Ha´u La Moe

Ha´u nia kondisaun difisiente maibé ha´u la moe atu la´o sai iha tempu ne’ebá enkuantu ha´u la´o serbisu hanesan seksaun liturjia ikus mai sai profesora.

Inísiu ne´ebé ki´ik oan, finaliza ho rezultadu ne´ebé boot. Ne´e maka viajen no lala´ok moris husi mana ho karakterístika fuuk been be metan no naruk ne’e. Isin morena, okulista no sempre hamnasa midar. Aten-brani no laran luak, prontu serbi ba uma kreda, familia no nasaun. La sente baruk hodi hakur laloran moris. Neon boot. Fiar an ho esperansa hodi luta kore korente moris hodi la´o nafatin. La sura kolen. Hisik kosar, koko moruk moris nian. Esperiénsia moris hanesan la´o iha aitarak leten, iha fatuk laran maibé nafatin iha esperansa. Ho Maromak nia liafuan, pasiénsia hala´o moris nu´udar kriatura babain iha mundu ida ne´e.

Tinan tolu nolu resin ona halo dedikasaun, ba família, kreda no labarik eh foinsa´e sira, prepara futuru nasaun nian liuhusi edukasaun, nu´udar profesora. Maria Elizita Berta (56) hala´o kna´ar murak ida ne´e maske ho kondisaun difisiente. Difisiente la moris ho nanis, difisiente la mai husi nia tempu warik-oan maibé konsekuénsia husi funu naruk husi rai badin, buka hadau no ukun Timor.

Ba ha´u (ANTIL), nia haktuir katak durante tinan tolu nolu (30) resin moris nu´udar difisiénsia, ho ain karuk laek. Ain karuk morteru nia istilasu tetak-rahun tanba iha tinan 1976 hetan tiru husi liman kro´at javanes sira nian iha nia ain no morteiru ne’ebé mai liuhusi nia uma hodi kona mós nia iha tempu ne’ebá. “Ha´u nia ain ema tiru kona no ha´u tama ospitál la to´o tinan ida. sira hanoin ha´u ema GPK (Gerakan Pengacau Keamanan), entaun sira lakonsege kura ha´u to´o hotu,” haktuir.

Gariuai oan ne´e bainhira iha biban dada lia ho ha´u (ANTIL) durante minutu balun iha Sentru Konvensaun Dili, foin lalais ne´e. Nia haktuir tan, iha kama ospitál, kuartu mamuk, nonok de´it mak fó sasin lian laek ba nia moras tan inan-aman, tiu-tia no família sira iha hela hotu ailaran. Loron no kalan kontinua troka malu, ponteiru nafatin nakdulas, tempu mós la´o ba bebeik, la kle´ur padre João Magalhães mak ba haree no tau-matan nia, to´o nia alta hikas husi fatin moras ne´e.

Ho neon arepende hodi hanoin hikas tempu uluk, ho laran kraik, nia kontinua konta katak ne´e realidade ne´ebé hakarak ka lakohi, todan eh kamaan maske ho otas ki´ik, idade sei nurak, nia tenke simu naha ida ne´e. Tenke tutur eh hulan todan ida ne´e. Maske nune´e, ho aten-brani nafatin, fiar iha prínspiu, banati tuir Maromak nia liafuan kontinua iha mehi no esperansa hala´o kna´ar nu´udar ema normál. Maske sasidik haka´it, maske laloran satan netik ho aten-boot hala´o nafatin moris ne´e no agradese ba buat ne´ebé iha.

“Ha´u moris difisiente maibé grasa Maromak, ha´u sai profesora,” hateten Kulugisa oan ne´e ho oin lakan nabilan nakonu ho esperansa.

