DILI - Emprezariu
timoroan husu ba iha estadu no governu katak ba iha implementasaun obras boot
kompañia internasional tenke halo joint venture ho kompañia nasional hodi bele
fo liu espasu ba sirkulasaun osan ne’ebé sai ba estranzeiru. Tuir
informasaun ne’ebé publika husi media Indonesia nian balun katak kompañia
Indonesia iha tinan 2011 to’o 2014 konsege koilete osan nasaun foun ne’e nian
liu husi projetu boot kuaze billaun $4.4 ka Rp4.4 trillaun sai
prekupasaun boot ba setor privadu nasional.
“Kona
ba kompañia International husi Indonesia kollete osan husi Timor Leste durante
tinan haat hamutuk $4.4 trilium ne’e sai hakfodak ida ba hau hanesan setor
privadu ida iha rai laran hau hakarak husu simples deit se ita esplora didiak
ita nia osan sira ne’e $4.4 billoens ne’e pelumenus fo netik 20% ba rai nain
kaer ne’e mos osan bo’ot halo deit servisu hamutuk deit,”dehan emprezariu
emprezariu senior nomos prezidente CCI-TL Oscar Lima ba BT iha nia knar
fatin Acait kinta (22/04) semana ne’e.
Nia
dehan governu tenke iha politika ida atu oinsa iha projetu bo’ot ruma tenke
servisu hamutuk ho kompaña Nasional sira hodi nune osan nasaun nian labele suli
sai hotu ba rai liur maibe bele sirkula mos iha nasaun foun ne’e. “Halo
politika ida laos obriga ema atu servisu hamutuk ho ita maibe minimu fo servisu
ba ita nia emar atu halo servisu, se kompañia ida mai husi Xina, mai husi
Indoensia, Filiphina mai husi nasaun ne’ebé deit mai lori ho nia emar hodi halo
servisu la fo garantia 20% ba empreza nasional ne’e hau hanoin ita nia osan sai
sau gate deit”, katak nia.
Tan
ne’e governu iha poltika no vontande ajuda seitor privadu nasional ho poltika
joint venture ho timoroan sira hodi bele hetan hetan mos porsentu husi obra
neebe mak iha tanba osan ne’e laos husi nasaun seluk nian maibe osan povu
no nasaun TL nian. “Se ita nia politika hakarak halo duni ita iha rasik
vontade teb-tebes para ajuda seitor privadu nasional halo politika ida 20% ba
timoroan mak kaer, laos timoroan hotu-hotu laiha kapasidade atu halo servisu
20%, Se ita fo fiar ba iha kompañia internasional sira hodi lori osan sai
ba iha rai liur politika ne’ebé mak governu tenke halo ba iha kompañia nasional
no international tenke hamutuk join Venture.
Nia
mos dehan katak estadu mos tenke iha orentasaun ida katak projektu ida
halo tenke joint Venture ho Timoroan ho kondisaun fo 50% ou 20% depende
kapasidade ne’ebé iha hodi hodi Timoroan sir abele aprende buat ruma husi
kompañia boot sira ne’e tanba osan timor nian. “Hau fo ezemplu ida Jepan,
Jepan fo nia osan maibe lori nia kompañia sira mak servisu atu hakarak ka
lakohi tenke tanba ida ne’e osan Timor nian no nusa ital abele halo ida
ne’e. tan ne’e governu Timor Leste halo politika ida katak kondisaun no osan
mak ne’e ami halo konkursu no favor ida ita boot sira tenke join ho emprezariu
rai laran para atu bele fo kapasita ita nia maluk timoroan sira bele sae”,
sujere Presidente CCI-TL ne’e.
Iha
fatin seluk emprezariu Joao Alves mos dehan osan nasaun foun ne’e nian sai ba
iha rai liur tanba lakon kontrolasaun ba sirkulasaun moeda iha
Timor-Leste. “Ita lakon kontrolu kona ba sirkulasaun moeda iha nasaun ida
ne’e, osan halai sai barak teb-tebes ba iha liur, ita hatene katak osan
sirkulasaun iha nasaun rasik ne’e to’o tempu balun ita sente katak osan kuaze
que laiha tanba laiha sirkulasaun, kompras iha liur makas liu”, dehan
Joao. Tan ne’e nia dehan sirkulasaun moeda ba iha rai liur tanba projektu
hotu ne’ebé ho montante kiik fo fiar hotu ba iha kompañia international
hodi prejudika sirkulasaun osan rai laran menus.
