EKONOMIA TL BA ONA DALAN INKLUZIVU

DILI - Politika makro ekonomia governu nian hahu iha tinan 2013 mai ohin loron no ba oin mai mak orienta ba kresimentu ekonomia ne’ebé inklusivu no sustentavel. Signifika osan ne’ebé hodi halo dezenvolvimentu nasaun ne’e, nia benefisiu la’os ba ema ka grupu ida rua deit maibe ema hotu tenke hetan benefisiu. Ida ne’e mak pontu importante ida husi palestra jeral Vise Ministru Finansas Helder Lopes ba estudante semester V Fakuldade Ekonomia no Negosiu Institute of Business (IOB) iha seminariu loron sorin iha Kampus B Pantai Kelapa,  sesta (19/06).

Liu husi nia palestra ho titulu “Politika Governu atu hasa’e kresimentu ekonomiku liu husi setor ekonomia real” ne’e, Helder Lopes esplika katak ho politika ekonomia inkluzivu ne’e ema hotu-hotu bele hetan distribuisaun osan hodi halo despeza uma kain mos boot. Despeza uma kain ne’e, tuir nia, importante tebes nudar parte ida husi variavel sira seluk ne’ebé hasa’e kresimentu ekonomia. Politika governu nian ba oin mos halo oinsa bele hetan rezultadu husi eskpor tenki boot liu impor hodi bele kontribui ba kresimentu ekonomia.

Husi periode tinan 2007-2011, Timor-Leste hetan kresimentu ekonomia ne’ebé aas liu kompara nasaun sira seluk iha Azia Sudeste. Tuir Vise Ministru Helder Lopes, ne’e tanba orsamentu ne’ebé boot hodi fo impaktu ba despeza (sasukat ba PIB) mos maka’as, produsaun agrikultura sa’e, hodi halo kresimentu ekonomia Timor-Leste sa’e. Atu hafasil estudante sira kompriende diak kona-ba ne’e, Helder Lopes fo ezemplu hodi halo analojia orsamentu estadu ho pizza (hahan italianu ne’ebé koñesidu) belar kabuar.

“Husi periodu 2007 to’o 2011 mai ita komesa produs pizza ne’ebe boot no oinsa mak bele halo kresimentu ekonomia ne’e boot,” nia hatete. Rezultadu husi “pizza” boot ne’e mak iha 2007, kresimentu ekonomia Timor-Leste hetan 11.4%, 2008 sa’e aas liu to’o 14.3%, tinan 2009  tun ba 12.9%, tinan 2010 no 2011 tun ba 9.5%. “Depois iha tinan 2012 kresimentu ekonomia tun ba porsentu 6.4 to’o 2013 porsentu 2.8 ou ita bolu mediu prazu, entaun Timor nia politika halai liu  ba oinsa mak distribuisaun pizza ne’ebe produs ne’e tenki halo distribuisaun ho igual.”

Katak politika governu nian halo nusa mak pizza ne’e fera hodi fahe ba ema hotu bele hetan. Ho politika ekonomia ne’e, tuir nia, kresimentu ekonomia sai fali sustentavel no konsisten sa’e ba beibeik tinan ba tinan ba oin. “Uluk governu fokus liu ba produs pizza ne’ebe boot maibe agora tenki fokus distribui pizza hodi halo kresimentu ekonomia ne’e inkluzivu no ema hotu hetan benefisiu.” Nia hatutan “iha tinan 2013 Timor-Leste nia kresimentu ekonomia tun ba porsentu 2.8 maibe saida mak akontese iha ne’eba, hodi sai sasukat ida katak agora Timor nia kresimentu ekonomia ba ona diresaun ida ne’ebe hanaran inklusif no konsumi uma kain ne’e sa’e.” 

Nia esplika bainhira uma kain sira hahu halo kompra entaun ema hotu hetan benefisu husi dezemvolvimentu ekonomia no konsumi uma kain ne’e sa’e depois investimentu setor privadu tenki sa’e. Se setor privadu hahu kontribui ba dezenvolvimentu ekonomia, ida ne’e sei bele asegura ba ekonomia TL nian. Iha nasaun ne’ebe deit setor privadu tenke forte mak bele iha kresimentu ekonomia sustentabel. Ba tinan 2014 no 2015, Ministeriu Finansas nia predisaun kresimentu ekonomia 7%.  Ministeriu halo prediksaun ba oin ne’e tun porsentu 7% tanba kresimentu ekonomia sei domina husi setor publiku ka despeza governu nian.

Sofre inflasaun aas

Vise Ministru mos rekoñese katak durante periodu kresimentu ekonomia ne’ebe boot ne’e, TL sofre inflasaun ou sasan nia folin sa’e. Inflasaun tinan 2010 nian 5% sa’e ba 13% iha tinan 2011. Tinan 2012 tun fali ba 11% no 2013 tun ba 9.8%. Maibe hahu tinan 2014 iha fulan Maiu  inflasaun tun to’o 0.5%. Metas ba inflasaun tuir politika governu nian ne’ebe sirkula iha planu estratejiku mak entre 4-7%. Politika ida ne’e governu hakarak mantein ba oin. Politika ne’ebe governu halo mak la presiza duni tuir kresimentu ekonomia boot maibe asegura katak  kresimentu inklusivu ho sustentabel maibe labele halo inflasaun ida ne’ebe boot.

“Se inflasaun kaundu boot, entaun nia implikasaun ne’e rua, primeiru hamenus kapasidade de kompra ema nian, segundu kustu produsaun ba setor privadu sa’e,” Helder hatete. Tuir nia bainhira kustu produsaun ba setor privadu ne’e sa’e, sei prejudika investimentu estranjeiru hodi mai kuda nia kapital ka loke investimentu iha ita rain. Nia fo ezemplu investor ida husi Australia iha intensaun atu mai investe Timor-Leste maibe kustu produsaun ne’e boot liu kompara ho Indonesia, nia sei halai liu ba Indonezia no Timor-Leste lakon. “Maibe ita hakarak atrai investor sira mai iha Timor para bele fo kampu de traballu ba timoroan, tanba ne’e mak governu halo politika ida halo nusa mak inflasaun ne’e labele liu porsentu 6,” nia afirma. (BT)

Business Timor – Mj-1