sexta-feira, 30 de novembro de 2018

Timoroan Hotu Tenke Prontu Luta Hasoru Korupsaun


DILI, (TATOLI) – Timoroan hotu tenke prontu atu luta kombate korupsaun hodi aselera prosesu desenvolvimentu nasionál ba moris di’ak povu nian.

Diretór Ezekutivu Organizasaun Sentru Estudu ba Dame no Dezenvolvimentu (CEPAD-sigla portugés), João Boavida, hato’o mensajen ne’e durante komemorasaun loron mundiál anti korupsaun ho tema funu hasoru ita án hosi hahalok a’at korupsaun iha ótel Timor, ohin ne’ebé tuir loloos selebra iha loron 9 dezembru 2018.

“Ita sira ne’ebé hamrik hasoru má governasaun, má jestaun, tranferénsia la’ek, pobreza, korupsaun, ita hatene katak servisu iha ambiente iha lei progresivu hanesan lei anti korupsaun, lei protesaun ba sasin, karik iha, se laiha ita servisu iha ambiente ida susar”, katak nia.

Tuir nia atu kombate hahalok korupsaun la’ós fasil kuandu la hetan apoiu morál hosi servidór Estadu no ema hotu.

“Kuandu ita hamrik hasoru korupsaun, la’ós oposizaun ba governu maibe ita hamutuk ho governu atu hadi’a futuru rai ida nian”, afirma tan.

katak tan, servidór públiku tenke iha dever morál no integridade hodi apoiu prevensaun ba korupsaun hodi fó tratamentu ho dignu ba povu.

“Aimoruk di’ak liu ba prenvensaun korupsaun maka ami servidór públiku sira tenke konsiente katak dignidade umana ne’e importante”, realsa.

Sidadaun hotu tenke brani luta hasoru hahalok ne’e, tanba Prezidente Repúblika no Primeiru-Ministru mós deklara ona kombate korupsaun, tanba povu maioria sei moris iha kiak.

Alende ne’e, Komisáriu Komisaun Funsaun Públika (KFP) ba asuntu disiplinár, António Freitas, akresenta integridade lideransa no funsionáriu públiku iha ámbitu funsaun públika importante atu oinsá prevene korupsaun bainhira foti desizaun.

“Iha ámbitu funsaun públika, integridade lideransa no funsionáriu públiku, liuliu sira ne’ebé iha ligasaun bele kria korupsaun hanesan aprovizionamentu, finansa. Kondisaun hirak ne’e fasíl atu halo kontratu tanba ne’e presiza atu fó atensaun”, katak tan.

Lei estatutu funsaun públika númeru 5/2009 no kode étika hateten funsionáriu públiku tenke asegura integridade profesionál ba atendementu públiku.

“Iha fatin ida ne’e funsaun públika nakloke tomak ba sosiedade hotu bainhira ami nia diretór, kargu xefia ka funsiónariu ne’ebé komete iha kondisaun hanesan ne’e, komisaun nakloke hodi simu keixa”, realsa.

Hahú 2009 to’o agora KFP rejista kazu indisiplinár hamutuk 1259 hosi númeru ne’e porsentu 30 indikasaun ba korupsaun.

“Zero toleránsia ba diretór, xefe departementu no funsiónariu kongkalikong hodi halo Estadu hanesan fatin hadi’a sira nia kondisaun tomak”, alerta tan.

KFP sei reforsa servisu ho instituisaun sosiedade sivíl no instituisaun públiku hanesan Komisaun Anti Korupsaun (KAK), Ministériu Públiku (MP), Provedoria Direitu Umanu no Justisa (PDHJ-sigla portugés), no seluk tan hodi promove governasaun di’ak iha instituisaun Estadu hodi prevene korupsaun.

Komemorasaun tinan ne’e, CEPAD servisu hamutuk ho Ministériu Agrikultura Peska, Ministériu Obras Públikas, Ministériu Finansa, Ministériu Saúde, Ministériu Edukasaun Juventude no Desportu, Ministériu Solidaridade Sosiál no inkluzaun, Ministériu Administrasaun Estatal hamutuk ho instituisaun públiku KAK, KFP, Institutu Nasionál Administrasaun Públika (INAP), Organizasaun Mundiál Parlamentár Kontra Korupsaun (GOPAC-sigla inglés), PDHJ, Prokuradoria Jerál Repúblika (PJR), Institutu Jestaun Ekipamentu (IJE) no seluk tan.

Jornalista: Agapito dos Santos | Editora: Rita Almeida

Imajen: Imajen Ilustrasaun hosi google.

Xefe Governu Seidauk Iha Ajenda Halo Remodelasaun


DILI, (TATOLI) – Primeiru-Ministru, Taur Matan Ruak, esklarese nia seidauk iha ajenda atu halo remodelasaun ba estrutura Governu Da-ualu Konstitusionál.

“Pur-enkuantu ami seidauk iha ajenda kona-ba ida ne’e. Remodelasaun ne’e imi (jornalista) maka husu ba ha’u maibé ha’u seidauk iha planu ba ida ne’e”, Taur ba jornalista sira iha Palásiu Prezidente Nicolau Lobato, Bairru Pité, kinta ne’e relasiona ho polémika remodelasaun iha semana ikus ne’e.

Xefe Governu katak nia seidauk hatene remodelasaun saida maka sei halo, maibé kuandu kualker  remodelasaun ida akontese nia sei informa ba públiku.

Nia hatutan kuandu remodelasaun ne’e iha, ne’e atividade ida ne’ebé antes ne’e tenke diskute ho instituisaun sira ne’ebé iha interese ba remodelasaun, tanba Governu ida ne’e sustenta hosi partidu lima maka Kongresu Nasionál Rekonstrusaun Timor (CNRT-sigla portugés), Partidu Libertasaun Populár (PLP), Kmanek Haburas Unidade Nasionál Timor Oan (KHUNTO), Uniaun Demokrata Timoroan (UDT) no Frente Mudansa.

“Ita haree saida maka atu akontese maibé agora ne’e espekulasaun de’it ne’ebé ema lansa”, akresenta.