“Premeiru
hanesan ne’e projektu hotu-hotu ita fo ba ema liur atu $100 mill mos ema liur
mak mai, atu $20 milloens mos ema liur mak mai, ne’e mak ita hatete katak se
hau timoroan mak hau kaer konserteja hau tenke halo uma ida iha ne’e, halo buat
ruma iha hahu iha hau nia rain tanba hau iha kapital atu lao taanba hetan husi
projektu”, dehan nia. Tuir nia katak wainhira projektu ruma governu sempre
involve seitor privadu rai laran mak sei kria investimentu lokal hodi
dezenvolve TL liu husi seitor seluk mak hanesan seitor turismu.
“Tan
ne’e investimentu lokal ne’e hau halo ba hau nia rai rasik ita labele hanoin
katak ita fo projetu ba ema atu investe fali restorante iha ita nia rai ne’e
laiha, ho ida ne’e enkontru ne’ebé ami halo iha embaixada Indonesia ne’e ligitu
legal embaixador rasik hatete katak 2014 osan komparas ne’ebé sai ba iha
Indonesia $298 milloes de dollar tanba ne’e ita presiza kompras tanba
presiza material mai atu konstroi”, hateten Alves. Nia mos afrima katak
osan ne’ebé mak sura ba iha kompras ba iha kontruksaun husi Indonesia hamutuk
$298 milloens iha 2014 maibe sidauk osan ne’ebé fuga husi fatin seluk.
“Ita
mos tenke hanoin katak osan ne’ebé sai husi mala laran husi aviaun no fuga osan
ne’ebé sai husi fatin hotu-hotu ne’e ita la konta osan ne’e sai sai ba iha rai
liur”. Tan ne’e Joao propoin ba iha governu no estadu tenke iha esperito
diak bainhira atu fo projetu tenke hare ba iha nia vantage no desvantagen ba
iha Timor Leste. Maske iha parte balun atu hanesan kultura timor , timor
halo lia maibe nundar kultura halo ba TL maibe importante tebes oinsa
dezenvolve TL ba oin.
“Tan
ne’e importante teb-tebes halo nusa atu dezenvolve ita nia rai tenke liu husi
prosesu sira ne’e laos sira dehan fali ita empreza timoroan sira lakohi halo
ida ne’e maibe ita eduka empreza timoroan sira atu bele kaer obras boot iha
Timor-Leste hodi osan labele suli ba iha rai liur labele hanoin katak ema seluk
mak bele maibe ita tenke eduka sira hodi bele halo buat ruma,” afrima
Joao. Tuir nia wainhira governu fo projektu ba iha kompañia international
mesak mak kaer nia konsekuensia mak osan suli ba iha rai liur la selu impostu
no povu sira iha munisipiu kontinua moris iha pobreja no futuru labarik sira
labele lao ba oin.
“Tan
ne’e hau hanoin fuga de orsamentu ita hare katak makas teb-tebes mak sai adves
ita sente moeda ne’e la sirkula iha nasaun laran adves sira balun la sente
tanba simu salariu, simu perdiam ba mai buat hotu iha, gazolina fo tan, kareta
iha tan sidauk sente kuandu ita sente lolos kuandu ita sente osan selu eskola
ita tenke hola gazolina tau ba ita nia kareta, sosa pulsa tau ba iha
telefone ida ne’ee mak ita sente serkulasaun moeda iha ita nia rain”,
hateten nia.
Joao
mos dehan katak nia mos la konkorda ho lideransa sira nia esteitmentu bainhira
kolia emprezariu rai laran laiha kapasidade. “Sujestaun ne’ebé ami hakarak
hato’o ba iha governu no estadu premeiru tenke rekuinese katak prakualifikasaun
empreza sira nian ne’e hanesan servisu ida que importante teb-tebes que empreza
timoroan hotu hotu tenke ba registu, tenke fo nia kualifikasaun ba iha obras
publika liu husi Camara Comersio Industria Timor -Leste atu nune’e projektu
sira ne’ebé mak husi $7 milloens mai kraik tenke loke tender ba empreza
timoroan”, katak nia. Nia mos husu atu implementa obra sira tenke iha
transparansia ba malu hodi labele hamosu deskonfia ba iha governu tanba
durante ne’e implementasaun projektu lao laiha tranaparansia.
“Ami
deskonfia projetu balun ne’ebé mak iha tanba ita hakfodak mai ida ne’e mak
manan, ida ne’e mak manan para atu dezenvolve ita nia rain talves nia lao maibe
hau hanoin katak iha prosesu loke tenderisaun tenke iha tranparansia diak liu,
problema ida nee durante ne’e akontese no iha deskonfia ne’e tanba
dokumentus ita hatama hotu laloke hotu kedas maibe loke uluk lai kriterias empreza
nian no finansial loke ikus no iha ne’e mak ita deskonfia tanba kaisa ita bele
troka no tau fali kaixa ida hanesan laiha problema tanba buat hotu ema
mak halo”,katak nia. (BT)
Business
Timor - Pedro
Sem comentários:
Enviar um comentário