Don Basílio La Kompriende Dezlutu Nasionál

Ha’u lahatene signifikadu dezlunu nasionál ne’e maka ida ne’ebé. Horibainhira sira deside buat ne’e husu mós ha’u nia komentáriu ida. Komu ha’u lahatene buat ne’e saida maka ne’e entaun ha’u ko’alia kona-ba koremetan.

Konfuzaun. Bispu Dioseze Baucau no Bispu Administradór Apostóliku Dioseze Díli, Don Basílio do Nascimento ne’ebé hola parte iha programa Dezlutu Nasionál ne’e la kompriende saida maka Dezlutu Nasionál.

Don Basílio sente hakfodak bainhira rona Prezidente Repúblika  hasai deklarasaun dezlutu nasionál hanesan programa finjidu.

“Prezidente hatete buat ida hanesan ne’e, ha’u hakfodak katak Sr. Prezidente bele halo afirmasaun ida hanesan ne’e. Prezidente hatene situasaun di’ak liu duké ita,” Don Basílio tatoli lia hirak ne’e ba Matadalan hafoin ramata misa iha Canossa Has-Laran, Díli, Sesta (30 Outubru 2015).

Don Basílio ho konfujaun hatete: “Ha’u lahatene signifikadu dezlunu nasionál ne’e maka ida ne’ebé. Horibainhira sira deside buat ne’e husu mós ha’u nia komentáriu ida. Komu ha’u lahatene buat ne’e saida maka ne’e entaun ha’u ko’alia kona-ba koremetan”.

Bispu esplika katak koremetan iha ita nia kultura ne’e dehan atu kasu tristeza ne’ebé família koko durante ema ida nia mate no depois iha loron ida kasu buat todan metan ne’e.

“Kona-ba dezlutu nasionál ne’e ha’u la halo komentáriu tanba prespetiva dezlutu nasionál ne’e ha’u lahatene. Objetivu maka saida? Atu kasu todan matebian sira Timor nian tomak pode ser. Hirak ne’ebé ke mate iha ailaran ema ida lahatene. Hanesan selebrasaun ida hatama ema hirak ne’e ba fatin ida pode ser,” Bispu dehan.

Konkorda dezlutu nasionál? Don Basílio hatete katak ita halo selebrasaun ba buat ida labele kaer ho liman. Ne’e hanesan hodi kasu todan hodi hanoin matebian sira hotu hosi tinan 1974 to’o agora.

Don Basílio relembra katak ita haluha tiha buat ida katak ita fó orientasaun ba ema, ida seluk ne’e ema nia sentimentu. Família nia sentimentu ita labele halakon buat selebrasaun sira hanesan ne’e (dezlutu nasionál).

Entretantu, Vise Prezidente Parlamentu Nasionál, Adriano do Nascimento esplika dezlutu nasionál nia sentidu ne’e katak ita nia fundadór nasaun hanesan maun Mari Alkatiri, José Ramos Horta no Xanana, sira ne’ebé diriji iha funu ne’e atu deklara ona katak tempu de sofrimentu no tanis para ona iha ne’e no ita hakat ba dezenvolvimentu.

Nia dehan katak dezlutu nasionál ne’e iha kontestu kulturál nafatin hanesan umana kulturál. No ba ema sira ne’ebé ruin seidauk hetan sei buka nafatin. Maibé, dezlutu ne’e iha kontestu polítika ne’ebé TL deklara.

Ne’eduni, nia aseita, tanba tempu duni no fundadór sira katuas hotu ona. Tan ne’e, molok sira mate di’ak liu sira hateten katak sofrimentu para ona iha ne’e, ami lori hotu ona, agora imi fokus ba dezenvolvimentu. “Ne’ebe, buat ne’e ninia esénsia maka taka pájina negra no loke pájina ba dezenvolvimentu,” nia esplika.

Kona-ba PR la partisipa, nia dehan, ne’e prezidente nia desizaun. Tanba ida ne’e maka naran nasaun ne’e demokrátiku. Ema hotu-hotu labele aseita hotu, ne’eduni bele fó opiniaun. Ne’e serimónia ida ne’ebé estadu halo Governu loke no Parlamentu mós hola parte.

Tan ne’e, nia apresia ho inisiativa hosi Dr. Marí Alkatiri, Xanana no mós Amu Bispu Don Norberto no Don Basílio.