Jornalista: Xisto Freitas | Editora: Rita Almeida

Imajen: Primeiru-Ministru, Taur Matan Ruak, hafoin sorumutu ho Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo, iha Palásiu Prezidente Nicolau Lobato, Bairru Pité. Imajen António Goncalves

Benfica | Vitória, na Luz, fica só a águia. Voo do treinador tornou-se demasiado rasante


O enredo de Rui Vitória no Benfica parece estar a chegar ao fim e há um filme a que todos assistimos nas últimas três épocas e meia: o bom, o mau e o vilão.

No dia 15 de junho de 2015, Luís Filipe Vieira começa a conferência de imprensa de apresentação de Rui Vitória com as seguintes palavras: "O tempo é sempre o melhor juiz das nossas ações e das nossas decisões". Foram palavras quase proféticas as que o presidente do Benfica proferiu nessa tarde. O percurso do treinador foi marcado por momentos bons, maus e por um vilão que acabou por não assistir in loco ao que pode ser a queda final de Vitória. Vejamos o filme:

O bom

Passaram 1268 dias desde que Rui Vitória foi apresentado como treinador do Benfica. Neste período, o treinador português conseguiu conquistar dois campeonatos nacionais, uma Taça de Portugal, duas Supertaças Cândido de Oliveira e uma Taça da Liga.

Os dois primeiros títulos de Rui Vitória ao serviço do Benfica chegaram logo na primeira temporada. Depois de um início de época tremido, a perder a Eusébio Cup para o Monterrey e a Supertaça para o Sporting de Jorge Jesus, que trocara o Benfica pelos leões no mesmo verão em que Vitória chegou à Luz, Rui Vitória acaba a época como campeão nacional e como vencedor da Taça da Liga.

O campeonato foi renhido e até pode mesmo ser considerado "de loucos". Benfica e Sporting batem o recorde de pontos da Liga Portuguesa e combatem ferozmente pelo título. Os 86 pontos que o Sporting fez em 2015/2016 tinham sido suficientes para, na época anterior e ainda com Jesus ao comando, o Benfica ter sido campeão (os encarnados tinham somado 85 pontos). Os encarnados tornam-se tricampeões com 88 pontos e Rui Vitória é campeão na época de estreia na Luz.

A Taça da Liga também faz parte da boa estreia de Vitória. O Benfica conquistou o troféu, cuja final ainda se jogava em maio, ao bater o Marítimo por 6-2, em Coimbra.

A época de estreia do treinador na Champions é, curiosamente, a melhor que teve ao comando do Benfica. As águias chegaram aos quartos-de-final da competição, fase em que foram eliminados pelo Bayern de Munique com um agregado de 3-2 a favor dos alemães. Na primeira época, Vitória é campeão nacional, vence a Taça da Liga e chega aos quartos-de-final da Champions.

A boa época do plantel teve impacto no mercado de transferências: o jovem revelação da época, Renato Sanches, é eleito Golden Boy e vendido ao Bayern de Munique por 35 milhões. Gaitán vai para o Atlético Madrid por 25 milhões.

Em termos de títulos, pode dizer-se que a melhor época de Vitória foi a segunda.O treinador começou por conquistar Supertaça frente ao SC Braga, num jogo que venceu por 3-0 frente a uma equipa que tinha Rafa Silva como principal estrela. O jogador acabou por ingressar no Benfica alguns dias depois.

Rui Vitória levou o Benfica ao tetracampeonato (bicampeonato para Rui Vitória), o primeiro da história do clube, em 2016/2017.

Em janeiro, o Benfica vendia Gonçalo Guedes ao PSG por 30 milhões de euros, mas a venda fez pouca mossa num plantel que tinha conseguido manter nomes como o de Ederson, Lindelöf, Nelson Semedo, Mitroglou e Jiménez e ao qual ainda se juntaram André Horta, Cervi, Zivkovic e Carrillo, numa transferência do Sporting para o Benfica que deu "pano para mangas".

Desta feita foi o FC Porto quem terminou no segundo lugar, comandado por Nuno Espírito Santo, a seis pontos dos encarnados.

Na Liga dos Campeões, o Benfica ficou-se pelos oitavos de final. Foi eliminado pelo B. Dortmund.

A época não acabou sem que Vitória conquistasse a sua primeira Taça de Portugal ao serviço das águias e logo frente ao seu clube anterior. O Benfica venceu o Vitória SC por 2-1 e Rui Vitória juntava a prova rainha do futebol português ao seu palmarés.

Novamente, o mercado falou (bem) mais alto: Ederson sai para o Manchester City por 40 milhõesLindelöf vai para o Manchester United por 35 milhõesNelson Semedo segue para Barcelona por 30 milhões e Mitroglou sai algo relutantemente para Marselha por 15 milhões.

O último título de Rui Vitória acontece no início da época 2017/2018: o Benfica conquista a Supertaça frente ao Vitória SC com uma vitória por 3-1. Nesta época, o FC Porto é campeão com Sérgio Conceição ao leme e mais sete pontos que os encarnados.

Há mais de um ano que o Benfica não vence qualquer título oficial nacional ou internacional.

O mau

Se as duas primeiras épocas de Rui Vitória à frente do Benfica são, de um modo geral, positivas em muito devido ao facto de ter sido campeão nacional em ambas, a terceira época acaba por ser quase desastrosa, não fosse a Supertaça conquistada.

Os encarnados somam zero pontos na fase de grupos da Liga dos Campeões, num grupo em que encontraram CSKA Moscovo, Basileia e Manchester United. É nesta fase que os encarnados sofrem uma das maiores humilhações da época, ao perder com o Basileia, na Suíça, por 5-0.

Os zero pontos na fase de grupos figuram um novo recorde negativo na competição. Além da ausência de pontos, o Benfica soma também um número baixíssimo de golos marcados: apenas um em seis jogos.

