Pensaun Vitalisia La’os Biblia

Maromak nia biblia maka ita labele muda tun-sa’e tanba ne’e la’os ita maka halo, maibé lei ita maka halo ita bele muda para atu la’o di’ak tanba lei ne’e diskriminativu, bele muda bele halo lakon tanba ne’e la’os biblia ida para tinan-tinan ita hahí nafatin nia.

Prezidenti Taur Matan Ruak kontra makaas ba eis titulares sira goja direitu adkeridu hodi hetan saláriu fulan-fulan sein serbisu, hetan kareta estadu, telfone estadu, uma estadu, viajen ba rai liur, no seluk tan. Nia dehan povu ki’ik sira tenke serbisu maka’as pois eis titulares sira goja previlejiu.

“Ha’u funu tinan 24 iha ai-laran mai deputadu ida serbisu tinan tolu ka haat manan liu fali ha’u? Ha’u la aseita ida ne’e, ha’u Prezidente tinan lima de’it manan liu fali veteranus 24 anus, ne’e so bulak maka aseita ida ne’e,” dehan Prezidenti Taur Matan Ruak.

Esteitmentu polítika ida ne’e, dada ka hakail ema wa’in atu hatoo ninia pensamentu katak Lei Pensaun Vitalísia hanesan injustísa sosial ida ba povu Timor-Leste (TL). Tanba ne’e, Diretór ONG Luta Hamutuk, Mericio Akara hatete LPV ne’e la’os biblia para ita labele muda maibé lei ne’e ita maka halo no ita bele muda tuir situasaun ne’ebé la’o iha ita nia rai laran.

“Maromak nia biblia maka ita labele muda tun-sa’e tanba ne’e la’os ita maka halo. Maibé. lei ita maka halo ita bele muda para atu la’o di’ak tanba lei ne’e diskriminativu. Bele muda, bele halo lakon tanba ne’e la’os biblia ida para tinan-tinan ita hahí nafatin nia,” Diretór ONG Luta Hamutuk Mericio Akara hato’’o kestaun ne’e ba Matadalan iha nia serbisu fatin Faról, Díli, Segunda (29/08/2016).

Nia dehan, lei ne’e rasik ho karakter diskriminativu no injustísa boot ida ne’ebé konsidera hanesan korupsaun legál, tanba ne’e ita merese duni  muda ka halo lakon tiha lei ne’e rasik atu nune’e labele fó impaktu ba orsamentu jerál du estadu ne’ebé kada tinan lima (5) tenke aumenta tanba eis titulares mós aumenta.

Lolos, tuir nia, lei iha atu fó justísa ba ema maibé lei kria fali injustísa, di’ak liu maka tur hamutuk ho ulun malirin, labele uza egoizmu para diskuti tanba lei ne’e ladun fó valor espíritu ba ita nia konstituisaun rasik.

Mericio dehan lei labele halo fali balansu entre ema nia dignidade, oras ne’e dadaun ema balun sei terus, ki’ak, maibé iha ema balun ne’ebé moris di’ak tanba LPV. Tanba ita haree ba pasadu ema hotu luta ba rai ida ne’e, balun mate, balun lakon família, maibé ohin loron atu lori rai ne’e ba dezenvolvimentu no povu ne’e moris di’ak tanbasá tenke sura kolen. Halo lei atu voloriza  ema nia matenek hodi haluha tiha katak sira ne’ebé mate no terus iha pasadu nunka ejize pensaun.

Nia hatutan deputadu sira tenke ulun malirin no iha konsiénsia katak nu’udar reprezenta povu, labele halo fali hanesan reprezenta pesoal iha uma fukun PN. Tanba ne’e, tenki konsidera saída maka Prezidente Taur no Maijor Jeneral Lere, inklui estudante, povu bain-bain no sosiedade sivil sira nia ezijensia katak halakon tiha lei ne’e tanba la fó vantajen ba povu no estadu ida ne’e.

