KAKUTAK OSAN, LA APROVA LAK

Kakutak di’ak fó mahon di’ak ba povu, kakutak fo’er, haterus povu nia moris. Promesa ba povu dehan bainhira kaer ukun sei muda lei balun, sei aprova lei balun ne’ebé nesesária tebes ba povu no estadu ida ne’e nia futuru. Maibé, realidade hatudu promesas funan-funan, renda-renda sai hikas kakutak nakonu ho osan hodi haluha tiha aprova Lei Antí-Korupsaun (LAK).

Pároku Paróki Betano, Pe. Juvito Rego de Jesus Araujo hatete liberta povu hanesan slogan de’it, ita halimar barak liu ho polítika, halimar liu ho povu nia vida, ita viola direitu povu nian. Timor la’os ema ida nia riku ho soin be atu naok gratuita de’it, Timor ne’e ema hotu-hotu nian ne’ebé maka ita presiza funu no luta.

Atu hatene kle’an, akompaña dadalia badak kona-ba sistema kombate korupsaun iha rai doben Timor-Leste, ne’ebé jornalista Matadalan (MTD), David Amar Fernandes halo ho Pe. Juvito Rego de Jesus Araujo iha Igreja Protestante Hosana, Díli, 17 Abril 2015.

MTD: Oinsá Amu nia prespetiva kona-ba sistema kombate korupsaun iha ita nia rain?

Ita presiza reforsa Komisaun Antí-Korupsaun (KAK) no labele uza fali komisaun sira hanesan kamaplazen  hodi taka fali ita nia kuak de’it, la’os halo para hodi hatudu ba ema hotu dehan ita iha komisaun maibé komisaun ida nehan laiha ne’e hanesan de’it. Tanba ne’e atu kombate korupsaun ne’e ita presiza fó poder barak ba KAK, la’os poder investiga de’it maibé  ita tenki muda sistema hodi halo hanesan nasaun Indonezia nian (KPK), ne’ebé la’os investiga de’it.

Ko’alia kona-ba oinsá atu halo kna’ar ho di’ak, ne’e presiza hadi’a sistema komisaun sira nian, tenki kria komisaun ne’ebé ho nehan kroat, hanesan Indonezia nian ne’ebé iha nia Polisia rasik, Tribunal no kadeia rasik.

Presiza  iha mós lei efetivu ida ba komisaun ne’e para bainhira investiga koruptór  karik, Prokuradoria bele hasai karta ruma hodi kaptura kedas no ba hatama iha kadeia, atu nune’e ema bele tauk, sé la hanesan ne’e susar, inves ita nia nasaun sae ba bebeik lae, kuitadu hosi kiak ba  riku, hosi riku ba fali kiak.

MTD: Amu nia haree tanba saída maka Timor-Leste difisil atu kombate korupsaun?

Difisil ba ita atu kombate korupsaun tanba Timor-Leste nia instituisaun KAK ne’ebé luta kombate korupsaun ne’e seidauk livre hanesan nasaun seluk . Seidauk livre tanba instituisaun hotu sei iha hela payun (sumbriña) ida nia okos ne’ebé bainhira sumbriña ne’e sei taka hela ema bele kombate korupsaun maibé kuandu nakloke ona entaun obriga ema tenki tama iha okos hodi falun metin tia to’o bok án hotu labele.

Buat hotu ne’e sala ne’e hosi sistema hili opta ne’e maka sala, sistema ida semi prezidensiál ka semi parlamentar, sistema ne’e de’it la refleta tiha ona realidade Timor-nian, tanba ne’e maka ita ho sala ne’e hodi lao iha sala nia laran ba nafatin.