No campeonato, o cenário não é melhor. A entrada de Sérgio Conceição ao comando do FC Porto marca o que aparenta ser um novo ciclo para os dragões: a ideia de jogo muda, a prata da casa ganha outra dimensão e a expressão "jogar à Porto" volta ao léxico do futebol português. Conceição encontra em Marega um autêntico todo-o-terreno que decide jogos a favor dos portistas e os dragões conquistam mesmo o campeonato. Ainda assim, o Benfica conseguiu ter o melhor marcador da época em que os dragões vencem o campeonato: Jonas marcou 34 golos.

Na Taça de Portugal, a equipa de Rui Vitória é eliminada pelo Rio Ave nos oitavos de final.
Na Taça da Liga, conquistada pelo Sporting, o Benfica fica-se pela fase de grupos. Na época anterior tinha sido eliminado pelo Moreirense, que viria a conquistar a prova.

Depois de uma época em que não ganha qualquer título, Rui Vitória parte para a época 2018/2019 com o FC Porto como campeão, o Desportivo das Aves como detentor da Taça de Portugal e o Sporting como detentor da Taça da Liga. Afastado da possibilidade de vencer a Supertaça, tenta concentrar esforços na Liga Portuguesa.

A aventura até começou bem, com os encarnados a manterem-se invencíveis até outubro deste ano, recebendo o Sporting (1-1) e o FC Porto, vencendo por 1-0. A primeira derrota aconteceu frente ao Belenenses, por 2-0, à qual se segue uma outra derrota frente ao Moreirense, em plena Luz, por 3-1. Houve lenços brancos.

Por esta altura, já tinha começado a (des)aventura do Benfica na Liga dos Campeões. Apesar de ter conseguido chegar à fase de grupos, a equipa comandada por Rui Vitória começa a sua participação com uma derrota na Luz, frente ao Bayern, por 2-0. De seguida, vai a Atenas vencer o AEK, com alguma dificuldade, por 3-2 e conquista os primeiros pontos. Segue-se uma dupla jornada com o Ajax da qual só resulta um ponto: derrota por 1-0 em Amesterdão e empate a uma bola na Luz.

Por fim, a gota de água: a precisar de vencer para se manter na Liga dos Campeões, e depois de uma campanha em que somou quatro pontos na competição, o Benfica visita o Bayern. A equipa é goleada por 5-1 e cai para a Liga Europa. No campeonato, os encarnados estão no 4.º lugar, a quatro pontos do líder FC Porto. Dias antes, o Benfica vence com muita dificuldade o Arouca, da Segunda Liga, por 2-1 para a Taça de Portugal, na Luz. Na Taça da Liga, o Benfica venceu o único jogo que fez até ao momento.

O cenário não agrada aos adeptos, que contestam o treinador. Luís Filipe Vieira reiterou a confiança no treinador a 30 de outubro, ou seja, há menos de um mês, com as seguintes palavras: "O Rui tem feito trabalho extraordinário, consegue ter equipas competitivas, nunca abdicando da formação. Um homem que lança 10 jogadores da formação é o homem certo para o projeto que o Benfica quer! Só se ele não quiser ficar".

A reunião que decide o futuro de Rui Vitória está marcada para esta quinta-feira mas, ao que a TSF apurou, o treinador encarnado já não deve orientar a equipa no jogo deste sábado, frente ao Feirense, na Luz.

...e o vilão

É impossível acompanhar o percurso de Rui Vitória na Luz sem olhar para o outro lado da 2.ª Circular. No mesmo verão em que Vitória chega à Luz, o na altura bicampeão Jorge Jesus chega a Alvalade. Em outubro de 2015, o Sporting visita a Luz, no regresso de Jorge Jesus a casa dos encarnados. Os leões vencem por esclarecedores 3-0 e Jesus não perdeu a oportunidade de colocar em causa o trabalho de Vitória. "É tudo igual, é o software que eu deixei cá", disse o treinador dos leões sobre o trabalho de Rui Vitória.

Numa afirmação que colocava claramente pressão sobre Vitória e as suas ideias de jogo, Jorge Jesus apresentava-se como o principal adversário do Benfica na luta pelo título. A luta foi feroz e houve mesmo momentos de tensão entre os treinadores.

Em janeiro de 2016, Rui Vitória acusa Jesus de estar obcecado com os rivais Benfica e FC Porto e acusa-o de ser mau colega. A resposta de Jesus?

"Sou mau colega? Treinador? Como não o qualifico como treinador, logo não sou mau colega. Para ser treinador ele tem de ser muito mais. Fi-lo sair da toca, que era o que eu queria. Ele tem de se assumir. Para treinar o Benfica tem de se assumir. Para conduzir um Ferrari é preciso ter andamento para ele. Vamos ver se aquele Ferrari continua a andar."
Nascia o argumento do Ferrari vermelho e de quem tinha mãos para o conduzir. Rui Vitória não se deixou ficar.

"Os treinadores em Portugal, em concreto o treinador do Sporting, antes de chegar ao Benfica teve 20 anos de carreira onde andou a ganhar algumas vezes e a perder outras, a ser despedido umas vezes e contratado outras. Com a idade que eu tenho, ele se calhar andava a lutar pela subida de divisão na 2ª Liga. Isto faz parte da vida. A opinião fica para quem a proferiu, não estou nada preocupado".

A luta era tão quente dentro como fora de campo e a temporada acabou com ambas as equipas a bater o recorde de pontos na Liga Portuguesa, sendo que o título sorriu ao Benfica. Do FC Porto de Lopetegui, não se viu o suficiente para que os dragões se intrometessem na troca de argumentos entre Benfica e Sporting.

Nas duas épocas seguintes, o sucesso dos clubes teve diferentes dimensões. Em 2016/2017 o Benfica é campeão nacional e o Sporting, sem qualquer título, acaba no terceiro lugar do campeonato, garantindo um lugar de acesso ao play-off da Liga dos Campeões.

É precisamente a Liga dos Campeões que marca um ponto de viragem na conquista de títulos dos clubes. Em 2017/2018, com zero pontos somados na fase de grupos, o Benfica acaba a época sem ganhar qualquer título. Já o Sporting vence a Taça da Liga e chega à final da Taça de Portugal, na qual é batido pelo Desportivo das Aves. No campeonato, o Benfica acaba à frente do Sporting, relegando os leões para a Liga Europa, numa altura em que Portugal já só tem dois lugares de acesso à Liga dos Campeões.

