Importánsia Komemorasaun Tinan 500

Matadalan, editorial

Fulan oin mai, 28 Novembru 2015, Estadu Timor-Leste sei komemora tinan 500 Portugés sira tama iha Lifau, Oe-Cusse, hodi deskobre Timor. Komemorasaun ba loron boot ida ne’e, hetan reasaun pro no kontra. Balun dehan la merese komemora loron ida ne’e tanba loron ne’e idéntiku ho kolonializmu. Seluk fali dehan komemorasaun ne’e importante tanba ho prezensa portugés maka ikus mai hahoris RDTL. Sé lae mós, Timor-Leste Indonézia nian.

Pro no kontra ne’e razoavel.  Pro no kontra hanesan fanun Estadu atu implementa buat ruma ho kuidadu ka responsável. Signifika katak atu hetan rezultadu ne’ebé efikás no efisiénsia, solusaun maka pro no kontra.

Komemorasaun tinan 500 ne’e, la’os la importante hanesan ema balun dehan. Seremónia ne’e importante tebes tanba ohin loron Timor-Leste sai nasaun katóliku ho pursentu boot (95%) iha Ázia tanba Portugés sira nia prezensa iha Timor iha momentu ne’ebá.

Prezensa Portugés mós importante ba TL nia independénsia, tanba karik sira la tama iha ne’e, ita iha Olanda nia okos. Sé karik ita iha Olanda nia okos maka tuir lei internasionál ne’e ita tama ba Indonézia. Ita sai ema Indonézia hotu.

Iha mós aspeitu negativu hosi sira nia prezensa maka sira mai ho polítika biznis ninian. Pur-ezemplu, sira mai foti timoroan sira nia rikusoin hanesan aikameli, bani-been no sira seluk lori ba iha sira nia rain hodi sustenta sira nia moris.

Aleinde ne’e, sira mós mai haterus timoroan sira. Ita lalika helik. Sira obriga timoroan sira sai atan ba sira no halo serbisu obrigatóriu. Timoroan sira mós sai vítima ba edukasaun tanba sira kria klase entre timoroan. Klase liurai, sira (Portugés) fasilita ba eskola maibé klase baibain sira abandona.

Buat hirak ne’e, hela ona ba pasadu. Timor-Leste ultrapasa ona istória moruk hirak ne’e. Tan ne’e, fó hanoin de’it ba Estadu katak bele komemora saida de’it maka Estadu hanoin katak importante. Maibé, halo komemorasaun ida simplis de’it para bele evita fakar osan barak. Ita komemora buat ida ho luxu maibé retornu maka “elojia”. Ita só hetan apresiasaun hosi ita nia maluk nasaun viziñu no nasaun sira seluk ne’ebé partisipa seremónia katak Timor mós bele halo buat ida luxu. Maibé, laiha retornu ekonomikamete ba populasaun. Povu kontinua kiak ka mukit.

Estadu Timor nia ábitu ne’e, fakar osan ba komemorasaun ne’e taka matan maibé la hatene buka osan. Ne’eduni, kuidadu gasta orsamentu arbiru tanba Timor-Leste depende maka’as liu-ba osan minarai. Ohin loron, presu minarai iha mundu tún dadauk ona. Sé Estadu la kreativu buka osan hosi fonte seluk, aban bainrua ita bele tata rai (infrenta krizi ekonomia). (*)