Projetu Urjénsia Lautem Mistériu

DILI – Kustu projetu rehabilitasaun estrada iha munisípiu  Lautem ho natureza urjénsia  falun metin ho mistériu, tanba maske projetu ne’e foti fo de’it (single source) ba Konsorsiu Ponta Leste Group, maibé owner project (nain ba projetu) ne’e mos seidauk iha serteza kona – ba kustu ne’e rasik.

Diretor Luta Hamutuk, Mericio Akara hatete, projetu urjénsia iha Lautem ne’e hanesan repete de’it erru sira ne’ebé mak antes ne’e govenru halo tiha ona. Kada tinan governu sempre halo avaliasaun katak sei la repete ona projetu sira ho natureza emerjensia no urjénsia, maibé ohin loron akontese fali. Ne’e signifika, governu   laiha konsistensia. Tanba, tinan kotuk deputadu sira iha Parlamentu Nasionál mos kestiona kona – ba dividas governu     nian ne’ebé aumenta hela de’it, tanba kauza hosi  projetu emerjensia no urjénsia  sira ne’ebé governu     halo.

Akara hatutan, projetu urjénsia  ne’ebé hala’o hosi  Konsorsiu Ponta Leste Group ne’e iha negativu no positivu. Nia positivu, tanba sira sente katak nu’udar Lautem oan no uma kain ba festa komemorasaun loron 28 Novembru ne’e, entaun maske haruka de’it mos sira halo kedas, maibé nia negativu mak la asina kontratu ruma ho governu    . Negativu ida ne’e mos, tanba orsamentu ida ne’ebé mak atu fo ne’e la garantia hira, tanba kontratu laiha.

“Se Lautem oan sira mak uza  sira nia osan rasik hodi halo estrada urjénsia  ne’e, ita tenke orgulho, tanba ho sira nia osan, sira sai uma nain, maibé ida ne’e mai hosi  orsamentu Estadu nian. Entaun, hakarak ka lakohi tenke haré nia legalidade”, hatete Akara ba Timor Post iha nia serbisu fatin Farol – Dili, Tersa (22/11).

Akara hatutan, normalmente kuandu to’o ona loron bo’ot sira, membru governu     no setor privadu sira sempre aproveita atu oinsá bele hetan osan. 

“Labele fo sala ba loron bo’ot sira hodi halo sasan la ho kualidade, tanba tuir loloos loron bo’ot sira ne’e ita tenke hakmatek hodi halo serbisu hotu ho nia kualidade di’ak. Labele iha loron bo’ot ne’e ita halo azineira oioin hodi ikus mai fo sala fali ba loron bo’ot”, sujere Akara.

Akara mos husu ba Komisaun E Parlamentu Nasionál no Komisaun Anti – Korupsaun (KAK) tenke halo fiskalizasaun ba projetu ne’e hodi garante nia kualidade di’ak.

Kronolojia hosi  projetu urjénsia  ne’e haktuir hosi  Prezidente Konsorsiu Ponta Leste Group, Custodio Jose Lopes katak rehabilitasaun ka projetu estrada emerjensia ne’ebé hala’o iha Luatem, tanba simu orden hosi Ministru Obras Públiku Transporte no Komunikasaun (MOPTK), Gastao Sousa iha loron 8 Outubru no iha loron 9 Outubru, nia halo mobilizasaun ba Lospalos no foin hahú  halo serbisu iha loron 10 Outubru foin lalais. Entaun, total loron ba projetu emerjensia ne’e hamutuk loron 41 ona, maibé to’o oras ne’e seidauk iha asina kontratu. Bele dehan projetu emerjensia ne’e laiha dezeñu Bill of Quantity(BoQ) no seluk tan.  