Agora, e sem Jesus no horizonte, Rui Vitória vê-se na posição mais delicada em que já esteve enquanto treinador do Benfica. Em quarto lugar no campeonato e fora da Liga dos Campeões, a equipa de Rui Vitória não tem convencido os adeptos. Jorge Jesus está na Arábia Saudita, a treinar o Al-Hilal e é um dos nomes falados para suceder a Rui Vitória no Benfica, caso se confirme a saída do treinador.

Com o treinador que o colocou em causa desde o primeiro momento no Benfica fora do país, Rui Vitória pode estar prestes a terminar a sua aventura nos encarnados, com uma das principais contestações que lhe é feita a ser precisamente a mesma que Jesus lhe fazia: a ideia de jogo de Vitória parece não ser suficiente.

Gonçalo Teles | TSF | Foto Gustavo Bom / Global Imagens | em Página Global

Presidente timorense desafia jovens a entrevistarem veteranos da luta pela independência


Díli, 30 nov (Lusa) - O Presidente timorense desafiou hoje as gerações mais jovens a entrevistarem aqueles que participaram na luta de 24 anos contra a ocupação indonésia de Timor-Leste, para que o seu papel fique devidamente registado.

"Milhares de heróis desconhecidos pereceram por nós. Ao longo da nossa luta de libertação fomos perdendo homens e mulheres. Continuamos a perder vidas no nosso Timor-Leste independente. Cada perda de vida é um pouco de história que perdemos", disse hoje Francisco Guterres Lu-Olo.

"Estamos todos a envelhecer, pelo que ouso lançar um desafio, especialmente aos jovens. Façamos entrevistas a todos quantos lutaram tão abnegadamente pela libertação da nossa querida pátria. Vamos construir questionários para recolher depoimentos de todas as mulheres e homens que fizeram a nossa história com o seu sofrimento, com o seu suor e com o seu sacrifício imensurável e, quantos deles, com o seu próprio sangue", afirmou.

Lu-Olo falava no Palácio Presidencial em Díli, no lançamento de um livro sobre o pensamento político do primeiro líder da luta armada contra a ocupação indonésia de Timor-Leste, Nicolau Lobato, da autoria do padre Martinho Gusmão.

No ano em que se cumprem 40 anos da morte, em combate, de Nicolau Lobato, Lu-Olo quis deixar um "sentimento pessoal" sobre quem disse ser "o filho maior da história recente do país", Presidente da primeira república, proclamada a 28 de novembro de 1975.

O chefe de Estado renovou apelos, vertidos num texto publicado no início da obra, para que as gerações mais jovens estudem o legado político de Nicolau Lobato.

"Embora não tenha tido a honra e o privilégio de conhecer pessoalmente o nosso querido líder Nicolau Lobato, como integrante da frente armada, eu tive a oportunidade de conhecer os efeitos da sua ação, a força da sua dinâmica", disse.

"Nicolau inspirou-nos, a todos nós, naqueles períodos complicados de ataques devastadores às nossas bases de apoio. Nicolau foi e será sempre uma fonte de inspiração. O maior património que Nicolau nos deixa é a força do seu exemplo", afirmou.

Por isso, disse, é dever de todos os timorenses "continuar a obra de Nicolau dos Reis Lobato, servindo cada vez mais e melhor" Timor-Leste.

"É o compromisso com que podemos e devemos honrar este grande herói e todos aqueles que deram as suas vidas pela pátria e por todos nós", disse.

Considerado um líder nato, determinado e corajoso, que procurava o consenso manifestando sempre grande autoridade, Nicolau Lobato é um dos fundadores da nação timorense.

Filho de uma família de Bazartete, a oeste de Díli, Nicolau Lobato nasceu a 24 de maio de 1946 em Soibada, a zona do avô materno a cerca de 50 quilómetros sul de Manatuto (e sudeste de Díli).

Lobato, filho de pai catequista, cresceu numa família muito religiosa, sob a forte influência da missão jesuíta de Soibada, criada em outubro de 1899 e onde estudaram outros líderes timorenses, incluindo o Nobel da Paz de 1996, José Ramos-Horta.

Nicolau Lobato foi o primeiro primeiro-ministro, entre 28 de novembro e 07 de dezembro de 1975, tendo sido o segundo Presidente, como sucessor de Xavier do Amaral, entre 1977 e 1978.

Lobato foi morto em combate na região de Turiscai a 31 de dezembro de 1978 e os seus restos mortais nunca foram recuperados.

Em agosto de 2009, Francisco Lopes da Cruz, que à data da morte de Nicolau Lobato era vice-governador de Timor-Leste nomeado pelo ocupante indonésio, disse à Lusa que os restos mortais "foram enterrados em Timor".

"Não sei onde foi enterrado. Parece que no sítio onde ele foi atingido. Acho que na parte central de Timor. Não sei exatamente onde", afirmou na altura.

ASP // JMC

Ministra da Educação timorense conta com Portugal para continuar formação de docentes


Díli, 30 nov (Lusa) - A ministra da Educação timorense disse hoje que o Governo continua a contar com Portugal para implementar uma versão reformulada, eventualmente ainda mais centrada na língua portuguesa, de um projeto de formação de professores que terminou este mês.

Dulce Soares referia-se, em declarações à Lusa, a uma nova versão do projeto Formar Mais, que envolveu 26 docentes que desde 2016 estiveram destacados em escolas em todo o território timorense envolvidos na formação de professores locais e no apoio à gestão escolar.

"A avaliação [do projeto] foi muito positiva e a vontade é poder continuar o projeto no futuro. A proposta está preparada há três meses, tivemos reuniões com pessoal do [instituto]Camões e falta apenas formalizar", explicou.

Soares referiu que esse novo projeto está previsto no Programa Estratégico de Cooperação (PEC) - a vigorar entre 2019 e 2022 - que deverá ser assinado em breve entre os dois países.

"Para mim deve ser Formar Mais Português, com foco na língua portuguesa", disse.

