PARLAMENTU GARGANTA DE’IT

Maske ita iha ona instituisaun lubuk hanesan Komisaun Antí Korupsaun (KAK), Provedoria Direitus Humanus no Justisa (PDHJ), Ministériu Públiku, Inspetoria Jerál du Estadu, nst, atu kombate korumsaun, maibé, Timor-Leste nia kaderneta (rapor) kombate korupsaun mean iha mundu internasionál. Ne’e hatudu katak korupsaun buras tebes iha Timor-Leste.

Indikasaun hatudu momoos katak Timor-Leste nia lei luta korupsaun maka sei fraku. Vontade polítika hosi ukun na’in sira lakon tanba tau kestaun interese pessoal no partidaria maka’as liu duké interese nasionál.

Termu korupsaun ne’e mai hosi lian Latina katak Karap ne’e signifika katak dodok. Iha kontestu Timor-Leste hahalok korupsaun konsidera hanesan ita besik ba animál ruma ne’ebé nia isin dodok ou hanesan fehuk dodok ne’ebé dois bele kria moras boot no sei estraga ema barak. Tuir mai akompaña entrevista eskluzivu  Reitór Universidade da Paz (UNPAZ), Dr. Lucas da Costa (LC) ho jornalista Semanál Matadalan (MTD), David Amar Fernandes, iha nia kna’ar fatin (Sala Reitórial UNPAZ), Kinta (19/03).

(MTD): Oinsá ho Reitór nia prespetiva kona-ba sistema kombate korupsaun iha Timor-Leste?

(LC): Atu haree kona-ba sistema kombate korupsaun iha ita nia rain, primeiru ita tenke defini uluk lai korupsaun ne’e katak liafuan korupsaun ne’e mai hosi liafuan latina ida katak (karap) ho signifikadu dodok.

Tanba ne’e, ko’alia kona-ba korupsaun ita ko’alia kona-ba hahalok ne’ebé dodok, hanoin ne’ebé dodok, atetude ne’ebé dodok.

Signifikadu dodok ne’e katak ita hare ho ita nia esperíensia rasik kuandu ita besik ba animál ruma ne’ebé nia isin dodok, ka aifuan ruma ne’ebé dodok ou hanesan fehuk dodok ne’ebé dois no dois ne’e sei estraga ema barak.

Tan ne’e  maka iha kontestu Timor-Leste kona-ba sistema atu halakon korupsaun ne’e primeiru tenki hases an uluk hosi sasan dois hirak ne’e hosi ita nia sorin tanba hosi dois ne’e bele afeta hodi estraga ita nia inus, kakutak no bele kria moras boot.

Sistema atu kombate korupsaun iha Timor-Leste ne’e seidauk di’ak tanba seidauk atu hadok an hosi sasan dois no hahalok dois hosi ita nia sorin tanba ne’e maka susar ba ita.

Susar ba ita tanba kuandu ema ruma hetan akujasaun kona-ba hahalok korupsaun ka hanoin ne’ebé dois maibé ema sei nafatin interpreta katak hahalok sira ne’e sei di’ak nafatin.

Ha’u la komprende tanba ita hatene hela katak hahalok dois ne’e estraga tiha ona ema barak nia saúde, maibé sei hakarak fó nafatin posibilidade ba ema hirak ne’e, ida ne’e kona-ba sa’ida.

Sistema atu kombate korupsaun lolos ne’e maka  orgaun rua hanesan Komisaun Anti Korupsaun (KAK) ho Polisia Judisiáriu ne’e maka hanesan elementu ne’ebé boot liu para atu kombate korupsaun.

Maibé dalaruma Polisia Judisiária ho KAK ne’e la akur no sira nia serbisu la hanesan no sira rasik la hamutuk la fó liman ba malu, tanba ne’e maka esforsu atu kombate korupsaun ne’e to’o oras ne’e seidauk lori rezultadu ne’ebé di’ak ba Timor-Leste.

