TIMOR-LESTE PRESIZA PREZIDENTE NEBÉ HALO-AN SAI ATAN BA POVU

Timor-Leste Presiza Prezidente nebé halo-an sai Atan ba Povu, Laos Prezidente nebé halo-an hanesan Liurai ba Povu

Quintiliano Afonso Belo, opiniaun

Partisipasaun eleitor, simpatizante no militante hodi akompanha kampanha kandidatura presidente RDTL ba períodu 2017-2022 iha munisipiu sira, hetan animu diak no lao iha kondisaun nebé pasifika. Ne’e hatudu eleitor, simpatizante no militante sira komprende diak ona aktu demokrasia nia lalaok bazea ba esperiensia pratika nebé sira hetan tradisionalmente iha sira nia moris nudar sosiedade solidaria no demokratika. Signifika katak mentalidade no maturidade politika sosiedade Timor-Leste nian, loron ba loron hetan evolusaun nebé signifikativu maske sosiedade ne’e rasik foin sai husi konflitu nebé naruk.

Evolusaun hirak ne’e ita hare direta bainhira observa lalaok kampanha sira iha teritoriu Timor-Leste no hatudu momos katak, eleitor, simpatizante no militante matenek dadaun ona maske oradór sira utiliza linguazen kampanha ho atakes, insultas no azita politika baratu ate halo kampanha metan hodi hamate karakter kada adversariu politiku nebe sira lagosta. Simples karik dehan; eleitor, simpatizante no militante hatene diak ona konjuntura politika ezistenti no lakoi ona sai vitima politika ba politika baratu nebé kada kandidatura ho nia equipa susesu sira lansa iha períodu kampanha nia laran.

Hanesan ita hotu hatene, períodu ba kampanha remata ona, no hein deit tempu para eleitor sira hili sira nia kandidatura livremente bazea ba konstituisaun artigu 46 no artigu 47 no direitu polítiku tomak tuir prinsípiu nebé hakerek iha instrumentu internasionál hanesan; ICCPR, ICERD no CEDAW. Instrumentu hirak ne’e hateten klaru katak festa demokrasia tenki la’o iha ambiente nebé hakmatek no la iha intimidasaun, basa partisipasaun sidadaun nian iha eleisaun sira nudar direitu demokratiku konstitusional no so bele ezerse kada tinan lima dala ida tuir direitu no rasionalidade pesoal.

Analista no pesquizador politiku sira hateten, kompetisaun kandidatu nain ualu (8) iha periodu eleisaun prezidensial tinan 2017 husi observasaun sira ba kampanha nebé realiza konfirma katak, kandidatu nain rua mak potenti atu ba fali iha segundu ronde. Rajaun simples mak maioria eleitor sei fo votus ho rasionalidade bainhira halo deizisaun atu hili ka vota iha fatin votasaun.

Sekarik hakarak votus ne’e iha nia kualidade no la vota ho saugati, tuir hau nia hanoin presiza tetu mos opsaun rua tuir mai antes halo dezisaun; premeriru kandidatu ida uza kapital simboliku no historiku konta mos ho apoiu husi lider karismatiku nian apoiu nudar pesoal ba nia kandidatura hodi gainha simpatia no apoiantes iha baze. Segundu kandidatura ida seluk ninia forsa mai husi ninia kapital rasik nudar jerasaun foun, ran Maubere, lider organizasaun resistensia no konfirmadu hetan apoiu husi lider nebé kumunga transformasaun lideransa jerasional nebé kaer hela pasta nudar Prezidenti da Republika ate konta mos apoiu sira husi igreija nudar reprezenta sosiedade sivil nian.

Iha mos hanoin seluk ba sira nebé kategoriza-an nudar votantes tradisional, basa tuir sira nia hanoin inportante laos se mak atu sai prezidente, maibe prosesu eleisaun ba presidenti ne’e lao ho pasifika ka lae.? Biar nune’e tenta nafatin atu koloka-an hili ema nebé merese no serve atu servi bazea ba kualidade lideransa pesoal nebé ho karakter atan no laos atu sai liurai tuir lojika simples sira tuir mai;

Prezidente nebé komprende povo nia susar no terus; Signifika prezidente nebé iha kuinhesementu klean kona ba sosiedade nia dezafius sira durante ukun rasik-an no hatene solusaun diak ba povu nia moris diak. Presidenti nebé prontu sai opozitor kuandu mosu unanimidade iha parlamentu nasional.