"Com a experiência dos formadores e dos formandos vamos tentar melhorar o projeto. Acho que muitas coisas têm que ser melhoradas, mas temos que continuar com o projeto. Do lado de Timor com ainda maior dimensão. Mas depende da negociação com Portugal", sublinhou.

Dulce Soares falava à Lusa à margem de um seminário em Díli que serviu para analisar o projeto, em cuja abertura destacou a importância do programa e apelou aos formandos timorenses para que deem continuidade às iniciativas começadas pelos docentes portugueses.

"Estes formadores deixaram espaços construídos e reabilitados que servem para o bem-estar de todos quantos se encontram na escola, como bibliotecas, espaços desportivos e outros", disse.

"A formação que receberam deve continuar todos os dias, para melhorar as práticas pedagógicas e continuar a falar português para não deixar que o nível de proficiência retroceda", afirmou.

Já a adida para a cooperação da Embaixada de Portugal em Díli, Cristina Faustino, referiu que o projeto mostra o "empenho de Portugal em apoiar os esforços do Governo timorense em difundir a língua portuguesa (...) em permitir acesso à educação de qualidade, à ciência e à cultura".

Numa análise ao projeto, a adida destacou a descentralização da formação, com os docentes portugueses a estarem destacados junto dos estabelecimentos de ensino nos municípios, permitindo ação pedagógica e de acompanhamento dos professores diariamente.

"Alunos e professores beneficiaram das melhores práticas educativas em língua portuguesa, mas com base no currículo timorense", disse, notando como "menos positivo" o facto de, a nível do secundário, os formadores permanecerem nas escolas durante períodos curtos.

A responsável portuguesa saudou o esforço e compromisso dos formandos, muitos dos quais se deslocavam grandes distâncias e com transportes irregulares, para participar na formação e também a "dedicação e sentido de compromisso por parte dos formadores" que trabalharam com "espírito de missão".

O projeto Formar Mais, uma das principais iniciativas de apoio português à formação contínua de professores timorenses, arrancou em 2016 com 11 professores que desempenharão funções na componente do 3.º Ciclo do Ensino Básico e 15 nas diversas disciplinas do Ensino Secundário Geral timorense.

Timor-Leste financiou cerca de 75% do custo do envio dos professores para o país.

Os docentes, que participaram em ações de formação na Universidade de Aveiro, complementadas por sessões realizadas no instituto Camões, trabalharam em Timor-Leste em articulação com o Instituto Nacional de Formação de Docentes e Profissionais da Educação (Infordepe), onde decorreu o seminário de hoje.

O Formar Mais é um projeto que resulta de uma parceria entre o Ministério da Educação de Timor-Leste, através do Infordepe, o Ministério dos Negócios Estrangeiros de Portugal, através do instituto Camões, e a Universidade de Aveiro.

O coordenador geral do projeto, Raimundo José Neto, destacou a sua importância no processo de formação contínua de professores que pretendeu responder a algumas das lacunas do sistema.

Aspetos como carências em termos de formação profissional dos professores no ativo, respostas às exigências da carreira docente quanto a competências essenciais e a necessidade de consolidar o português e de implementar currículos em vigor, foram questões analisadas.

ASP // JMC

Autoridades da Indonésia procuram 90 fugitivos de prisão em Banda Aceh


Banda Aceh, Indonésia, 30 nov (Lusa) - As autoridades indonésias informaram hoje que estão a realizar buscas por 90 presos que se evadiram na quinta-feira de uma prisão em Banda Aceh, durante uma oração coletiva.

"Estavam 726 presos reunidos, 113 escaparam, capturámos 23 e continuamos a procurar os outros fugitivos", disse o porta-voz do Ministério da Justiça, Ade Kusmanto.

Os detidos encontravam-se fora das suas celas para uma oração muçulmana coletiva, mas alguns aproveitaram a oportunidade para destruir a vedação da prisão com recurso a barras, acrescentou.

No momento da fuga encontravam-se apenas dez guardas de serviço.

A evasão de prisões não é incomum na Indonésia, devido, em parte, às más condições daqueles estabelecimentos e à sobrelotação.

Em maio de 2017, mais de 200 prisioneiros evadiram-se após uma fuga em massa de uma prisão sobrelotada na ilha de Samatra.

Um mês depois, quatro prisioneiros estrangeiros detidos em Bali conseguiram escavar um túnel para escapar de uma prisão naquela ilha turística.

JMC // JMC

“TL Presiza Diskute Ona Akordu Ketan Tasi”


DILI, (TATOLI) – Vise Xefe Bankada Frente Revolusionária Timor-Leste Independente (FRETILIN), Francisco Miranda Branco, preokupa Timor-Leste seidauk halo ratifikasaun tratadu delimitasaun fronteira marítima (Ketan-tasik), enkuantu Austrália hahú ona prosesu iha Parlamentu Federál.

“Estadu Timor-Leste ho Austrália asina akordu ne’e iha Nova Iorke, 6 marsu 2018, maibé Timor-Leste liuhosi Parlamentu Nasionál durante ne’e seidauk ratifika tratadu ketan-tasik, enkuantu Austr’alia liuhosi nia Parlamentu Federál hahú halo ona iha sira nia prosesu ratifikasaun iha 28 novembru 2018”, haktuir deputadu opozisaun ne’e ba jornalista sira liuhosi konferénsia imprensa ne’ebé hala’o iha Bankada FRETILIN, ohin.

Tanba ne’e, Bankada Parlamentár FRETILIN husu ba Governu da-ualu ne’ebé lidera hosi Primeiru-Ministru, Taur Matan Ruak, atu tau matan ba asuntu importante ida ne’e, lori tratadu ne’e mai parlamentu atu halo ratifikasaun.

“Ami husu oitavu governu liuhosi nia lideransa Taur Matan Ruak atu hahú lais prosedimentu ida ne’e, ita nia luta atinje ona objetivu atu defende ita nia soberania, entaun ita tenke book-án nafatin”, sujere.

Nune’e atu tama iha vigór tratadu ne’e tenke hetan ratifikasaun iha Parlamentu Nasionál (PN) tuir Konstituisaun RDTL artigu 95 (kompeténsia PN nian), alinea 3. f) aprova no mós fó-sai akordu no ratifika tratadu no konvensaun internasionál sira.