Aitonka iha liman, hatais kazaku metan, faru mutin taka isin, hafutar ho gravata modelu borboleta, kór metan iha kakorok. Profesora ne´e haktuir nia moris. “Ha´u ema ida moris simples”. Lori hikas moris ba tempu uluk, nostalgia moruk Gariuai oan ne´e, sani nia istória, haktuir nia vida ho neon susar. Basá, realidade moruk koko nia kbiit, istória laran susar koko hafalun nia fuan no hanoin, tan inan ne´ebé nia tau laran hili dalan seluk, korta dalan hodi ba moris ho ema (mane) seluk. Realidade foun ne´ebé nia tenke simu tan, pájina foun ne´ebé nia presiza loke duni tan.

Tanba sá? Basá dalan ne´ebé nia inan hili, nia kbiit laek satan netik. Hakarak ka lakohi tenke simu realidade ida ne´e ho fuan boot. Maske nune´e nia haktuir, Maromak la taka dalan ba nia emar be nia hadomi, Maromak la husik leet nia kriatura ne´ebé iha susár maibé sempre hatudu dalan husi ema seluk nu´udar nia saseluk hodi fó naroman hatudu dalan ne´ebé lós. Naroman hodi ukun kbiit nakukun be hafalun esperansa no taka dalan moris nian.

“Agora paun fuan ida iha ha´u nia liman,” katak profesora ensinu báziku Gariuai ne´e. Maske nune´e, nia haktuir paun ne´e la mai rasik, sorte ne´e la mosu rasik maibé tan grasa Maromak liuhusi nia saseluk sira. Nune´e, hatudu ema laran di´ak no fuan boot amu Elisio Locateli hodi sai nia benfeitór.

Grasa no tulun Amu Locateli nian ne´e, kruz moris ne´ebé nia hulan iha kabaas moris hahú sai kamaan nune´e kore tiha nia isin lolon husi korente difikuldade ne´ebé haksumik iha nia an, bobar metin nia futuru, kesi metin nia neon no hakarak hodi lolo liman haku´ak futuru nabilan no sente loromatan nia roman.

“Ohin loron ha´u bele hamriik iha ne´e hanesan profesora,” tenik tan profesora ne´ebé gosta kór matak (verde) ho kor-de-roza. Ba nia, gosta kór ne´e la naran de´it maibé tanba iha nia magarti, magarti ne´e nia esplika katak matak ne´e esperansa no hetan ksolok, kor-de-roza ne´e katak ksolok ita-nian.

Ho nune´e esperansa no ksolok nu´udar mehi naruk ne´ebé nia koko no buka atu kaer toman nia ilas no lalatak iha tempu naruk. Ikus mai nia kaer toman duni. Matan wa´in sai sasin, tilun wa´in mak rona no isin-lolon atus mak asiste. Maka´as! Basa, entre manorin na´in ka profesór sira iha rai ilas “Avó lafaek”, Timor-Leste, feto eh mane, as ou badak, hela dook ka besik, nia mós sai eroina ida.

Eroina la´os tan kaer kilat, eroina la´os tan halo funu hasai ema nia iis husi ema nia isin lolon hodi manan funu balu. Lae!maibé badaen demais forma liafuan hodi sai istória furak. Kaneta kro´at demais hodi hedi liafuan, lapijeira meik demais hodi fó sentidu ba fraze, hodi nune´e ikus mai nia bele sai manan na´in ba hakerek istória ho liafuan 1.500 ho dalen portugés hodi sai istória kmanek ida iha konkursu nasionál.

Maske nune´e, profesora ne´e, rekoñese katak hirak ne´e hotu mai husi dalan naruk no kbiit korajen husi Amu Locateli bainhira nia otas sei ki´ik. Ha´u rona, ha´u nia fuan ki´ik kontinua bisi-bisi, laran tuku halo maka´as tan de´it, ha´u husu, halo istória hetok sai naruk. Ha´u mós hetok kurioza hodi ke´e tuir, buka nani kle´an istória feto aten-brani ne´e. Ohin loron nia biban fahe nia matenek, dadaun ne´e nia bele hanorin tan grasa husi nia esforsu no laran luak padre Locateli hodi bolu nia, hanorin iha igreja molok sai profesora iha tinan 1983.

