GOVERNU XINA OFERESE MAKINA DULAS HARE 4 BA TL

DILI - Governu Xina  fo apoiu makina  dulas hare  hamutuk 4 ba kompañia nasinal Timor-Leste hodi fasilta produs hare kulit ba fos no kapasidade makina ne’e sei produs hare ba fos oras ida tonelada tolu. Ministro koordenador asuntu Ekonomiku no Ministeriu Agrikultura no Peskas, Estanislao da Silva, hateten Governu Xina fo apoiu makina dulas hare ba Timor-Leste  tanba durante ne’e iha serbisu hamutuk ne’ebé diak tebes.

“Hau hanoin makina foun ne’ebé mak sira fo mai ita  ne’e presiza treino tiha para  hodi utilija makina ne’e ho diak tanba  makina ne’e lubuk ida mak agora dadauk ne’e iha  ne’e ona, makina lubuk ida ne’e  estadu Timor-Leste la gasta osan maibe governu Xina fo gratuita mai ita,”  Ministro hateten.

Entretantu diretór jeral Ministeriu Agrikultura no Peskas (MAP), Januariu Marcal  ba jornalista sira segunda (3/08) iha nia servisu fatin katak,  governu Xina apoiu makina  prosesamentu hare mai iha Timor-Leste  tanba  benefiariu sira ne’ebé mak hola parte iha treinamentu  husi tekniku agrikultura no mos husi  kompañia  ne’ebé mak ministeriu indentifika ona atu sosa  hare kulit.

“Tanba prosesu hare kulit ne’e oinsa hare kulit ne’e  sai fali ba fos  tanba ne’e mak husi parte leste  husi kompañia rua  Acelda no Saraneru  maibe iha parte leste nian as tanba iha sentru  jurifika agrikultura Maliana  nia mak sei haree oinsa mak atu sosa hare kuliti  iha Maliana no  mos dulas ba fos tanba  iha futuru ministro agrikultor atu estabele iha sentru prosamentu fos   iha munisipiu 4 Viguegue, Baucau Bobonaro ho  Manatoto,” dehan nia.

Nia mos dehan tan katak,makina dulas hare ne’e hamutuk ha’at (4) ne’ebé mak governu Xina Oferese mai iha Governu Timor –Leste maibe iha tinan ida ne’e  hahu ona atu konstrui  uma no mos armagem  tanba makina   ne’e iha ona maibe konstrusaun armagem  ne’e ba orsamentu estadu Timor-Leste nian ne’ebé mak aloka mai iha ministeriu agrikultura   maibe tinan ida ne’e foin mak atu halo tender, makina ne’e iha sentru ida hetan makina ida  tanba  makina  nia volume  kada oras bele dulas hare tonelada 3. (BT)

Business Timor - TyNa

AVO JAPE INAGURA LOJA SAPATU BATAK

DILI - Nain ba Timor Plaza, Jape  Kong Su (Avo Jape), sesta,7/7 inagura loja sapatu batak  ne’ebé sei fa’an sasan ho kualidade iha Timor Plaza.   Hafoin inagura, Avo Jape ba jornalista BT hateten agora dadauk laja barak mak fa’an sasan iha Timor -Leste hanesan fa’an sapatu, lensu faru no kalsa maibe kualidade la hanesan, ne’e duni iha Timor plaza hakarak fa’an sasan ne’ebé mak kualidade diak, exemplo mak sapatu batak  mai husi Eoropa ne’ebé ho kualidade diak.

“Sapatu ne’e nia folin la to’o $ 100 maibe nia folin mak $30,sira mana dolar 3 deit, sapatu ne’e nia kualidade  diak liu fali sasan sira seluk,la karun ida baratu deit, bain-bain ema barak sosa sapatu iha loja  maibe la iha kualidade, sapatu  batak ne’e iha kualidade la falsu  ne’e asli tanba produs rasik husi  nia fabreika duni,”dehan Avo Jape.