Bankada Parlamentár FRETILIN hanoin katak prosesu ratifikasaun ida ne’e presiza diskusaun ida kle’an kona-ba substánsia hosi tratadu ne’e, nune’e governu presiza fó esplikasaun no informasaun sira ne’ebé relevante ba PN.

Nu’udar orgaun Estadu iha kompeténsia atu ratifika tratadu internasionál sira inklui ita nia fronteira, PN presiza iha asesu ba dokumentu sira relevante atu estuda didi’ak antes halo desizaun ba kestaun importante kona-ba independénsia no soberania.

La’os de’it membru parlamentu sira maibé diskusaun tenke nakloke mós ba komponente tomak iha ita nia sosiedade.

Tan ne’e governu presiza haruka lais mai parlamentu atu bele konvoka diskusaun ida inkluzivu no rona ema hothotu.

Tratadu ida ne’e la hanesan ho Tratadu Determinadu ba Ajuste Marítimu no Tasi Timor (CMATS-sigla inglés), ne’ebé  loke dalan ba ita halo negosiasaun foun.

Tratadu ida ne’e sei taka odamatan ba negosiasaun ka disputa sira seluk. Karik iha tempu ikus mai ita komprende hikas katak tratadu ne’e la justu. Bainhira ita asina no ratifika tratadu ne’e ita tenke simu konsekuénsia hotu. Tan ne’e ita presiza iha diskusaun kle’an, katak tan.

“Atu loron ruma ita labele hatudu liman ba malu, mai ita hotu tur hamutuk hodi haree desizaun ida ne’e, tanba kuandu ita foti desizaun tenke refleta ita hotu nia konsiénsia no di’ak duni ba interese ita nia povu no nasaun nian. Tan ne’e ita labele hein tan no prosesu tenke hahú agora kedan”, afirma.

Bankada FRETILIN nu’udar reprezentante povu nia iha parlamentu sei halo esforsu atu asegura interese povu no Estadu nian iha tratadu ida ne’e.

Bankada fiar katak envolvimentu sosiedade tomak nian iha diskusaun ida ne’e mak dalan ne’ebé loos liu atu asegura ita nia interese.

Nune’e bankada prontu kolabora iha prosesu tomak maibé tenke transparante no sosiedade tenke hetan oportunidade husu esklaresimentu.

Governasaun ne’ebé di’ak no sustentavél tenke liuhosi prosesu transparante no envolve konsulta no debate públiku klean.

Jornalista: Zezito Silva | Editora: Rita Almeida

Imajen: Deputadu Partidu FRETILIN, Francisco Miranda Branco. Imajen Mídia Palásiu PR.

Tinan Ne’e Reseita APORTIL Bele Atinje Milliaun $4


DILI, (TATOLI) – Autoridade Portuária Timor-Leste (APORTIL) rekolla ona reseita husi janeiru to’o outubru hamutuk milliaun $3 resin nune’e iha espetativa bele atinje to’o milliaun $4 iha tinan ne’e.

Prezidente APORTIL, Constantino Soares, hatete kompara iha tinan kotuk no agora rendimentu ne’ebé hetan laiha diferensa, tanba iha 2017 ne’e autoridade simu reseita milliaun $3 resin, nune’e previzaun ba tinan ne’e milliaun $4 maka laiha diferensa ne’ebé signifikativa.

“Ida ne’e estimativa de’it, bele liu, bele lato’o”, prezidente afirma iha Parlamentu Nasionál, ohin.

Prezidente hatutan previzaun APORTIL nian kona-ba rendimentu iha 2019 kontinua ho milliaun $3, mas nia bele ultrapasa ou lato’o tanba kondisaun ekonomia rai-laran flutuativa (namlele) lahalimar.

“Fundu reseita ne’e iha oin lima, ida maka ró, ida maka sasán sira tama-sai, ida maka operasaun Berlin Nakroma, ida seluk maka kobransa enerjia elétrika ho fornesimentu água ne’ebé maka fó kobransa ba montante ne’e”, nia informa.

Constantino dehan entre iten lima ne’e ida ne’ebé maka fó kobransa maka’as mak husi ró sira ne’ebé normalmente lori merkadoria kontentór ne’ebé liu 100, ne’ebé nia ekivalénsia ba pagamentu ne’e boot.

Sobre hasa’e taxa APORTIL mós iha ona planu atu halo alterasaun ba dekretu lei númeru 19/2003 atu diversifika nia reseita portuária.

“Tanba iha dekretu lei númeru 19, iha reseita barak seidauk kobra, ne’ebé ami komesa ona nia alterasaun atu haree to’ok fonte ne’ebé maka poténsia atu ami bele kobra. Dekretu lei ne’e ami prepara ona, sei submete ba Konsellu Ministru atu hetan aprovasaun, depois ami implementa maizumenus meia-du 2019 ami-nia reseita bele aumenta tan tanba intensaun atu diversifika tan reseita portuária nian”.

Jornalista: Maria Auxiliadora | Editora: Rita Almeida

Imajen: Portu Dili. Foto espesiál.

Xefe Estadu Lansa Livru Pensamentu Nicolau Lobato


DILI, (TATOLI) – Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo, lansa livru pensamentu Nicolau Lobato ho títulu “Sabemos e Podemos, e Devemos Vencer”, iha Palásiu Prezidente Nicolau Lobato, Bairru Pité, sesta ne’e.

Livru ne’e hakerek hosi Rev. Padre Martinho da Silva Gusmão no livru ne’e nia konteúdu kona-ba pensamentu Nicolau Lobato liuhusi diskursu, artigu no autobiografia ne’ebé Nicolau Lobato maka prodús.

“Leitura hosi ninia artigu hirak ne’e ita bele hatene dezenvolvimentu reflesaun ba ninia án, oinsá harii Estadu ida no Nasaun ida”, makerek nain liuhusi nia diskursu iha seremónia lansamentu.