Agora ita dehan tau tia ba (dua per tiga) tanba dua per tiga maka bele muda konstituisaun maibé katak sistema ida hili ne’e sala. Ha’u la komprende tanba saída maka Parlamentu konsiente ona katak lei ida ne’e sala la kontativa ho realidade Timor nian, tanba saída maka sira (dua per tiga) ne’e la tur hamutuk para atu muda tiha konstituisaun ne’e, bosok ten hanesan de’it. Ita nia polítiku sira maka sei kompromi hela ba buat barak, tanba ne’e ita moris ho polítika kompremisiu de’it ita nunka atu lao ba oin.

MTD: Durante ne’e Parlamentu Nasionál luta maka’as atu kombate korupsaun maibé to’o agora lei Antí-Korupsaun de’it sei pendente hela iha PN, Amu nia komentáriu oinsá?

Ne’e katak ita ko’alia halo lian sai para povu hodi hare no rona, halo povu kontenti no gosta, maibé ida ne’e hanesan artikula atu materializa lei ne’e kusta tebes, tanba se materializa ona maka regalia vida nian mós laiha ona. Ne’ebé PN preokupa (sibuk) liu ho Lei ne’ebé favorese no  favoravel ba sira entaun sira preoukupa, lei ne’ebé la favorese ba sira, hanesan lei Antí-Korupsaun ne’e sira abandona tiha husik hela lei ne’e  pendenti hela.

Ne’ebé ha’u hanoin ita halimar barak liu ho polítika, halimar liu ho povu nia vida, ita viola direitu povu nian. Atu prevene ho efetividade no efesiensia ne’e atu lao, ita nia sistema sira ne’ebé seidauk di’ak ne’e presiza hadi’a atu ba futuru sistema ne’e bele lao ho di’ak. Timor-Leste independensia tinan sanulu (10) resin ona, sé ita hatene katak lao sala hela maka hakarak mantein nafatin ho sala ne’e, ne’e signifika ita nia komitmentu komprimisiu ba povu ne’e laiha. Ita dehan libertasun ba Patria no Povu, liafuan ida libertasaun ba povu ne’e ita bele dehan katak ne’e hanesan slogan de’it.

Ida fali se hasai lei ne’e  agora, barak maka han  kona ona, tanba sira balun ne’e  inklui (terlibat) hela iha ne’eba. Ne’ebé Timor-Leste ne’e Lei bele lao hela iha ne’eba, maibé kuandu Aman sarani dehan kata lei ne’e la funsiona entaun lei ne’e lafunsiona duni los ona. Ha’u hakarak hateten Timor la’os ema ida nia riku ho soi be atu naok gratuita de’it, timor ne’e ema hotu-hotu nian ne’ebé maka ita presiza funu no presiza luta. Serbisu ne’e tenki onestu la’os ita hotu ba buka osan de’it ema lori osan falun tia ita nia matan hotu to’o lei mós ita laharee koruptór sira mós ita la haree, ne’e hanesan ita kontribui ba buat at sira.

MTD: Sinifika Parlamentu Nasionál la sériu ba luta kombate korupsaun?

Ko’alia de’it la atinji, halo lei de’it mós sei la to’o, maibé presiza implementa no presiza fó ezemplu, kuandu Parlamentu ko’alia maibé tinan-tinan hasai orsamentu bo’ot ba sosa kareta foun, kareta foun  ne’e ko’alia mós hanesan de’it saugate (omong kosong).

Ha’u ba  to’o ona rai seluk  haree katak minístru sira ne’e la uza  kareta ho eskoltu privadu no sira la lakon tempu ba buat labale. Iha nasaun Finlandia ne’e minístru sira sae kareta trem ba tur ko’alia iha fatin restorante sira ne’e mós hanesan bai-bain de’it.

Tanba saída maka ita Timor tauk atu lao mesak? ita tauk ne’e tanba ita maka hakarak hakiak duni ita nia tauk, kuandu ita moris la los ne’e tenki tauk duni, maibé ha’u hakarak hatete, kuandu moris iha naroman nia laran ne’e ita sei la tauk buat ida. Povu ne’e mak sai hanesan defeza mai ita, tanba ita nia defeza ne’e maka povu, maibé kuandu ha’u halo at,  ha’u tau interse  privadu no laiha interse públiku entaun atu sai ba fatin ruma mós ha’u tauk  tanba la defende povu nia direitu.