Tuir nia ohin loron  loja balun  fa’an sasan barak  ne’ebé uza la dura  wainhira consumedor sira sosa uja la kleur at ona. Nia dehan tan loja Espesial ne’e nia sasan folin la tun la sae maibe nia folin nafatin deit, sapatu mai husi bata fabrika Europa, sapatu nia presu balun $30,$20 $10,$40 maibe depende ba nia kulit kulit diak liu entaun nia presu mos tuir  nia kualidade.

Iha fatin hanesan Supervisor Retail Timor Plaza, Robin J haktuir katak, loja ne’e, loja bata duni tanba kompañia ne’e mai husi fabrika batak  ne’ebé  halo  iha nasaun  Eoropa durante tinan 100 ona, sira produs sapatu barak ona aloka  ba nasaun seluk-seluk maibe iha Timor-Leste foin mak primeira  vez.  “ Hau hanoin planu ba oin ami  nia visaun liu husi loja bata ne’e ami sei produs sapatu ne’ebé mak diak liu no barak liu atu nune’e ema bele asesu ba sapatu ne’e, I depois sapatu ne’e nia  modelo mos  oin-oin deit  nia presu mos baratu,” nia hateten. Nia mos informa ho inagurasaun ne’ebe halao iha sesta iha sabadu komesa loke kedas ba publiku. Sasan sira ne’ebe fa’an iha loja ne’e mak hanesan sapatu, pasta nomos asesores ne’ebé mak uza ba  hamos sapatu. (BT)

BusinessTimor – TyNa

L7: VETERANU UKUN RAN SEMPRE FAKAR

Mate Isin Mauk Lori Ona ba Laga

Cornélio Gama “L7” nu’udar maun hosi matebian Paulino Gama “Mauk Moruk” hateten katak veteranu ka funu na’in maka ukun ran sempre fakar. Nia haktuir, iha mandatu primeiru (2002-2017), Kay-Rala Xanana Gusmão maka ukun mosu krizi 2006 no ran fakar. Iha segundu mandatu (2007-2012), Premiadu Nobel da Páz, Dr. José Ramos Horta maka ukun maibé ran kontinua fakar. Terseiru mandatu (2012-2017) ne’ebé Taur Matan Ruak maka lidera mós ran fakar.

L7 hato’o kestaun ne’e ba jornalista sira liu-hosi konferénsia ba imprensa ne’ebé hala’o iha Metiaut, Dili, Domingu (16/08/2015), molok lori matebian Mauk Moruk ho nia soldadu na’in tolu nia isin mate ba Sub-administrativu Laga, Munisípiu Baucau.

Nia informa katak funu hotu tiha ona maibé ran fakar nafatin. Ne’e signifika katak sistema ukun nain ulun sira nian át liu fali ditadura militár Soeharto. Nia dehan, uluk sira promete ba malu iha ai-laran katak funu ramata labele sé kilat ba malu maibé ohin loron kontráriu  fali.

Veteranu ne’e husu atu muda sistema ukun, nune’e labele halo persegisaun beibeik ba povu ki’ik tanba povu maka hili nai ulun sira hodi ukun. Husu mós atu halakon injustisa iha nasaun laran. Bainhira laiha justisa, nasaun nunka atu la’o ba oin.

Nia haktuir, uluk bainhira sira oho militár iha ai-laran, kuandu inimigu rende ona, sira respeita no la oho. Nia senti tristi tanba momentu ne’e Mauk Moruk rende ona maibé forsa sira kontinua tiru Mauk Moruk to’o kartus musan kuaze 47 mohu ba nia isin lolon. Maske nune’e,  L7 dehan katak tenki respeita mós membru F-FDTL no PNTL tanba sira ne’e povu nia oan no mandadu.

L7 mós dehan katak Dr. José Ramos Horta simu Nobel da Páz tanba Timor maibé la konsege rezolve timoroan sira nia problema. Tuir nia katak Ramos Horta de’it la konsege ona ukun ho di’ak, sé tan maka atu ukun di’ak liu.