Iha sorin seluk, Eis Prezidente Repúblika, José Manuel Ramos Horta katak buat ne’ebé Governu halo hanesan inisiativa omenajen ba matebian sira. “Ha’u nia família mós balun to’o agora seidauk hetan sira nia ruin,” dehan Ramos Horta hafoin hasoru malu ho PR Taur Mata Ruak iha Palásiu Prezidensiál Baira-Pité, Díli, foin lalais ne’e.

Tan ne’e, tuir nia, buat ne’ebé Governu hala’o tanba simbólikamente atu halo dezlutu ne’e prosesu ida no la signifika atu hapara buka tuir mate ruin sira.

Nune’e mós, Primeiru Ministru (PM), Rui Maria de Araújo rekoñesse katak iha preukupasoens kona-ba mate ruin barak ne’ebé maka seidauk rekolla no halo ona dezlutu nasionál.

Maibé, nia esplika katak, Eis Prezidente Ramos Horta no eis Primeiru Minístru Marí Alkatiri mós ko’alia ona ho sosiedade sivíl sira hodi esplika ba sira. “Loos duni. Iha preukupasaun sira hanesan ne’e,” rekoñesse Rui bainhira hala’o inkontru ho PR Taur Matan Rua iha Palásiu Prezidensiál, foin lalais ne’e.

Aleinde ne’e, Dosente Fakuldade Siénsia Polítika Universidade Nasionál Timor-Lorosa’e (UNTL), Camílio Ximenes Almeida katak inísiu governante sira deklara dezlutu nasionál ne’e nia rasik la konkorda tanba dezlutu ne’e signifika katak ita hasai lutu metan.

Maibé, realidade ne’ebé iha la’os hasai lutu, tara fali lutu ida ne’ebé ho duransaun fulan tolu (3). “Ida ne’e maka ha’u la konkorda. Maibé, realidade, to’o ikus Prezidente Repúblika mós la konkorda. Ida ne’e maka ha’u foin kontente oituan tanba iha ema balun ne’ebé maka konkorda ho ha’u nia hanoin,” dehan Camílio iha nia serbisu fatin, Kaikoli, Díli, Kinta (05/11/2015).

Tan ne’e, nia hateten katak, nu’udar governante sira maka kaer ukun no sira maka hatene buat hotu-hotu, tanba dehan dezlutu, maibé tara fali lutu ida. Ne’eduni, ita la hatene polítikamente saida maka iha kotuk no fó benefísiu ba ema balun.

Ne’eduni, nu’udar akadémiku nia husu ba governante sira tenke onestu baihira hakarak halo buat ruma tenke ho planeadu tuir programa. Maibe halo buat ruma ne’ebé hanesan sandiwara ne’ebé povu mós la kompriende.

Tuir nia, ita lalika halo dezlutu nasionál ne’ebé boot liu tanba kada kustumi hatudu tiha ona ba ita timoroan katak, kada ema ida-idak kuandu ninia família ida mate nia rasik maka aguenta to’o tinan hira maka nia hasai lutu ne’e.

Entretantu, Program Manajer Asia Justice And Right (AJAR), Inocêncio de Jesus Xavier hateten nia parte fó apoiu totál ba deklarasaun Prezidente Repúblika tanba Governu rasik dezeñu programa dezlutu nasionál la halo konsultasaun ho entidades hotu-hotu, liu-liu vítima sira.

“Ami hanoin katak programa dezlutu nasionál ne’e hanesan projetu ida atu habokur duni kompañia sira ne’ebé maka manán tender ou atu fahe osan ba malu tanba osan ezekusaun ba tinan ida ne’e atu ramata daudaun,” Inocêncio dehan.

Nia salienta katak vizitasaun AJAR nian ba área rurál, vítima sira la kontenti tebes ho programa dezlutu nasionál. Tanba ne’e, programa ida ne’e atu mai halo trosa de’it povu sira ne’ebé sei iha mukit no terus nia laran.

Hatán kona-ba karik governu la fó hatene programa dezlutu nasionál ba prezidente, Inocêncio dehan, sira la konsidera estadu, sira la respeita ema númeru um (1) nu’udar orgaun ida ás iha estadu ida ne’e. Governu falta respeitu ba órgaun seluk.

Ino haklaken dezlutu nasionál ne’e governu obriga povu mukit, kbi’it laek no vítima sira atu kontenti iha terus nia leten. Obriga povu atu kontenti iha ema seluk nia haksolok leten. (Efrem/Jon)

Matadalan