“Aat Mós Ema La Haree”

BOBONARO, (TATOLI) - Ita-nia maluk la iha, semak fó hatene ba estadu. Maluk matenek mak lapor [relata] ba estadu, estadu tau-matan ita. Ita-nia maluk la hanesan ne’e, aat mós ema la haree, estadu la hetan.

Lia halerik ne’e hato’o husi avó Arminda Ramos, iha nia uma tali, ne’ebé nia kondisaun aat tebes, kakuluk haree borus to’o lalehan, ba Ajénsia TATOLI, iha aldeia Duaderok, suku Leolima, Postu Administrativu Balibo, Munisípiu Bobonaro, foin lalais ne’e.

Avó ne’e informa katak kada tinan lima sempre tuir vota; manan ka lakon, ita mesak timoroan. Buat ne’ebé ita-nia lider halo di’ak ba ita-nia nasaun, ita hotu di’ak. Lae, balun di’ak, balun moris la di’ak nafatin. Ami Lakohi kompara ita-nia lider sira, dehan katak seluk di’ak liu, seluk lae.

“Ita-nia maun, ami nian hotu, ami la fihir; ami beikten, imi hothotu di’ak hotu,” dehan avó Arminda, enkuantu human hela mós ho nia mama fatin bainhira dada lia ho TATOLI, akompañadu husi nia kabén avô Armindo Laku.

Avó Arminda haktuir, durante ne’e sira simu osan idozu, maibé la natoon, tan ne’e loron ba loron homan mama fatin ho folin dolár ida; dalaruma ema hola, dalaruma la hola hodi reforsa, hatutan moris. “Fa’an mama fatin; ami hahan la iha, hola hahan, mama [malus] la iha, hola mama, tabaku,” halerik avó Arminda.

Avó ne’e konta tuir katak hahú harii uma ka’in ho nia kaben Armindo Laku, sira iha oan na’in 11, maibé na’in hitu matebian ona, hela na’in haat. Oan sira ne’e ho família hotu ona, ho kondisaun moris mós la sees husi sira na’in rua, tanba ne’e haree sira mós hanesan babain de’it.

“Haree mós, sira iha uma kain, sira haree uma kain; haree ama ho apa, ne’e labele, ita susar,” akresenta Avó Arminda, ne’ebé lorloron, alende ho nia kaben Armindo Laku, hamutuk mós ho nia beioan Julianto Ramos, ho kondisaun difisiente ne’e.

Iha fatin hanesan, avô Armindo reforsa, nia labele ona halo serbisu basá idade avansadu ona, kbiit laek ona, matan malahok ona, susar ona atu halo buat ruma hodi sustenta família, satan halo uma, nune’e hein de’it osan terseira idade nian nomós nia kaben avó Arminda Ramos homan mama fatin, fa’an.

“Ami tuur uma aat ne’e. Osan idozu simu, hodi haan de’it. Lere to’os la hatene, sosa fós, sosa ikan. Ha’u ne’e kaer serbisu labele ona,” dehan avó Armindo Laku.

Uma tali ne’ebé durante ne’e maske kondisaun la iha, fó mahon, satan netik udan anin, la fó mahon di’ak ona basá ku’ak hotu ona. ” Udan tau, tama, bokon hotu, uma ne’e foin dadauk mak halo, ku’ak ona, uma tali be, ku’ak ona,” hateten avô Armindo.

Hakarak Eskola

Avô Armindo ho Arminda moris difisil, hela hamutuk mós ho nia beioan mane ida ho kondisaun difisiente, hahú husi ki’ik to’o agora.

“Hakarak eskola, mas loron manas be la’o labele,” hateten difisiente Julianto Ramos, tinan 14, ne’ebé lorloron hela hamutuk ho vulnerável, avô Armindo ho Arminda.

Nune’e, Julianto hakarak hetan ajuda hanesan kadeira roda hodi ajuda fasilita nia movimentu, pelumenus la konsege ba eskola tanba la iha ema atu dudu hela, no eskola iha rai-lolon, maibé bele la’o ba mai netik iha uma ho di’ak liutan.

Nia haktuir, durante ema oioin mak mai haree no promote hela buat balun, maibé to’o ohin loron buat ida la mosu ba nia.

“Ema mai hatama naran, dehan hanesan ne’e, hanesan ne’ebá mós, la sai buat ida,” hateten Julianto, ne’ebé hela hamutuk ho nia avo sira dezde sei ki’ik, aman la iha ne’e.

“Ita atu ko’alia hanusa, ha’u hanesan la kumprende be, hanesan mai, ha’u hatama ha’u-nia naran, la sai buat ida. Ha’u sente triste,” konklui oan doben, Anita Mutubere, ne’ebé serbisu nu’udar to’os no natar na’in iha Bee Malae, ne’e.

Bele haree sira-nia video, iha link ne’e: https://www.youtube.com/watch?v=oOLBxbbRSmo

Jornalista: Rafy Belo | Editór: Manuel Pinto

Imajen: Avó Armindo Laku. Foto TATOLI: Egas Cristovão