Mate isin Mauk Moruk sai hosi uma Metiaut hodi lori ba Laga iha tuku 11:40 akompaña hosi matebian nia espoza, oan na’in tolu no maun alin sira ne’ebé rihun ba rihun ho motór no kareta. Rute viajen maka Metiaut, Bidau Mota Klaran, Bidau Akadiruhun, Bidau Toko Baru, Kuluhun, Becora no Fatuahi. Molok lori ba, matebian nia espoza no oan na’in tolu loke kaixaun hodi haree matebian nia kondisaun. Família senti trsiti tanba Mauk sofre tiru ne’ebé dez-umanu. Mate la’os hanesan timoroan no funu na’in ida maibé ninia maneira mate át liu fali inimigu sira.

Tuir dalan, situasaun silénsiu tebes. Famíli sira balun ne’ebé la konsege to’o mate uma, sira hamriik iha dalan hodi kari aifunan ba mate isin tui-tuir dalan to’o Terminál Becora. Mate isin hatúr iha Laga no sei hakoi iha 18 Agustu 2015 hafoin hala’o seremónia rituál. L7 informa katak hafoin hakoin Mauk Moruk ho nia soldadu, sira sei ko’alia kle’an liu-tan kona-ba Mauk ninia mate. (Anibal)

Matadalan

DON BOSCO SELEBRA TINAN 200

Don Bosco hanorin ema sai sarani ne’ebé diak no sai sidadaun ne’ebé onestu. Sarani ne’ebé diak tenki halo tuir Maromak nia hakarak. Sai sidadau ne’ebé onestu, sai mós ema ne’ebé hatene respeita ninia moris rasik no ema seluk  nia moris. Katak, onestu maka soin ida ne’e nabilan liu osan-mean ka murak mean rai ninian, iha moris ne’e. Onestu ba ó nia án, onestu ba  Maromak.

Iha nia moris tomak, Don Bosco  kaer metin virtude de servisu ho karidade ne’ebé ás liu. Nia halibur foinsa’e lanu-teen ka foinsa’e luron ninin sira sai ninia oan hodi fó hanorin oinsa halo servisu ne’ebé ho tesponsabilidade. Hanorin sira oinsa atu estuda, oinsa atu reza, oinsa atu hananau, no oinsa atu hatene agradese ba Aman Maromak iha leten no ás.

Ba foinsa’e sira, Don Bosco sempre hatete; “Bele halimar, bele haksoit, bele hananu, bele reza, maibé labele halo sala”. Sala ka los, iha biban ne’eba, Don Bosco sempre hasoru problema klasiku sira (hemu tua lanu, preman, badiu) ne’ebé lori nia hakbesik ba foinsa’e sira sai aman no belun ba foinsa’e sira too ohin loron. Oras ne’e, iha era globalizasaun ne’e, se Don Bosco sei moris, nia sei kreativu liu hodi uza mídia sosial sira ne’e lori foinsa’e sira sai moris kreativu no la monu ba tentasaun ruma.

Don Bosco maka mahein ba foinsa’e sira. Don Bosco sai amululik iha 05 Juñu 1841. Wainhira nia aluga uma iha Valdoco, uma ne’ebé ema la uza—iha rai-fuik maran, nia halos ai kapela nos ai fatin atun labarik sira estuda.  Iha uma ne’e nia odamatan oin, Don Bosco hakerek mensajem ne’ebé nia hetan iha ninia mehi hasoru Maria Auxiliadora katak; “Haec est Domus Mea; Inde Gloria Mea”, signifika “Ida ne’e maka Ha’u nia uma; hosi nia Ha’u nia Gloria tranzmite.”

“Hadook án ba hosi belun sira ne’ebé át hanesan ó hadook-án hosi samea nia tuku (gigit) ho veneno wa’in. Wainhira ó nia belun sira diak, ha’u fiar katak iha futuru mai ó sei haksolok hamutuk ho ema santo sira iha lalehan; maibé wainhira hamutuk ho grupu ema át, ó rasik sei sai át mós, no ó iha perigu nia laran katak ó sei lakon ó nia klamar,” Don Bosco ne’ebé selebra tinan 200 (16 Agostu 1815-16 Agsotu 2015) ne’e, tatoli hela lia tatoli ne’e ba foinsa’e sira atu moris banati. (Cassimata)

