’e,” sasinmatan Guido dos Santos hateten.
“Tembak! Maju!”
Sasin-matan seluk, Olandino
Guterres, timoroan ida-ne’ebé nu’udar membru apoiante Partidu União Democratico
de Timorense (UDT) ne’ebé halai ba Timor Osidentál Kupang-Indonézia) hosi
Balibo, ne’ebé tuir formasaun iha Haekesak iha Timor Osidentál hafoin fila
“Ha’u hamriik iha uma kotuk, iha uma ne’ebé jornalista sira-ne’e hela ba ne’e. Ha’u rona lian, Tembak! Maju! (Tiru! Avansa!). Ha’u komesa rona kilat AK nia lian. TNI sira komesa tiru. Ha’u hakiduk fali ba kotuk. Hakiduk uitoan ba kotuk, ha’u haree TNI sira hotu tama iha uma ne’e nia laran. Ha’u mós tama tuir hosi kotuk. Ha’u tama ba, ha’u haree iha ona jornalista Australianu na’in-tolu (3) iha uma ne’e nia laran. Jornalista sira mate iha kadeira leten, ida iha janela. Bainhira ha’u hamriik haree hela, Yunus rasik fó orden, ‘Hoi, sai tiha. Ó ba ne’ebá. Halo serguransa iha kraik. Labele iha ne’e’,” sasin-matan, Olandino Guterres, ba entrevistadór hosi Comissão Acolhimento, Verdade e Reconciliação (CAVR) iha 2004 liubá ne’e.
Hafoin Olandino Guterres sai tiha ba li’ur, nia hakat hakbesik fali ba uma ne’ebé jornalista sirane’e mate iha laran ne’e. Sente hakfodak tanba nia haree uma ne’e nia odamatan sira nakloke hotu ona no nia bele haree saida de’it mak akontese iha uma-laran ne’ebá ne’e. Iha biban ne’e mak nia rona militár Indonézia ida hakilar ba jornalista ida-ne’ebé subar iha uma laran ne’e hodi dehan, “Karik ó la sai mak ha’u sei soe granada ba fatin be ó subar ba ne’e”.
“Karik jornalista Australianu ne’e rona liafuan “granada”, entaun nia sai hosi nia subar fatin no membru TNI sira kesi-metin nia liman hosi kotuk. Ha’u rona jornalista ne’e ko’alia ba membru TNI sira nune’e, “I am sorry, I am tourist”. Momentu ne’ebá, M45 ne’ebé mak haruka jornalista ne’e sai hosi uma laran. Bainhira nia konsege haruka jornalista ne’e sai, nia lori tudik komandu nian hodi sona jornalista ne’e ninia kotuk laran. Tuirmai, Kapitaun M44 fó órden ba M45 hodi losu fali nia tudik,” Olandino Guterres konta tuir istória kruel ne’e ba CAVR.
Jornalista nia mate-isin sunu to’o mutuk
Sasin-matan, Tomás Gonçalves, ne’ebé iha tinan 1975 asume kargu hanesan Komandante Tropa Partidu Associação Popular Democratica Timorense (APODETI) iha Balibo ne’ebé destakadu ho Tropa Para-Komandu ne’ebé lidera husi Kapitaun Ali Musa ne’e hato’o nia sasin kona-ba trajédia 16 outubru 1975 iha Balibo ne’ebé TNI sira oho jornalista internasionál na’in-lima (5) ne’e kruel tebes.
“Iha domingu, 16 outubru 1975, maizumenus tuku 06:00 dadeersan, ha’u haree mane na’in-haat (4) sai hosi uma ne’e, ida iha oin no na’in-tolu (3) seluk iha kotuk. Ha’u labele rona saida mak sira ko’alia maibé ha’u hanoin momentu ne’ebá sira rende. Hafoin ha’u rona tropa ka membru TNI sira tiru. Ha’u haree M44, Ali Musa no Kirbiantoro iha grupu militár ne’ebé serku hela uma ne’e metin be metin. Ha’u haree TNI sira tiru maibé ha’u labele koñese ho loloos sé mak tiru loos. Momentu ne’ebá laiha tiru ne’ebé mai hosi pozisaun Fretilin/Falintil sira. Bainhira sira kontinua tiru, tropa hirak-ne’e tama iha uma laran, hafoin dada mate-isin jornalista hirak-ne’e ba laran no sunu to’o mutuk iha ai-maran ne’ebé fakar gazoliña bá,” haktuir sasin-matan, Tomás Gonçalves.
Balibo V Atrai Atensaun Internasionál
Ho jornalista na’in lima nia mate iha Balibo atrai atensaun boot hosi internasionál. Governu Australianu koloka inkéritu na’in-rua (2) ba kazu omisídiu ne’e iha tinan 1995 no 1998 ne’ebé lidera hosi Tom Sherman. Livru rua ne’ebé publika relasiona ho investigasaun ba mortalidade jornalista hirak-ne’e mak hanesan “Cover-Up (2001)” hosi hakerek na’in jornalista Jill Jolliffe no “Deaths in Balibo, Lies in Canberra” (2000) hosi hakerek-na’in Desmond Ball no Hamish McDonald ne’ebé kobre informasaun importante foun kona-ba omisídiu ne’e.
Iha livru Kopassus (2003) ne’ebé hakerek hosi Ken Conboy mós fó informasaun importante konaba operasaun militár hodi hadau Balibo bazeia ba entrevista ho fonte hosi Militár Indonézia ne’ebé hola parte iha operasaun ne’e. Iha meadu tinan 2000, Polísia Sivíl UNTAET (Civpol) forma Unidade Krime Grave iha ámbitu Unidade Investigasaun Nasionál komesa halo investigasaun ba kazu omisídiu iha Balibo. Relasiona ho investigasaun ne’e, iha loron 22 marsu 2001, Reprezentante Espesiál Sekretáriu Jerál Nasaun Unida, Sérgio Vieira de Mello, hakerek karta ba Prokuradoria Jerál Indonézia hodi husu atu halo entrevista ho suspeitu na’in-neen (6) ne’ebé deskonfia hela iha Indonézia.
Prokuradória Jerál Indonézia rejeita pedidu ne’e ho razaun katak Parlamentu Indonézia seidauk ratifika memorandu entendimentu ba kooperasaun kona-ba sasin entre UNTAET no Prokuradória Jerál Indonézia, nune’e investigasaun husi polísia sivíl paradu tiha.
Investigasaun hotu kona-ba omisídiu ne’e, limita tiha ho realidade katak mate-isin hosi jornalista sira ne’ebé hakohi iha Semitériu Tanar Kusir iha Jakarta ne’e la investiga ho kle’an no testamuña xave sira ne’ebé iha Indonézia rejeita atu fó sasin ba investigasaun ofisiál sira. Matéria hotu ne’ebé aprezenta iha-ne’e bazeia ba sasin hosi terstamuña ne’ebé fó hosi Comissão Acolhimento, Verdade e Reconciliaçao (CAVR) relasiona ho jornalista internasionál na’in-lima (5) ne’e nia mate.
Jornalista: Cancio Ximenes | Editór: Agapito dos Santos
Notísia Relevante:
Jornalista Na’in-lima Hola Parteiha Istória
Nota: Artigu ne'e elabora fali bazeia ba dadus ne'ebé sasin-matan sira haktuir ba CAVR.
Sem comentários:
Enviar um comentário