“Ida ne’e ami konsege halo ona projetu estrada ho nia distansia Kilo Metru 11 (11Km). Serbisu sira ne’ebé konsege hala’o ona mak hanesan backman, sub – base, besecoss mos hotu tiha ona. Hosi  Lautem ba to’o iha Lospalos villa, estrada kuak sira ne’e laiha ona. Ami ke’e hotu tiha no ami hasai tiha alkatraun ne’e no agora ami ateru hotu tiha ona. Sub – base no basecoos mos hotu tiha ona. Hein loron 28 Novembru agora liu tiha mak ami komesa fiu alkatraun”, hatete Custodio Lopes ba Timor Post iha Hotel – Timor, Dili Segunda (21/11).

Custodio hatutan, projetu emerjensia ne’e iha faze ida de’it, tanba de’it konstrusaun ne’e halo ba preparasaun festa komemorasaun loron proklamasaun unilateralmente independensia TL, 28 Novembru 1975 – 28 Novembru 2016 iha munisípiu  Lautem.

“Ida ne’e mak hanesan Timoroan no Lautem oan, orden mai dehan ami tenke haka’as a’an hodi halo, prontu ami haka’as a’an hodi halo. Durante loron 41, ami bele akaba ona estrada ho nia distansia 11Km, bele hamoos, ateru basecoss, agora kaber ona no hein de’it atu fui alkatraun ona”, esplika Custodio. 

Nia hatutan, tuir loloos ne’e atu fui alkatraun ona, maibé tanba kestaun tékniku . Nia fo ezemplu  ida, dezeñu sira halo hosi  obras públika  munisípiu  Lautem ba alkatraun ne’e mak centi metru tolu (3cm). Alkatraun tuan ne’e ke’e sai tiha ne’e nia mahar mak hosi  10cm – 11cm.

Entaun, ida ne’e lalogis kuandu ke’e sai tiha alkatraun tuan ho nia mahar 11cm, depois agora atu tau fali de’it 3cm ne’e motor mak liu mos ne’e nakles ona. Ho rajaun ida ne’e mak Ajensia Dezenvolvimentu Nasionál (ADN) ho obras públiku  katak labele halimar ho povu nia osan. Se agora mak fui alkatraun ho nia mahar 3cm mak aban no bainrua nakles tiha, di’ak liu para provizoriu lai hodi hein loron komemorasaun 28 Novembru ne’e liu tiha lai mak foin hahú  fui alkatraun tuir estandarte tékniku  hosi  ADN no obras públiku  nian. Katak sei fui alkatraun ho nia mahar ne’e hosi  5cm – 6cm, tanba tékniku  sira justifika katak iha parte munisípiu  ne’e kareta bo’ot ladun barak mak liu hosi  estrada ne’e. Maibé, hosi  parte kompañia nomos nu’udar Lautem oan katak sei fui alkatraun tuir estandarte nasionál, tanba kompañia la’ós  hanoin atu hetan lukru de’it, maibé hakarak halo projetu estrada ne’e to’o tempu naruk.

Nia esplika, prosesu hasai alkatraun tuan, kompañia Konsorsiu Ponta Leste Group ne’e uza eskavator tolu (3). Ida ba suru rai mutin no rua seluk ne’e ke’e sai alkatraun tuan. Prosesu ke’e alkatraun tuan ne’e mos tuir orientasaun tékniku  obras públiku  nian, tanba nain ba projetu ne’e mak Ministériu  Obras Públiku  no Transporte Komunikasaun (MOPTK).

“Projetu ne’e halo tuir orientasaun, maske surat tahan mutin ida seiduak iha ba ami (seidauk asina kontratu), tanba iha sente spiritu patriotizmu no nasionalizmu, ida ne’e mak ami tenke halo. La’ós  de’it dehan buka osan de’it, la’e. Maibé duni kualidade”, konfesa Custodio. 

Custodio dehan, total serbisu nain sira ne’ebé serbisu iha projetu emerjensia ne’e hamutuk ema nain 30 resin. Durante projetiu ne’e la’o sempre superviziona hosi  tékniku  ADN no tékniku  sira mai hosi  obras públiku  Lautem no nasionál. Inklui hetan vizita bebeik hosi  Ministru Obras Públiku , Gastao Sousa.