Matadalan

Rekomendasaun “Cgeha!”, Promove no Proteje Direitus Hotu-Hotu Ba Ema Hotu-Hotu

Violensia funu iha Timor-Leste, la mósu de’it ba ema hirak ne’ebé halo funu, maibé mósu ho forma violensia ba direitus humanus hasoru populasaun sivil. Direitus sivil no polítiku no liberdade, hetan violasaun duranti konflitu, nune’e mós direitu atu hetan moris no direitus ba ema ida-idak nia seguransa, partisipasaun no liberdadi baziku esensial/importante ida ba ema nia dignidadi no dezenvolvimentu. Periodu naruk konflitu nian mós hamosu impaktu ba povu Timor-Leste nia direitus ekomomiku, sosil no kultural hanesan moris ne’ebé soin, saude, familia nia riku soin no edukasaun.

Liu-Hosi kriasaun CNRT nia magna karta no Nasoesn Unidas nia konstituisaun, no ratifikasaun ba kovensaun internasional kona-ba direitus sivil no politiku, no direitus ekonomiku, sosial no kultural, Timor-Leste hatudu duni nia dedikasaun hatu haketak-án hosi buat ne’ebé liu ona, no atu promove no protégé direitus hot-hotu ba ema ida-idak.

Komisaun (CAVR) rekomenda katak:

3.1.1  Governo Timor-Leste adopta aprosimasaun direitus humanus ida ba nia governasaun, hodi halo ninia polítika no dezenvolvimentu, atu nune’e desizaun hotu-hotu iha sistema governu tomak, hatene kona ba prinsipius direitus humanus.

3.1.2 Governu hola medida hotu-hotu ne’ebé presiza tebes atu nune’e bele garante implementasaun direitus hiarak ne’ebé governu fó tiha-ona nia dedikasaun atu kaer metin, liu-hosi nia ratifikasaun ba konvensaun internasional kona-ba direitus sivil no polítiku, konvensaun internasional kona-ba direitu ekonomia, sosial no kultural, ho tradatu sira seluk.

3.1.3 Governu uza relatoriu tratadu direitus humanus hodi hato’o ba Nasoens Unidas, nu’udar instrumentu ida atu nune’e bele sukat progresu kona-ba implementasaun direitus humanus ba hot-hotu, no relatoriu sira ne’e tenki loke ba públiku, atu nune’e bele deskuti iha Timor-Leste.

3.2  Direitu Ba Moris, La Hamlaha no Padraun Moris Nian Ne’ebé Soin

Ema timoroan barak mak Indonézia oho ka sira mate rasik durante tempu periodu mandatu tanba kazu hirak ne’ebé iha relasaun kazu konflitu nian, nune’e mós massakre. Ema barak liu mak mate tan hamlaha ne’ebé tuir lolo’os bele prevene durante tinan balu bainhira foin de’it mak hahú okupasaun Indonesia, hodi nune’e, halo violasaun ba ″ema ida-idak nia direitu fundamental atu labele hetan hamlaha’’ (Kovensaun Internasional kona-ba Direitus Kultural Sosial no Ekonomiku: Artigu 11.2).

Komisaun (CAVR) rekomenda katak:

3.2.1 Fó tulu ba familia sira atu bele lokaliza no hakoi fali mate isin ka ruin hosi sira nia maluk no ema hirak ne’ebé sira hadomi ne’ebé mate ona durante konflitu nia laran, no mós tuir rekursu ne’ebé iha, ke’e sai fali isin mate hirak ne’e tuir padraun ne’ebé lolo’os hodi nune’e bele tulun indentifikasaun no hatene kauza kona-ba ema hirak ne’ebé mate.

3.2.2 Halao konsulta ba komunidade ho familia sira, atu nune’e fatin importante oho no mate nian, tau ba memória hodi fó honra ba vitima sira.

3.2.3 Halo registu públiku ba ema hirak ne’ebé lakon, no liu-hosi hamutuk ho Governu Indonesia, halo investigasaun sistematika ida atu hare ema hirak ne’ebé naran iha ona lista, oras ne’e ne’ebé los, no sira nia kondisaun oin sa.

