Seremónia Tinan 500 iha Oe-Cusse, Estadu Komemora Loron Kolonializmu

Iróniku oituan tanba uluk maun boot sira maka organiza malu duni sira sai hosi Timor, agora ita ba komemora fali.

Komemorasaun tinan 500 Portugés sira tama iha Timor iha Oe-Cusse, 28 Novembru 2015, hetan reasaun pro no kontra. Padre Martinho no Diretór AJAR konsidera estadu komemora loron kolonializmu. Entretantu, Francisco Branco no Mário Carrascalão dehan importante komemora loron ida ne’e tanba loron ida ne’e maka hahoris RDTL. Sé lae, Timor-Leste ohin loron Indonézia nian.

Teorikamente, tuir Dosente Filozofia Polítika Semináriu Maior Fatumeta, Pe. Martinho Gusmão katak bele simu tan uluk kuandu Liurai Portugal haruka armada ba buka kolonia foun, iha M3—Mercenario, Militár no Missionário. Mercenário ba atu haknauk no kontratu. Militár ba na’uk no hada’u sasán. Missionário ba hanorin ema atu hatene Maromak.

Polítikamente, nia esplika, selebrasaun ida ne’e komik fali. Ita halo festa ba naukteen sira ne’ebé tama atu hahú hakna’uk no na’uk Timor.

Filozofikamente, Amu Martinho tenik, selebrasaun ida ne’e mós laiha sentidu. Tansá? Tan, Timor-Leste ne’e ninia “raison d’etat” la’os 1515, maibé 28 Novembru 1975. Nia informa, sé de’it maka dehan katak Timor-Leste ne’e hahú hosi Oe-Cusse, nia la hatene istória no manipula istória. Ne’e traisaun boot ida.

“Nu’udar Estadu, Timor hahú hosi Díli, 28 Novembru 1975. Rekoñese internasionalmente, 20 Maiu 2002. De restu ne’e manipulasaun,” nia informa ba Matadalan iha nia kna’ar fatin, Kinta (02/10/15).

Diretór Ezekutivu ONG Asia Justice And Raight (AJAR), José Luis de Oliveira mós hatutan lia. Oliveira haklaken, komemorasaun tinan 500 iha Timor-Leste (TL) ne’ebé sei komemora iha Rejiaun Espesiál Administrativu Oe-Cusse Ambeno iróniku oituan tanba komemora fali loron kolonializmu nian.

“Ha’u la hatene, tanba saída maka ita komemora fali loron kolonializmu nian ukun ne’e. Mai ha’u iróniku oituan tanba uluk maun boot sira maka organiza malu duni sira sai hosi Timor, agora ita ba komemora fali,” dehan José Luis ba Matadalan iha nia kna’ar fatin, Farol, Díli, Kinta (01/10/2015).

Tuir nia haree, ne’e nunka akontesse iha fatin seluk. Tuir istória ne’ebé nia hatene, povu Timor uluk barak maka sai vítima. Bainhira evanjelizasaun tama iha Lifau populasaun sira iha momentu ne’ebá liman sorin kaer kruz, sorin kaer espada (katana).

Nia hatutan, atividade sira ne’ebé komemora ne’e la fó retornu sosiál ekonómia mai ita nia nasaun. Dala barak komemorasaun boot sira ne’e, tuir nia, só fó benefísiu de’it ba emprezáriu sira. “Ezemplu, ita komemora tinan 100 revolusaun Don Boaventura nian, retornu sosiál ekonómia iha ne’ebé? Hosi komemorasaun ne’e saída maka ita hetan ba ita nia sosiedade? La iha,” nia haktuir.

Diretór ne’e tenik, atividade sira ne’e kompañia sira maka raut osan. Hanesan iha serimónia boot iha Tasi-Tolu tinan hirak liu-ba ne’ebé momentu ne’e kompañia sira lori sasán hosi Surabaya mai tau hotu sira raut fali sasán sira ne’e fila. Tanba ne’e, Oliveira dehan, signifika katak sira (kompañia) lori fali osan sai hotu.

Tan ne’e, nia informa, tanbasá maka gasta osan bar-barak depois ho ambisaun boot tet-tebes hakarak halo buat sira ne’ebé sufistikadu (cangih) iha tempu ne’ebé badak, maibé afinál la konsege. Uluk dehan atu halo otél fitun lima (5), agora otél ne’e la konsege harii, sosa fali aviaun ho ró ida para hodi lori ema ba mai Díli.

“Ita inventa sasán, gasta osan povu nian arbiru. Maun boot sira favor boot ida hanoin ba ita nia oan no beioan sira. Osan ne’e la’os ita nian de’it,” Oliveira sujere.

Tuir loloos, nia haktuir, komemorasaun loron evanjelizasaun ne’e komemora tiha ona iha Tasi-Tolu ne’ebé partisipa hosi Enviadu Espesiál Amu Papa nian foin lalais ne’e. Ne’eduni, komemorasaun iha Oe-Cusse ne’e ema bele interpreta sala dehan komemora fali loron kolonializmu nian.