“Ministru mos hatene katak, tanba tempu ne’e aperta bebeik, entaun saida mak ami halo, ami halo ona. Tanba ema barak mak sei ba partisipa loron 28 Novembru, entaun ami sei halo esforsu hodi halo di’ak. Karik mosu rai rahun mos ami prepara ona kareta tolu hodi rega rai rahun”, hatete Custodio.

Nia dehan, tuir loloos ne’e fui ona alkatraun, maibé kompañia mos tenke rona owner project ne’e. Se owner project (projetu nain) mak dehan hanesan ne’e, kompañia tenke tuir. Serbisu ne’e la’ós  tuir de’it kompañia nia hakarak, ne’e laloos ida. Projetu ne’e nia nain mak Ministériu  Obras Públiku  Transporte no Komunikasaun (MOPTK) nian.

“Tuir orientasaun obras públika  nian, loloos ami tenke halo estrada ne’e to’o de’it 6Km, maibé realidade hatudu katak agora ami halo to’o ona 11Km. Ida ne’e signifika, projetu emerjensia ne’e besik atu hotu ona. Maibé hosi  Lospalos to’o iha ponte ne’e hamutuk 20Km”, nia hatete. 

Ekipamentu pezadu ne’ebé Konsorsiu Ponta Leste uza  ba halo projetu emerjensia ne’e mak iha eskavador ha’at (4), loder tolu (3), kareta hamutuk 31, Silindru hamutuk ha’at (4). Maske projetu emerjensia ne’e seidauk iha kontratu, maibé Konsorsiu Ponta Leste ne’e iha komitmentu no brani tebes hodi hala’o projetu emerjensia ne’e.

“Tanba ami la’ós  staff baibain ka direitor sira mak haruka ami, maibé ida ne’e ministru mak direitamente orienta dehan katak halo ami prepara nota informativu fo ba imi katak maske kontratu seidauk iha, mas halo ba. Ami fiar katak nia selu”, nia hatete.

Total gastus Konsorsiu Ponta Leste ba iha projetu emerjensia ne’e hamutuk U$500,000 ona. Fatin seremonia 28 Novembru mos kompañia halo no loke estrada foun ida ba fatin seremonia ne’e. Planu orsamental ne’e mai hosi  MOPTK rasik, tanba Konsorsiu Ponta Leste laiha kbi’it hodi halo planu orsamental ba projetu ne’e.

Hatan kona – ba kestaun ne’e, Diretor Diresaun Nasionál ba Estrada, Ponte no Kontrolu Seias, Rui H. F. Guterres konsidera projetu emerjensia estrada iha Lautem ne’e la’ós ilegal, maibé legal, tanba hetan orden oral hosi  MOPTK rasik hodi bele fasilita movimentu ba komemorasaun loron proklamasaun unilateralmente independensia Timor – Leste ne’ebé sei hala’o iha loron 28 Novembru 2016 iha munisípiu  Lautem.

“Ami pratikamente iha diresaun ida ne’e, ami kumpri de’it saida mak orientasaun. Ne’ebé politika orienta ita tuir de’it ona. Maibé, ami sei tenta hodi hadia situasaun ne’e”, hatete diretor Rui.

Diretor Rui mos rekonhese katak rehabilitasaun estrada ne’ebé halo hosi  Konsorsiu Ponta Leste Group ne’e seidauk iha kontratu, maibé bazeia de’it ba orden oral hosi  Ministru Obras Públiku  Transporte no Komunikasaun, Gastao Sousa.

“Ami simu de’it orientasaun hosi  ami nia lider. Ha’u labele dehan projetu ne’e legal ka illegal, maibé ha’u hala’o serbisu tuir de’it orientasaun hosi  ema ne’ebé mak agora ka’er governu” , justifika Rui hodi hatutan nia mos ladun iha informasaun klaru kona – ba valor osan hosi  projetu ne’e rasik, tanba desijaun hodi rehabilita estrada ne’e ho oral de’it. Signifika, entre governu     ho Konsorsiu Ponta Leste Group seidauk asina kontratu ruma antes hahú  projetu ne’e. (oki) 

Timor Post