3.2.4 Parlamentu atu determina loron ida nu’udar loron nasionál atu tinan-tinan hanoin fali kona-ba hamlaha boot iha tinan 1978-1979 atu nune’e bele hanoin sira hirak ne’ebé mate tanba hamlaha ka tanba kazu hirak ne’ebé iha relasaun iha tempu ne’eba no mós atu apoia hanoin, estudu klean no atividadi ba edukasaun kona-ba problema seguransa hahan oras ne’e iha Timor-Leste, inkluindu mós halo preparasaun ida efetivu liu tan hodi bele hasoru dezastre.

3.2.5 Iha kazu dezastre humanitariu ne’ebé halo ema husik hela nia uma, Governu aktua tuir ONU  nia prinsipiu orientasaun kona-ba Dezalojamentu internasional,(E/CN.4/1998/53/Add.2, 11 Fevereiru 1998).

3.2.6 Governu dezenvolve no implementa polítika ne’ebé garante ba ema hotu bele goja hanesan rezultadu dezenvolvimentu, ne’ebé bele too mós ba komunidade hirak ne’ebé hela iha fatin izoladu liu, ne’ebé bele fó mós benefisiu ba feton, mane, labarik, katuas ka ferik no ema sira ne’ebé aleijadu, no fóoportunidadi ba sira ne’ebé laiha kbiit.

3.3 Direitu Ba Ema Ida-Idak Nia Seguransa

Direitu ba ema ida-idak nia seguransa fó sai ona iha konvensaun internasional direitus sivil no polítika maibé iha tempu barak liu periudu tinan 1974-1999, povu Timor-Leste liu bei-beik inseguransa ba ema Timor ida-idak no inseguransa ne’e mósu iha forma oin-oin. Hahalok hirak ne’e mak hanesan dadur ema arbiru, halo tortura, halo tratamentu dezumanu no hatun ema nia dignidadi ka halo kastigu, halo inkeritu, invade ema nia privasidadi,no julgamentu ne’ebé la justu.

Komisaun (CAVR) rekomenda katak:

3.3.1 Uma ka fatin hot-hotu ne’ebé iha Timor-Leste ne’ebé uza hodi dadur bei-beik ema tenki hatama  ba registu nasionál, hamutuk ho informasaun kona-ba ema hirak ne’ebé dadur iha fatin hirak ne’e no fatin hirak nia kondisaun dadur nian, no selesiona fatin hirak ne’e hodi nune’e tau ba memoria liu-hosi hakerek naran iha plaka ruma ka halo ho meius apropriadus seluk tan.

3.3.2 Ema hirak ne’ebé sei kontinua nafatin lori terus fiziku ka mental ka forma tratamentu dezumanu no hatun ema nia dignidadi ka simu kastigu ruma duranti tempu koflitu sira nia kondisaun, bele hetan dignoze profisional no heta tulun liu konselu (counseling), no hetan forma rehabilitasaun sel-seluk tan.

3.3.3 Ba agensia sira ne’ebé halao knaar atu hakbiit lei, tenki kaer metin ba padraun ás hosi presesu ne’ebé lolo’os, ne’ebé iha relasaun ho knaar sira hanesan ba kaer ema,  halo investigasaun bainhira kaer tiha-ona ema, asesu atu hetan defeza no dadur iha kadeia laran, hodi nune’e tuir duni lei domestiku no padraun direitus humanus nian.

3.3.4 Governu aplika politika ne’ebé halo prizaun hotu-hotu iha Timor-Leste ba monitor hosi liur, atu instituisaun estadu sira seluk, sosiedadi sivil Timor-Leste no organizasaun internasional sira bele ba hare.

3.3.5 Atu governu asegura katak iha no mantein nafatin prosedimentu ne’ebé lolo’os atu garante katak dadur sira tau iha kondisaun hirak ne’ebé soin ba ema, ne’ebé respeita sira nia dignidade mak hanesan:

Asesu ba kuidadus medikus ba ema hotu iha dadur laran.

Hahan no be’e ne’ebé soin duni ba ema hirak ne’ebé hela iha fatin dadur.

Buka atu halo prosedimentu ne’ebé lolo’os ba’a dadur labarik no joven sira, nune’e mós buka atu haketek sira husi dadur ne’ebé adultu.

Buka atu halo prosedimentu ne’ebé lolo’os hodi tau fasilidadi ba ema feto sira ketak husi mane sira.