Maske nune´e, profesora ne´e konfesa katak fofoun nia moe lós ho nia kolega eskola sira, kolega feto eh mane. Nia moe sei nurak-nurak, amu konsege lee kona, nia moe amu konsege kaer toman, nune´e kbiit moe nu´udar unuk hafalun nia an, nia kolu, sobu no soe sai tiha husi isin lolon tan amu haku´ak no fó bensa ba nia hodi dehan: “Sé ó iha uma de´it, ó-nia sirkulasaun ladun forte ó bele hetan moras,” nia lembra.

Nia konta nia istória nafatin katak iha tempu ne’ebá mós Padre Locateli sempre lori nia sai ba misa, hafoin kontinua nafatin iha tinan 1983 Padre Locateli hateten: “Maske ó nune’e tenke liuhusi katekista hodi toman labarik sira ne’e hodi nune’e bele ba fali iha hanorin. Iha tempu ne’e, hau halo tuir to´o ha´u ba hanorin iha Fatumaka iha tinan 1983 nu´udar honorer. Iha ne’ebá Padre Locateli mak tau matan ba labarik sira dormitóriu (asrama), halo uma-du´ut hodi fó mai ami,” eis katekista ne´e dalen tuir nia lala´ok moris.

Mout iha istória pasadu nian, nia lori ha´u semo ho liras nurak hodi lees biti kalohan, haborus odamatan lalehan hakat tuir odan moris nian kontinua la´o hamutuk ho Baucau gimata ne´e hodi hatene nia istória no moris ne´e oinsa.

“Iha tempu ne’e Padre Locateli hatama ha´u ba profesora relijiaun hodi hanorin labarik sira. Iha tempu ne’e, ami mai tuir formasaun kona-ba profesora relijiaun nian. Iha tempu ne’e Padre Domingus Maubere mak lori hau ba tuir formasaun lorloron. Ha´u tuir formasaun ne’e hotu hafoin Padre Locateli mai tula ha´u fila fali ba hanorin,” konta tuir nia lala´ok hahú atu sai profesora ne´e.

“Ha´u fila, ha´u halo nafatin ha´u nia kolaborasaun servisu iha igreja hanesan seksaun liturjia. Ha´u disponível hala’o tuir sira ne’e hotu, nafatin to´o ikus ha´u hetan susesu ida hanesan ne’e,” konta tan Baucau Fatuk laran oan ne´e mai ha´u la sente kolen.

Nia hateten, Maromak nia domin boot tebes, liu lalehan no rai, tasi no foho. Maromak la di´uk ba nia halerik, Maromak la delek ba nia hamulak basá komunikasaun ne´ebé nia halo liuhusi orasaun ikus mai nia konsege kaer toman naroman, haku´ak hodi sente mós futuru nia kmanek, koko mós mundu nia midar no sente mós moris nia furak hodi halo kolaborasaun kontribui ba Maromak nia obra iha mundu rai klaran.

“Serbisu hamutuk atu ita bele eduka ita-nia oan sira ba futuru nasaun Timor-Leste,” nia haklaken, “Hau agradese tebes ba Padre sira no ba Amu Locateli. Husi sira ha´u bele moris di´ak to´o ohin loron maske ho ha´u nia kondisaun difisiente maibé ha´u la moe atu la´o sai iha tempu ne’ebá enkuantu ha´u la´o serbisu hanesan seksaun liturjia ikus mai sai profesora,” agradese profesora kurioza husi Gariuai ne’e.

Entretantu, susesu ne´ebé nia iha. Matenek ne´ebé nia hetan ona la sai nu´udar dalan rohan, la´os nu´udar ninin ba nia vontade hodi kontinua estuda no aprende, aprende no aprende nafatin tanba, tuir nia, ita ema kriatura nu´udar obra Maromak nian ne´ebé furak tebes, iha hanoin, fuan no kakutak. (Rafy Belo)

Matadalan