Prezidente nebé popular no laos populista; Signifika prezidente nebé hatene hakraik-an, hatene hakoak, halibur ema vulneravel, kiak no mukit sira ate integra-an hamutuk ho sira hodi hatene klean, kompriende situasaun sira liu husi rona opiniaun direta nudar atan nebé diak ba nia povu.

Prezidente nebé hatene servi ho vokasaun no laos servi tanba oportunidade; Signifika prezidente ida ne’ebe servi ho humildade hodi fó atensaun ba ninia povu no sai nudar elementu ida ne'ebé ekilibra ate la husik Governu uza maka'as nia kbiit hodi estraga rekursu sira ate husik hela soseidade sai segundo klase iha prosesu dezenvolvimentu nasional iha nia rain rasik.

Prezidente nebé komunga konstituisaun nudar biblia laos presidenti nebé hakarak deit afavor ba lei pensaun vitalisia; Signifika prezidente nebé iha kualidade lideransa hodi asegura efektividade demokrasia, hadomi konstituisaun atu haforza koezaun sosiu kultural, prontu atu halakon injustisa sosial iha nia dezisaun. Prezidente nebé buka haforsa koezasaun polítika no social tuir konstituidsun haruka nomos prezidenti nebé hakarak hamutuk hisik kosar iha prosesu dezenvolvimentu hahu husi baze ba povu nia moris diak.

Prezidente nebé kandidata-an tanba Matebian, Ramelau no Loelaku nia pedido laos prezidente nebé kandidata-an tanba manias de poder husi pesoal sira seluk; Signifika prezidente ida nebé mai husi selesionadu natural no hetan apoui masimu husi maioria povu no laos grupo ka pesoal ida nia hakarak deit. Prezidenti nebé kompetenti natural atu rezolve problema nasional no kontribui ba dame no hakmatek, fo dalan ba desenvolvementu nasional hodi lao ba oin hodi asegura moris diak ba povu no laos tanba manias de poder.

Prezidente ida nebé hatene kultura Maubere no Buibere ate hatene komunikasaun inter kultural; Signifika prezidente ida nebé komprende kultura Timores, kunese lolos saida mak Timores nia karakter, Timores nia mehi no problema nebé Timores infrenta. Alemde ne’e prezidente ida nebé bele reprezenta nasaun ho dignidade no matenek komunikasaun inter kultural iha estranjeiru.

Prezidente nebé hatene produz lider foun diak liu fali lider ida antes; Signifika prezidente nebé fuan bot atu produz no kaderiza jerasaun foun sira iha nia lideransa sai diak liu fali lider ida antes ka lider jerasaun tuan.

Prezidente nebé brani hateten lae ba buat ne’ebe lao lalos no Prezidente nebé prontu sai ibun no tilun ba Povo; Signifika prezidente nebé komunga demokrasia nudar meius no laos final atu hetan konsesus ba buat hirak nebé lao sala. Prezidente ide nebé prontu rona hodi hakilar nafatin ba governu karik politika dezenvolvimentu halo povu sai hanesan objetu.

Lojika simples hirak iha leten tuir hau nia hanoin, Timor-Leste presiza no presiza tebes tipu lider popular nebé hakarak sai prezidente ba duni povu, mai husi povu no prontu atu sai ibun no tilun ba nia povu nebé tinan barak hetan desafius duke Timor-Leste lidera husi prezidente ida nebé hakarak deit titlu populista no la iha interese ba nia povu rasik. Nune’e hodi konklui mos katak, atan hau konkorda senariu no realidade espekulasaun kandidatura nebé posible manan iha primeira ronde sei la akontese, maibe posible lakon ho kandidatura ida seluk iha segunda ronde mak sei sai realidade.

O nia votus determina o nia Futuru, tanba ne’e parabens karik vota ho kualidade.

Hamutuk Hisik Kosar Ba Moris Diak, Hahu Husi Baze.

Viva Timor-Leste.