Iha provizaun ne’ebé regula kona ba ema nia religiaun.

Dezenvolve programa rehabilitasaun ba dadur sira, atu nene’e bele fasilita sira bele mai reintegra ka fila fali mai iha moris social lor-loron nian, no sai membru lolo’os ne’ebé partisipa iha komunidadi nia moris.Programa hirak ne’e tenki hetan apoiu finansiamentu ne’ebé lolo’os.

Kria regulamentu no prosedimentu ne’ebé makas teb-tebes atu prevene pratika tortura ka abuzu seksual oi-oin ba ema hirak ne’ebé iha dadur laran.

Iha prosedimentu ne’ebé makas tebes hodi regula kona ba fatin dadur izoladu.Fatin dadur izoladu bele uza,bainhira ne’e sai nudar buat ida ne’ebé temporariu deit,no sai nudar buat ida ne’ebé esesaun hodi bazeia ba desizaun husi tribunal.Tenki mós kria prosedimentu fiziku no mental ne’ebé dezenvolvidu, no implementa ba sira ne’ebé dadur iha fatin ka sela izoladu.

Dezenvolvimentu ni implementasaun treinu nian kona ba direutus hunanus ne’ebé halao hela-deit ne’e ba’a ema hot-hotu ne’ebé servisu  kona ba korresaun/ hadiak, inkluindu ema ne’ebé ho pozisaun a’as. (*)

Matadalan

Angela La Iha Dokumentus PNTL Ka’er Maibe Mosu Publikasaun Balun Oin Seluk

Tempo Timor:  Relasiona ho atuasaun membru Polisia Nasional Timor Leste (PNTL) ne’ebé hala’o kapturasaun ba Angela Freitas iha kapital Dili, Komandante jeral PNTL esplika katak, Angela lori kareta maibe sein iha dokumentus kareta nian.

“Ami hala’o kapturasaun tanba kondutor ne’ebé maka lori kareta ne’e la iha karta kondusaun, inklui mós dokumentus kareta nian. Lo’os duni iha karta kondusaun maibé la’os internasional, maibe Indonesia nian maka deit, entaunida ne’e sira viola regras tranzitu nian tanba la tuir regras tranzitu nian ne’ebé maka vigora iha nasaun TL.

Hornai haktuir, ho problema hirak ne’e hotu maka Komandu PNTL liu husi Komando Distritu Dili halo kedas kapturasaun ba Angela no halo prevensaun ba kedas iha sela Distritu-Dili nian hodi supmete ba prosesu egal ne’ebé iha.

Iha biban ida ne’e, Hornai dezmente no rejeita, informasaun Iha facebook ne’ebé dehan membru PNTL baku Angela nia laen, ida ne’e la loos tanba iha momentu ne’e mmbru Polisia halo deit kapturasaun la’os baku.

“hau hanoin ita hotu-hotu iha direitu atu koalia ba iha publiku liu husi media elektronika ka facebook, maibe nu’udar Timor oan tenke hadomi imi nia rai la bele politiza informasaun ba publiku, ne’e duni hau husu ba ita bo’ot sira ne’ebé mak hakerek buat hirak ne’e, labele aumenta buat sira ne’e maibe tenke hakerek realidade sira ne’ebé mak iha, hodi nune’e komunidade sira lee karik bele komprende.” Haktuir Hornai. 

Tuir komandante ne’e, se bainhira ita hato’o informasaun ne’ebé la loos dala ruma bele halo komunidade sira trauma no tauk, tanba sira hanoin katak situasaun ne’e diak ka ladiak tan ne’e husu ba ita bo’ot sira tenke hanoin bainira atu hato’o buat ruma ba iha publiku tanba ita hotu Timor oan no ita hotu hakarak ita nia rai ne’e hakmatek. (**)

Foto: Komisariu Polisia Nasional Timor-Leste, Julio Hornai

Tempo Semanal

Ema rihun tuir misa ne’ebé marka tinan 500 evanjelizasaun iha Timor-Leste

Ema rihun konsentra dadeersan de’it, iha zona Tasi-tolu, besik kilómetru lima hosi Dili, hodi akompaña misa iha kampu ne’ebé marka tinan 500 evanjelizasaun iha Timor-Leste.