Iha parte seluk, Deputadu Bankada FRETILIN, Francisco Miranda Branco hateten, tuir nia interpretasaun, presiza duni atu komemora tanba sé karik tinan 500 ba kotuk navegadores no misionárius sira la tama iha Lifau, entaun Timor-Leste (TL) ohin loron la’os nasaun independente no ita tama ba teritóriu Indonézia.

Nia dehan, bainhira misionáriu sira tama mai iha Lifau, sibilizasaun rua (2); Kristianizmu ho Animizmu Maubere” hasoru malu no hahoris Repúblika Demokrátika Timor-Leste (RDTL). Ne’eduni, sé karik sibilizasaun rua (2) ne’e la hetan malu, RDTL ne’e la eziste. “Sé la hetan malu, ita ne’e automátikamente Indonézia. Maibé, grasas tanba ho sibilizasaun ne’e RDTL moris,” dehan Branco.

Enkuantu, Eis Vise Primeiru Ministru, Eng. Mário Viegas Carrascalão katak ida ne’e hanesan simbóliku hodi hatudu TL ba mundu no ne’ebé marka istória. Maibé la hatene uluk misionáriu sira maka to’o uluk ka sira be administrasaun.

“Ha’u hanoin buat ida ke simbóliku no oportunidade ida atu hatudu mós Timor-Leste ba mundu. Ha’u la konkorda ida dehan katak deskubrimentu ne’e tanba antes ne’e povu iha tiha ona mai hosi fatin barak,” dehan Carrascalão ba Matadalan iha Hotel Timor, Sesta (03/10/15).

Maibé, tuir nia, prezensa portugés sira nian ne’e importante ba TL nia independénsia, tanba karik sira la tama iha ne’e, ita iha Olanda nia okos. Sé karik ita iha Olanda nia okos maka tuir lei internasionál ne’e ita tama ba Indonézia, ita sai ema Indonézia hotu.

Carrascalão salienta katak Timor-Leste nia dezenvolvimentu ne’e emerjénsia no depende ba vizita Governu no realiza selebrasaun ruma. Atu selebra tinan 500 foin ita hahú halo estrada, halo dezenvolvimentu. Nia dehan, tuir loloos ne’e labele akontese hanesan ne’e tanba ita bele gasta osan arbiru de’it.

“Atu komemora, sim,  ita tenke hadi’a ita nia uma nune’e bainaka sira to’o mai ne’e tenke hetan uma ida ke di’ak. Ita hakarak halo dezenvolvimentu ne’e tenke hadi’a mós povu ki’ik-oan (povu Oe-Cusse) nia moris. Sé lae, ema viziñu sira ne’ebé avansadu maka mai utiliza ita nia produtu sira ne’e,” Carrascalão dehan.

Nia informa, ita komemora ne’e gasta osan arbiru de’it maka sei fó impaktu boot iha futuru hodi hamosu krizi. Nia fó ezemplu hanesan Portugal uluk gasta osan arbiru de’it maka ohin loron akontese krizi, tanba ne’e sé Timor-Leste maka gasta osan arbiru maka sei sai hanesan Portugal iha futuru oin mai.

Aleinde ne’e, Ministru Estadu Koordenadór Assuntus Administrasaun Estadu no Justisa no Ministru Administrasaun Estatal, Dionísio Babo Soares hatete, objetivu hosi  komemorasaun tinan atus lima (500) misionarista tama iha Timor, ne’e hakarak atu selebra  tinan atus lima (500) inkontru sub-divizaun rua entre Portugés ho Timor.

“Tinan atus lima (500) liu-ba, malae sira mai ita nia rain ne’ebé agora to’o ona tinan atus lima (500),  ita halo buat ne’e iha Timor laran tomak, maibé konsentra liu iha Oe-Cuse. Só iha 28 Novembru loron selebrasaun independénsia ne’e maka ita akomoda iha Oe-Cusse,” Dionísio esplika.

Nia akresenta, selebrasaun ne’e sei kompleta ho atividade barak, kona-ba kultura, desportu no debate intelektuál.

“Depois agora dadaun ne’e iha malae portugés lubuk ida sa’e motór hosi Portugal mai, no 28 de Novembru sira sei to’o iha Timor,”  nia hatete.

Babo esplika, razaun hosi selebrasaun ne’e tanba  uluk  tinan 500 liu-ba, malae mutin mai tama ita nia rain. Nia hateten,  hosi selebrasaun refere, benifísiu ba Timor iha.

“Tinan atus lima ne’e benifisiu iha. Benefísiu mai Timor ita la lembra, tinan 500 mai ita sira ne’e beiala ona. Benifísiu klaru ke ita komemora hodi fó ómenajen no fó ónra ba ita nia passadu, halo tuir istória ba jerasaun foun hodi fó nafatin espíritu para ita bele la’o nafatin ba oin hanesan nasaun ida,” nia esklarese ba Matadalan iha Caicoli, Kuarta (30/09/15). (Jon/Efrem/Mj1/Anibal)

Matadalan