Ativista ne’e dehan sé ukun nain sira hakarak fó valorize ba matenek sira ne’ebé eis titulares sira fó ba nasaun ida ne’e, entaun tenke halo ona lei ida para fó valorizasaun ba sira ne’ebé mate, terus, lakon família iha prosesu luta tinan 24 nia laran.

Hatan ba kesatun ne’e, Deputadu Komisaun A Parlamentu Nasionál trata asuntu Lei, Arão Noe hatete atu altera lei pensaun vitalísia iha parlamentu la depende ba deputadu ida (1) ka rua (2) maibé sei depende ba deputadus 65 tanba PN hanesan orgaun kolejial ida ne’ebé sei hasai desizaun kolejial tuir mandatu konstituisaun haruka.

“Husik orgaun ida hala’o nia mandatu tuir konstitusional. Parlamentu halo nia asaun no konstituisaun nia mandatu no Prezidente Repúblika hala’o nia kna’ar tuir mandatu konstitusional. Tanba ne’e maka atu veta ka promulga ka lae ne’e kompetensia prezidente nian,” Arão Noe hato’o kesatun ne’e iha Parlamentu Nasionál, Segunda (29/08/2016).

Nia hatutan parlamentu ne’e desizaun kolejial, sé deputadu barak liu deside halo lakon, sim lakon, ne’e prosesu normal tanba lejislasaun maka hanesan ne’e duni. Arão esplika oras ne’e dadaun parlamentu harii tiha ona komisaun eventual ida halo ona relatóriu paraser, hodi hein parlamentu tama serbisu hanesan normal iha 15 de Setembru hafoin deskute ba jeneralidade.

Hatan kona-ba PR sei husik hela nia kna’ar karik PN kontinua lori kazu ne’e ba tribunal, Arão dehan laiha ema ida atu lori PR ba tribunal sein iha razaun katak PR viola ka la’e konstituisaun RDTL.

“Prezidente la promulga veta polítika haruka fali mai parlamentu hodi konfirma votus. Sé veta inkonstitusionalidade haruka ba tribunal halo apresiasaun. Sé veta polítika Prezidente rai tiha iha gaveta ne’e mós depende ba prezidente nia kompetensia,” nia dehan.

Nia esplika sé prezidente la promulga lei alterasaun ne’e rasik maka lei anterior vinkula hela, entaun % 100 ne’ebé lei uluk hatete mantein nafatin. Arão justifika, sé la promulga nia impaktu maka  lei anterior válidu.

Deputadu bankada CNRT ne’e esplika LPV direitu adkeridu ne’ebé mai tiha ona dezde 2007 komesa aplika ona iha ne’eba maka mai, sé agora elemina lei ne’e maka ema barak sei kona. Tanba ne’e tenki haree ba konsekuensia direitu adkeridu, politikamente bele deside maibé mós tenke haree ba ema nia direitu ne’ebé adkeridu ona.

“Sé bele redus de’it nia persentajen ne’e atu labele prejudika iha parte ida maibé sé desizaun polítika iha parlamentu deside elemina, sim, tanba ne’e desizaun polítika ema ida sei la kontra tan,” Arão dehan.

Iha fatin hanesan, deputadu Eládio Faculto dehan Prezidente iha direitu konstitusional para atu halo kualker deklarasoens polítika. Maibé fundamental teb-tebes maka lei ida ne’e (LPV) mós neste momentu halo revizaun no deskute hela iha komisaun A hodi halo revizaun nune’e di’ak ba hotu-hotu.

Prezidente hakarak hamos total lei pensaun vitalísia? Faculto esplika lei ne’e hapus total ne’e tenke iha konsensu no aseitasaun hotu iha parte parlamentu. Lei ne’e iha hela faze diskusaun, ema hotu iha hanoin lahanesan tanba ne’e agora tuur hamutuk atu halo diskusaun ba buka solusaun ba lei ne’e rasik.