Misa iha kampu ne’e selebra hosi sekretáriu Estadu Vatikanu nian, Pietro Parolin, hosi bispu timoroan sira Basílio do Nascimento no Norberto de Amaral no hosi preladu sira seluk ne’ebé akompaña enviadu papa Francisco nian ne’e.

Tasi-tolu hanesan fatin importante iha istória Igreja Katólika nian iha Timor-Leste no mós ba nasaun rasik.

Iha ne’e maka iha tinan 1989 papa João Paulo II selebra misa - estátua ida hodi fó omenajen ba nia iha foho viziñu isa sorin – no iha ne’ebá maka dignatáriu hosi mundu tomak selebra nia restaurasaun independénsia, iha 20 maiu 2002.

Deklara hanesan "Jardin Dame nian" hosi Xanana Gusmão bainhira sei hanesan prezidente Repúblika, ohin loron Tasi-tolu hanesan mós fatin korida motor no hodi hala’o eventu sira seluk.

Misa hala’o iha Uma Lulik nia mahon, edifísiu reprezentativu uma tradisionál timoroan, no obriga taka estrada diresaun hosi kapitál timoroan ba parte oeste.

Programa hahú besik 09:00 oras lokál no sei prolonga ho atividade kulturál no relijioza oi-oin, durante loron ne’e.

Kór kinur no mutin, hosi Vatikanu, domina paizajen, hanesan ho ida ne’ebé akontese, desde loron-kinta iha Dili, ho kartás “boas vindas” ba Pietro Parolin.

Ema barak ba iha zona refere iha dadersan oan de’it, hodi bele hetan fatin no haree Pietro Parolin ne’ebé halo vizita mai Timor-Leste, ne’ebé iha loron-sesta asina Konkordata, ne’ebé regula relasaun entre estadu rua, ho primeiru-ministru, Rui Maria de Araújo.

SAPO TL ho Lusa - Foto: Ekipa sapo.tl

Númeru ema mate bainhira esplozaun iha Xina sa’e ba 104

Númeru ema mate tanba esplozaun ne’ebé akontese iha loron-kuarta iha portu xinés, Tianjin nian sa’e ba 104 no rezidente sira besik iha fatin ne’ebá husik hela uma, informa ajénsia notísia Xinhua.

Iha kontajen uluk, númeru ema mate ne’ebé divulga hosi ajénsia ofisiál notísia hamutuk 85, no agora abitante sira tauk alastramentu hosi sianetu sódiu, gás ne’ebé venenou tebes.

Maski ladauk hatene konteúdu espesífiku hosi kontentór sira, espesialista sira ne’ebé kolabora iha investigasaun konsidera katak "bele" armazena sianetu sódiu, tóxiku tebes, entre produtu kímiku seluk, hanesan nitratu amóniu, nitratu potásiu no karbonetu kálsiu.

Horisehik mane ida ho tinan besik 50 hetan tulun no sei moris besik metru 50 hosi episentru esplozaun nian ne’ebé akontese iha loron-kuarta.

Tuir ajénsia Xinhua, mane ne’e hetan hosi espesialista sira iha “guerra química” ne’ebé akontese horisehik iha fatin dezastre no transporta kedas ba ospitál ida iha sidade.

Vítima ne’e "konsiente no konsege ko’alia", haktuir elementu sira ne’ebé ajuda nia.

Iha loron-sesta tulun ona bombeiru ida hosi eskombru ho tinan 19.

Autoridade sira hein katak kolaborasaun hosi espesialista 70 iha produtu kímiku, ne’ebé dezloka horisehik ba lokál, bele hetan tan dadus, verifika númeru vítima no hetan tan sobrevivente.

Horisehik akontese tan inséndiu iha armajen, no inséndiu no esplozaun kiik akontese desde loron-kuarta, difikulta operasaun no salvamentu.

Portu boot iha Xina parte norte, situa iha kilómetru 150 hosi Pekin, Tianjin hanesan sede munisípiu ho abitante besik millaun 15.

SAPO TL ho Lusa