Ministériu Justisa Fraku Parpol Buras hanesan Kogumelu

Sistema kontrola Partidu Polítiku iha Ministériu Justísa (MJ) fraku nune’e kuantidade partidu polítiku kontinua aumenta ba 30. Tuirm predisaun, molok to’o 2017 pertidu polítika bele aumenta ba 36 ne’ebé sei hamosu de’it konfuzaun iha públiku no sei estraga votus barak iha eleisaun jeral 2017.

Prezidente Komisaun Nasional Eleisaun (CNE), Jose Belo hateten Ministériu Justisa sei fraku iha sistema. Nia rasik serbisu kleur ona iha CNE no hatene saída maka la’o iha ministériu justísa nia laran tanba ne’e sei la hamosu rejistu ho kualidade sé ita la hadi’a sistema.

Nia dehan prosesu rejistu tenke hatama ba minitériu justísa, imi hatene katak ministériu justísa laíha kondisoens. Anaunser ke ba CNE ho ESTAE maka rejistu ne’e oinseluk, mais agora ita labele akapta ema ne’e ba dala rua ona ou dala tolu. Nia hatoo kestaun ne’e ba joran;sita Matadalan, Efrem Duarte Guterres liu hosi ebtrevista ekskluzivu iha Sentru Konvensaun Díli (CCD), Tersa (05/07/2016).

Partidu Polítiku hamutuk 30 ona, Iha Eleisaun Jeral 2017 sei hamosu de’it konfuzaun ba Povu?

Sim! Agora dadaun iha 30 no iha posibilidade atu aumenta tanba ita nia konstituisaun dehan multipartidarizmu. Sera ke partidu 30 ne’e fo resposta ba sira (Povu) ga la’e? Partidu sira ne’ebé eziste balun tuan sé programa di’ak ema sente di’ak, ema sei hili sira, se la’e ema sei buka fali partidu seluk tanba obsaun ne’e psikolojikamente ema hakarak hili saída maka sira sei halo. Asaun sira ne’ebé governu, partidu sira ne’ebé agora iha (Partidu boot) halo di’ak entaun ema la harí tan partidu, mais sira sente sira seidauk bele resposta hotu ba sidadaun hotu nia preukupasaun ha’u hanoin ema bele harí partidu tanba konstitusional fó dalan.

Entermus de sistema de rejistu. Partidu ida tenke iha apoiante rihun 20. Oras ne’e dadaun partidu 30, maibé ita nia votante rasik la to’o tuir tarjétu partidu sira ne’e hodi rejistu?

Ne’e hanesan timoroan, ita bosok malu de’it. Ita di’ak liu ko’alia klaru, eh, rejista ho 20 mil no sira liu ona bareira, di’ak liu ne’e hadi’a sistema ne’e. Ha’u-nia hanoin rejistu ne’e la presiza to’o 20 mil, agora nia prosesu ne’e maka tenki los. Ema hotu-hotu lori kartaun ba rejistu, balun dupla kartaun aban bainrua vota ba maka la to’o mil ga kinentus ne’e ita la moe ga? Tanba ne’e maka ha’u hanoin lideransa sira presiza haree. Ha’u hanoin métodu ne’e maka ladi’ak. Ita hakarak rejistu 20 mil maibé kualidade ladi’ak entaun ita bosok malu de’it.

Entaun prosesu rejistu ne’e rasik la’o oinsa?

Prosesu rejistu tenki hatama ba minitériu justísa, imi hatene katak ministériu justísa laíha kondisoens. Anaunser ke ba CNE ho ESTAE maka rejistu ne’e oinseluk. Mais agora ita labele akapta ema ne’e ba dala rua ona ou dala tolu? Sé dala rua ou dala tolu hanesan de’it ema fila-fila ona. Ha’u hanoin ba ha’u iha CNE serbisu kleur ona. Ha’u sente katak ida ne’e la justu ida. Ita hanesan lufu-lafu de’it lei ne’e atu komplementa de’it ema balun nia interese. Ba ha’u ida ne’e laiha rasional ida no la rezolve buat ida.