MTD: Tanbasá ohin loron ema nia mentalidade ou sentimentu Nasionálizmu ho Patriotizmu fraku liu?

Bele haree hosi dezenvolvimentu ida agora ne’e, sistema hirak ne’ebé monta iha Timor ne’e, buat barak ne’e halo bebeik maibé la’os halo para iha efetividade no efisiensia hodi sukat ninia andamentu.

Korupsaun Ita bele hare hosi estrada, atu halo de’it estrada mós ke kleur ba kleur, maibé tanba saída maka efetividade no efisiensia ne’e laiha. Porezempu, atu halo estrada ida de’it ke halo kuak hela tenki hein fali to’o fulan para povu tenki han rai rahun to’o kria moras oi-oin ate balu mate tanba afetadu Tuberkulozu ne’e hanesan ita fó todan de’it ba governu.

Tanba ne’e molok atu halo estrada, sistema ba fiskaliza ne’e tenki di’ak, para hodi kontrola alkatraun ne’e iha kualidade ka lae, ita lebele halo estrada ida ho de’it durasaun  fulan tolu (3) hat (4) át ona, ne’e hanesan ita halo korupsaun. Tanba ne’e ita bele dehan katak korupsaun ne’e sai tiha ona hanesan maneira vida iha rai ida ne’e nia laran.

MTD : Amu bele fó took hanoin ruma meius oinsá maka bele kombate korupsaun?

Atu kombate korupsaun presiza hadi’a sistema ho mentalidade no hadi’a ema nia persesaun kona-ba realidade Timor nian. Tanba wainhira ita persebe sala ka  lakoi persebe  realidade  maka, korupsaun lao nafatin, tanba  maioria populasaun Timor-Leste ne’e kiak, sé ema hotu-hotu konsiente katak ema barak maka sei kiak nia sei la halo korupsaun.

Atu kombate korupsaun ne’e tenki  kuda konsiênsia ba án rasik no tenki hatene katak ema barak maka sei kiak, ema barak maka sei moris iha mukit nia laran. Presiza komprende karik osan ne’e la’os ha’u nia direitu entaun lalika naok, tanba estadu fó tiha ona oprtuniadade ba ha’u depois selu tan osan ba serbisu nian, entaun la presiza naok tan.

Hahalok hirak ne’e maka la kurizi ne’e hanesan Estadu selu osan saugati de’it, saugati tanba ita kuandu serbisu ho efetivu efikásia efisinsia loloos  ne’e ema sira hahalok nune’e labele fó osan tuir saláriu fulan ida (1) nian, nia baruk ten tenki ko’a nia osan, estadu labele fó parte fraku  nune’e de’it. Ita tenki haree serbisu loron ida loloos ne’e tenki kompleta oras ualu (8) nia laran, sé la kompleta tuir oras ne’e osan ne’ebé ita fó mós labele tuir nia hakarak tanba nia serbisu halimar maka barak.

Korupsaun akontese tanba problema ida maka mentalidade ema nian no sentimentu na’in ba rai ida ne’e laiha, naran maka Timoroan maibé sentimentu hanesan na’in ba rain rasik ne’e laiha. Sé nia hadomi duni rai ne’e entaun halo serbisu mós tenki efisiensia ho efikásia, la’os ba serbisu tanba de’it Estadu selu no fasilita nesesidade lor-loron.

Se iha Nasaun Alemaña ohin loron ba trata dokumentus ida  loron ne’e kedas bele fóti ona, sira iha Alemaña ne’e la’os supermen ema mós hanesan ita maibé sira bele nusaa ita labele. Kumpri regra serbisu nian, atu nune’e kliente sira ne’ebé ba trata dokumentus iha departamentu  nia lalika hein ho tempu naruk maibé ohin bele sai kedas. (*)

Matadalan