Faculto dehan Lei Pensaun Vitalísia hetan konsiderasaun másimu tebes hosi terseira lejislatura parlamentu nasional tanba ne’e sei deskute iha parlamentu nasional hodi altera lei ne’e rasik ne’ebé durante ne’e la fó vantajen ba ita nia dezenvolvimentu nasionál.

Entretantu Vise Dekanu asuntu Estudantil, Fakuldade Siénsias Sosiais, Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), Camilio Ximenes hatete nu’udar jerasaun foun konkorda ho saída maka Prezidente Taur Matan Ruak nia harak maibé di’ak liu maka hamenus de’it nia pursentu.

“Ita konkorda nu’udar jerasaun foun ho Prezidente da Repúblika maibé iha kondisaun barak ne’ebé maka ita presiza tenki hato’o tanba iha tempu ida henesan ne’e ita hapara de’it karik la dun di’ak maibé ita mós presiza tau kestaun balun ne’ebé maka sira balun la persiza hetan,’’ Camilio dehan.

Nia dehan agora daudaun esi-titulares sira ne’ebé la serbisu ona maibé sei hetan pensaun 100% hanesan nia saláriu ne’e maka ladun di’ak, presiza halakon tiha kestaun ida ne’e hodi hamenus de’it ba  45% ka 50% hosi saláriu atual.

Akademista ne’e esplika pensaun ne’e hela de’it to’o bainhira ema ne’e sei moris. Nia dehan pensaun labele fó tutan fali ba oan ka beioan ne’ebé iha sé bainhira ema ne’ebé hetan pensaun mate ona, tanba ne’e alterasaun lei pensaun vitalísia agora mós tenke define didi’ak ona kestaun sira hanesan ne’e.

Nia akresenta Parlamentu Nasionál presiza halo polítika ida ne’ebé maka ho morál tanba sé ita foin serbi estadu tinan tolu (3) ka hat (4) hetan previlejiu oi-oin maibé oinsa ho sira ne’ebé tinan 24 mate, terus, to’o lakon buat hotu.

Nia esplika tempu to’o ona para polítiku na’in sira tuur hamutuk hodi deskute kona-ba solusaun ne’ebé di’ak kona-ba lei pensaun vitalísia ne’e rasik hodi labele hamosu konflitu ba jerasaun foun sira iha futuru mai tanba de’it ida ne’e moris di’ak, ida ne’eba moris di’ak, ida ne’e maka luta, ida ne’eba la luta.

Polémika entre Prezidente ho Parlamentu Nasionál tenke buka solusaun ida ne’ebé bele defende povu nia interese hodi lori povu no nasaun ne’e ba futuru ida di’ak. Antes ne’e eis Prezidente da Repúblika, Ramos Horta hatete nia konkorda atu halakon total tiha Pensaun Vitalísia no pensaun ba eis-titulares sira.

“Ha’u konkorda tenki hatun tiha pensaun vitalísia. Ha’u hatete kleur tiha ona, pensaun vitalísia nune’e moralmente ha’u hanoin la di’ak. Ema serbisu tinan hat (4) de’it, balun nein serbisu, laiha kompetensia ida, nu’udar deputadu, membru Governu simu pensaun ba vida tomak, ne’e injustu. Sé sira hakarak hahú kedas eis-titulares, hanesan ha’u, maske ha’u serbi Estadu liu-hosi tinan ha’at (4) mais bele hatun ba hotu ka halakon kedas mós di’ak tan,” Jose Ramos Horta dehan.

Laureadu Novel da Páz ne’e hatutan pensaun vitalísia hamosu injustísa, tanba funsionáriu, doutór iha ospital, professores serbisu durante vida tomak para hetan pensaun ida, serbisu tinan 40 no 60 maka foin bele hetan pensaun mais ki’ikoan, maibé tanbasá maka deputadu no membru Governu sira serbisu tinan hat (4) de’it hetan pensaun vitalísia. (Ekipa Matadalan)

Matadalan