CNE ho Ministériu Justísa rasik nia serbisu hamutuk to’o iha ne’ebé atu identifika dupla kartaun?

Tenke fó kompetensia ba CNE ho Tribunal, agora kompetensia laiha. Tribunal ba notifika de’it. Sé ministériu justísa fó hatene mai  dehan ema ne’e rejista to’o ona 20 mil ona, tuir lei tribunal notifika de’it. Tanba ne’e ha’u hanoin fraku tebtebes iha sistema internal. Database iha CNE ho ESTAE kompletu so ke kompetensia fó ga la’e atu rejistu, depende polítiku sira de’it.

Oinsa ho relatóriu subensaun ba partidu sira asentu iha parlamentu ne’ebé mosu problema?

Sé sira hotu-hotu laiha problema ita sente di’ak. Mais iha problema ita fó ministériu sira kompetensia atu haree. Tanba ne’e orsamentu estadu ne’e povu nian ne’e tenke responsabilidade. Relatóriu ami haree hela, iha buat balun ke ita presiza tau atensaun. Ita la’os mai halo tuir hakarak rasik de’it. Ita nu’udar timoroan sé hakarak nasaun ba oin, ita halo konferensia barbarak ba rega de’it ema atu halo saída. Ita tenki onestu atu hadi’a buat ruma ita hadi’a.

Karik iha anomalias ruma ne’ebé presiza enkomenda ba orgaun judisiál sira?

Partidu sira tenke hadi’a nia-án, halo relatóriu dala rua dala tolu nafatin hanesan ne’e entaun ba ukun halo nusa. Sé partidu sira ba ukun mós labele halo ona satan mai ne’e.

Oinsa ho prosesu resensiamentu ba sidadaun timoroan sira ne’ebé iha estranjeiru atu partisipa iha eleisaun jeral 2017?

Agora dadauk ita prepara ona oinsa para atu rejistu ba rai liur ninian. Komplikadu uituan maka oinsa fó delegasaun ba liur ne’e kompeten ga la’e? Ita dehan ema independen mas devez enkuantu mós iha problema. Agora dadauk ita hare hela la’os rejistu de’it mais aban-bainrua eleisaun ne’e problema boot, hanesan indonézia ema nian sistema iha ne’eba dehan sidadaun ida de’it agora ita nian dehan rejistu tiha ona mais ema hela nafatin iha indonézia ne’e ema vota ga lae? Depois fatin fota tau iha ne’ebé?

Funsionamentu CNE rasik to’o ohin loron la’o oinsa, hafoin Prezidente Promulga lei Eleitoral?

Ha’u hanoin funsionamentu la’o tuir de’it, polítika sira deside ita halo tuir de’it, aban bainrua partidu seluk mai fali maka sira halo fali. Ne’ebé ita nia serbisu maka ne’e, ita la gosta ita troka, ita gosta ita hatama fali. Ne’e moris iha ita nia rain, ha’u hanoin joven sira presiza apriende atu labele sai kultura ida ladi’ak ba ita nia rain.

Kimisáriu sira ho prezidente CNE rasik nia funsionamentu la’o oinsa?

Ativu nafatin. Ha’u lor-loron serbisu iha ne’eba (CNE) to’o ha’u entrega tiha mandate ne’e ba sé maka mai prezidente. Ita timoroan atu ba iha ne’ebé, ita iha ne’e ita sei koñese malu, sei serbisu nafatin mezmu la’os iha CNE, eleisaun tenki la’o di’ak, ema nia votu tenke la’o di’ak. Ha’u hanoin ami serbisu nafatin, so ké situasaun sira ne’e bele halo ita hapara malu iha dalan klaran ne’e ha’u hanoin kultura ida ladi’ak ida. (*)

Matadalan