MTD: Tuir Reitór nia hare sistema kombate korupsaun iha Timor-Leste ne’e sufisiente ona?

(LC) Atu ko’alia kona-ba sistema kombate korupsaun ne’e sufisiente ka lae ne’e presiza kolaborasaun (kerjasama) entre Polisia Judisiáriu  ho Komisaun Anti Korupsaun tanba hosi instituisaun rua ne’e seidauk metin maka hanesan KAK labele kaptura ema maibé Polisia Judisiáriu maka bele kaptura koruptór sira, PJ de’it mós atu kaptura direitamente sei labele tanba presiza kolaborasaun hosi instiuisaun rua ne’e, maibé wainhira kolaborasaun PJ ho KAK maka forti ona entaun PJ hetan informasaun hosi KAK, PJ rasik  bele halo kapturasaun ba koruptór mós fasíl ona.

Maibé iha Timor-Leste tátika ida ne’e la iha tanba ne’e maka atu kaptura koruptór sira ne’e mós dalaruma sei difisíl.

Ita hare hosi nasaun Indonezia, KPK bele kaer ema, maibé la’os ema ne’ebé diriji KPK maka halo kapturasaun, maibé, ema ne’ebé bele kaptura koruptór maka Instituisaun Polisia ne’ebé maka serbisu hamutuk ho KPK ne’e.

Ha’u seidauk hare sistema ida ne’e iha Timor-Leste, ita nia sistema oin seluk wainhira koruptór ida halo tiha korupsaun bolu nia ba julga ka indentifika, nia la’o ho vontade piór liu maka ema seluk salta (salva) netik tia fali, ne’e hamósu konfuzaun.

MTD: Timor-Leste iha ona instituisaun hirak hanesan KAK para oinsá maka  atu kombate korupsaun, maibé realidade korupsaun sei kontinua akontese, Reitór nia hare ida ne’e tanba saida ?

(LC): Ohin loron parte wain ba wain hakilar ho lian maka’as katak tenki kombate korupsaun, tenki halakon tiha hahalok korupsaun ne’e, maibé lahatene sira nia vontade polítika ne’e iha ka lae? iha karik iha ne’ebé? implementa karik mós implementa liu hosi saida?.

Korupsaun nafatin akontese tanba sistema kombate korupsaun ne’e seidauk funsiona ho di’ak no seidauk iha koperasaun institusionál.

MTD: Durante ne’e Parlamentu Nasionál mós luta maka’as tebes hodi kombate korupsaun ne’e maibé to’o agora Lei Antí-Korupsaun de’it mós seidauk aprova, Reitór nia komentariu ba ida ne’e oinsá ?

(LC): Parlamentu Nasionál ne’e koalia garganta de’it, maibé laiha forsa (kna’ar) ezekutivu ida hodi kombate korupsaun ne’e. koalia kona-ba Lei Antí-Korupsaun, Lei anti korupsaun ne’e iha ona maibé seidauk forsa.

MTD: Meius ne’be di’ak hodi kombate korupsaun ne’e maka oinsá ? 

(LC): Meius ne’ebé di’ak hodi kombate korupsaun ne’e maka ne’e, Polisia Judisiáriu (PJ) wainhira kaer ona koruptór tenki lori ba sulan tiha lai iha prizaun maka hodi halo investigasaun.

No vontade ba kombate korupsaun ne’e labele para, no atu kombate korupsaun ne’e, hosi parte hotu labele tau neon los de’it ba Polisia Judisiáriu ho KAK.

Labele tau neon los de’it ba PJ ho KAK maka kombate korupsaun, maibé tenki halo prevensaun hahu kedas hosi eskola ka kria materia espesikfiku ida kona-ba kombate korupsaun nian hodi hanorin sidadaun sira hosi eskola kedas.

Tanba ne’e goverenu presija kria meius oi-oin para hodi habelar informasaun ba sosiedade tomak kona-ba kombate korupsaun ne’e. (*)

Matadalan