Nia esplika livru ida ne’e la ko’alia kona-ba fundadór Estadu, maibé ko’alia kona-ba fundamentu filojófiku polítiku Nicolau Lobato liga ba filozofia liberdade nomós filozofia libertasaun, iha ne’ebé Nicolau Lobato nia prezensa iha luta ba rai sira nian la’ós hakesi de’it ba deskolonializasaun polítika maibé mós deskolonializasaun imperiosidade.

Aleinde ne’e, leigu ne’e haktuir Nicolau Lobato mós iha altura ne’ebá (1974) ko’alia kona-ba barlake. Katak, barlake ne’e la’ós ko’alia kona-ba comprar (sosa) no vender (fa’an) maibé ko’alia kona-ba valorizasaun no dignifikasaun.

Pe. Martinho dehan peskizasaun ba livru ne’e durante tinan tolu (2015-2018) no dadalia mós ho sobrevimente sira iha Governu dahuluk ba Primeira Repúblika (1975) José Ramos Horta, Marí Alkatiri, Rogério Lobato, Abílio de Araújo, hodi haforsa tan referénsia kona-ba Nicolau Lobato.

Livru ne’e pájina 534 no prosesu imprensaun ne’e apoiu husi timoroan balun nomós Amu Martinho rasik.

Enrtretantu, Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo, sente orgullu ho Amu Martinho nia livru ne’e, tanba konsege hamoris fila fali Nicolau Lobato iha ema hotu nia konsiénsia.

Tuir Lú Olo Nicolau Lobato hatene koñese ninia án rasik no bainhira nia koñese nia án rasik, nia hatene fórmula juizu filozófiku ida para lori orienta povu tomak hodi bele tuir ninia hakarak no ninia polítika.

“Nia (Nicolau) parte hosi realidade konseptuál ida kona-ba Timor-Leste ninian ne’ebé nia halo estudu kle’an molok nia sai hanesan eroi no diriji ema tomak nia hanoin hodi tuir nia hakarak”, katak.

Nia hein katak timoroan sira hotu bele estuda livru ida ne’e ho kontente no onra teb-tebes para bele rekoñese lider boot ida hanesan Nicolau Lobato.

Jornalista: Xisto Freitas | Editora: Rita Almeida

Imajen: Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo, lansa livru pensamentu Nicolau Lobato ho títulu “Sabemos e Podemos, e Devemos Vencer”, ne’ebé hakerek hosi Pe. Martinho da Silva Gusmão. Imajen Mídia PR

Deputadu Opozisaun Sira Husu Governu Toma Atensaun Ba Auto Estrada Suai


DILI, (TATOLI) – Relasiona ho udan, deputadu hosi bankada Partidu Demokrátiku (PD), Adriano do Nascimento, husu ba governu atu toma atensaun ba populasaun ne’ebé hela besik iha área auto estrada Suai.

“Foin dadauk mota tun, komunidade halai ba kompañia Xina nian atu hetan protesaun, governu tenke rezolve lais”, afirma deputadu Suai oan ne’e ba Tatoli iha uma fukun, ohin.

Nia husu ba governu atu atende lais ba komunidade, tanba udan la para. “Ha’u la hatene governu atu responde oinsá, tanba kuandu udan boot tun tan, komunidade la toba ona iha ida-idak nia uma”.

Observasaun ne’ebé deputadu ne’e halo iha terenu mak bee nalihun, entaun tama fali iha tunel (ponte okos ne’ebé kareta liu), hamosu bee nalihun hanesan mota hodi estraga komunidade nia uma.

“Ida ne’e kestaun planeamentu no estudu viabilidade. Atu dezvia bee oinsá. Auto estrada ne’e falla estudu. Tanba atu ba rate dalan la iha, ba to’os dalan la iha”, akresenta.

Enkuantu, kestaun kualidade obra, iha auto estrada ka aspál iha ona ondas, kuandu ita halai maka’as tatidik ona. Maibé parte ida retensaun porsentu 10 ne’e kompañia sei halo.

Akontesimentu ne’e iha Suku Labarai, aldeia Meop, postu Zumalai, bee tun tama iha tonel laran hafoin estraga sasan hotu.

“Situasaun ne’e akontese tanba auto estrada ne’ebé ateru to’o metru ualu. Hosi foho hun ateru mai, bee ne’ebé tun hosi foho ne’e atu liu hosi ne’ebé, la iha solusaun, ateru hotu ona, entaun la iha bee dalan no bee mak buka dalan rasik, entaun ida ne’e mak difikulta bee tama povu nia uma no nalihun iha estrada hanesan mota”, katak tan.

Estudu kuandu la profundu akontese duni nune’e. ida ne’e fó impaktu sosiál ba komunidade. Ida ne’e kestaun estudu. Tanba koalia ida ne’e ita koalia kona-ba estudu jeotékniku, estudu ambientál, estudu jeolójia, estudu sosiál no estudu bee dalan nian.

Nune’e mós deputadu bankada Frente Revolusionária Timor-Leste Independente (FRETILIN), Antoninho Bianco, konsidera konstrusaun auto estrada ne’e di’ak maibé kestaun mak tenke haree bee fatin atu liu, se la’e povu mak afetadu ba inundasaun.

“Atu halo estrada tenke haree bee dalan. Governu tenke tau matan atu halo estrada ruma iha área seluk presiza tetu hotu”, dehan.

Nia halo komparasaun iha Suai akontese nune’e ona maibé iha Oekusi seidauk akontese buat ida.

Auto estrada Suai atu halo konstrusaun tenke haree buat barak. Populasaun afetadu iha Zumalai. Ida ne’e natureza hanorin ukun nain sira kuandu halo sasan tenke rona malu. Rona povu.

Entretantu, xefe bankada Kongresu Nasionál Rekonstrusaun Timor (CNRT-sigla portugés), Duarte Nunes, dehan ida ne’e responsabilidade kontratór nian. Tanba prazu ne’ebé mak sira sei asume tenke hatan hodi rezolve.

Jornalista: Zezito Silva | Editora: Rita Almeida

Imajen: Imajen hosi FB Loro Mau

quinta-feira, 29 de novembro de 2018

Método de ensino de português e tétum deixou "graves lacunas" - ministra


Díli, 29 nov (Lusa) - O método de ensino de português e tétum no início da escolaridade em Timor-Leste até 2014 "não conduziu a bons resultados", deixando os alunos com "graves lacunas de conhecimentos" noutras áreas, defendeu a ministra da Educação timorense.

"Apesar dos muitos esforços e da existência de um método coerente para o ensino das línguas, tal não conduziu a bons resultados, ou seja, não se mostrou eficaz para o nosso contexto, por várias razões", afirmou Dulce Soares, em entrevista, por escrito, à Lusa.

Dulce Soares concedeu uma entrevista à Lusa para analisar alguns dos aspetos relacionados com o trabalho do seu Ministério, com destaque para questões curriculares, de língua e de recursos educativos.

A governante considera que os dados mostram que o método aplicado até 2014 - "que assentava no ensino da língua portuguesa e da língua tétum logo desde o 1.º ano de escolaridade e que assumia o português como língua de instrução" - sacrificou "aprendizagens noutras áreas, por (...) valorizar mais a língua portuguesa do que a língua tétum".

"O recenseamento nacional de 2015 mostra que 80% da população afirma ter a língua tétum como primeira, segunda ou terceira língua, enquanto que apenas 5% afirmam o mesmo em relação à língua portuguesa. Quando analisamos os dados relativos às crianças em idade escolar, essa percentagem, em relação à língua portuguesa, cai para os 0,04%", adiantou.

Um exemplo do impacto sente-se entre alguns das universidades que estão a receber alunos "fruto desse método anterior a 2014" que manifestam "graves lacunas em termos de conhecimentos (...) que são resultado desse método anterior".

A análise dos falhanços desse método levou o Governo a avançar com a sua polémica reforma curricular de 2015, com a aposta na progressão linguística do tétum ao português: "era altura de mudar, de experimentar outra coisa", defendeu a governante.

Além da revisão curricular, acrescentou, foram aprovados "instrumentos reguladores da progressão linguística, determinando, em cada ano de escolaridade, como deverá ser realizada essa progressão, e onde o tétum começa por servir como base e depois o português é introduzido gradualmente".

Ainda é cedo, sustentou, dois anos depois, para avaliar se o novo método "afetou negativamente a aprendizagem da língua oficial", sendo necessário continuar a "investir mais na formação dos professores e assegurar a distribuição dos materiais didáticos".

"Quem sabe, daqui a 10 ou 15 anos, iremos analisar o contexto e, de acordo com a evolução da nossa sociedade, avaliaremos o método novamente e podemos determinar um outro método, podendo até voltar ao método inicial, caso as condições já forem as favoráveis para ser implementado", explicou.

Dulce Soares insistiu que os desafios no setor educativo em Timor-Leste não são resolvidos apenas com alterações ou aprovações legislativas, sendo necessárias outras medidas mais amplas.

"A legislação base para a educação existe! Agora, há é uma tendência de alguns em, por vezes, 'culpar' a legislação e achar que a legislação irá trazer impactos diretos no sucesso escolar, mas políticas educativas e o alcance de sucesso escolar num país democrático não se atingem com receitas tão simples", afirmou.

ASP // JMC

Mane Ida Baku Negosiante Feto tan Lakohi Troka Susuben


DILI: Ita-boot perna lee surat-tahan iha loza balun ne’ebé hakerek “sasan ne’ebé sosa ona labele fó fila?”. Karik ida ne’e bele sai sujestaun ida ba loza-nain sira bainhira hasoru konsumedór balun ne’ebé obriga atu troka sasan ne’ebé sira sosa no lori ona ba uma, sa tan surat-tahan ne’ebé falun sira lees ona.

Kazu ida ne’ebé akontese iha kapital Dili hasoru negosiante feto ida bele sai lisaun ida ba negosiante seluk hodi hahú hakerek lia-fuan atu la simu ka troka sasan ne’ebé ema sosa no lori ona ba uma.

Se lae, bele mosu kazu violensia ne’ebé negosiante feto ida ho inisial HJL sofre husi sosa-nain, mane ida ho inisial AAL.

Iha 28 Setembru 2017, arguidu HJL nia oan-feto ho idade tinan 9 ba sosa susuben ho marka Lactogen ba labarik fulan 6-12 ho folin $4. Bainhira lori ba uma, sira haree katak susuben ne’ebé sosa sala tanba Lactogen ne’e ba idade labarik fulan 0-6.

Labarik ne’e fila fali ba loza ho intensaun atu troka, maibé loza na’in lakohi tanba sira lees ona kaixa Lactogen.

Labarik ne’e fila fali ba uma no sira kola fila fali kaixa ne’ebé sira lees. Hafoin, labarik ne’e lori fali ba, maibé loza na’in ne’ebé hatene ona katak sira kola fali kaixa susuben ne’e lakohi simu ho razaun ema sei la sosa tanba nakles ona.

Bainhira labarik fila ba uma, labarik nia inan, arguidu AAL nia ferik oan ho inisial CFM mak lori fali ba loza hodi troka, maibé loza-nain lakohi nafatin.

Bainhira sira sei koalia, ema dezkoñesidu ida foti susuben Lactogen ba labarik fulan 0-6 no halai. Vitima la konsege koñese ema ne’e.

Hafoin ida ne’e, vitima foti susuben ne’ebé lees ona soe ba lixu fatin. Haree ida ne’e, arguidu AAL mosu mai no hahú halo agresaun fiziku ba vitima.

La’os de’it arguidu AAL mak baku vitima, maibé iha mós komunidade seluk ne’ebé tau-liman ba vitima.

La to’o ne’e de’it, bainhira vitima halai tama ba loza laran, ema 10 resin ne’ebé hamriik iha loza oin foti fatuk no tuda ba loza laran ne’ebé rezulta sasan loza nian hanesan jileira 1, televizaun, no kosmetik sira hetan estragus.

 Hahú husi problema ne’e, kalan-kalan ema sempre tuda sira-nia fatin negosiu.

Julgamentu ne’e adia fali ba 10 Dezembru 2018, tuku 4 lokraik hodi rona deklarasaun husi arguidu sira.

Independente