MS Hahu Sosializa Lei Kontrola Tabaku Ba Publiku

Hafoin Prezidente da Republika promulga lei kontrola tabaku iha dia 2 Junu 2016, Minsiterio Saude (MS) komesa halo sosializasaun lei ne’e ba iha publiku.

Xefe Departamentu Moras La hada’et, doutor Helder Juvinal, hateten liu husi enkontru Konselho Ministru fo durasaun fulan neen (6) ba MS atu halo sosializasaun ba publiku antes implementa tanba publiku presiza iha konesementu ba lei ida ne’e. 

“Prazu ne’ebe fo ba ami fulan neen deit atu ami bele halo sosializasaun ba komunidade sira antes implementa,” nia hateten via telefone. 

Nia dehan, lei ne’e hetan ona promulgasaun maibe seidauk tama em vigor liu –liu sansaun adminsitrativu ba ema ne’ebe viola, tanba presiza halo sosializasaun ba publiku uluk. 

Maske nune’e, nia dehan iha ona asaun balun mak ministerio halo hanesan tau avizu: bandu fuma iha fasilidade saude sira hotu, edifisios publiku balun inklui mos eskola sira. 

Kona ba sistema kontrolu, nia informa tuir lei kontrolu tabaku artigu 25, sei estabelese komisaun nasional kontrola tabaku hodi implementa lei ne’e, liu –liu kria mekanismu kontrolu iha fatin publiku no transporte publiku ne’ebe tama iha zona livre. 

“Ami tenta atu konvense superior sira bele hamosu duni konselho ne’e tuir lei haruka,” nia hatutan. 

Nia hateten, iha tinan 2015 governu kria dekretu lei kontrolu tabaku, ho objetivu atu kontrolu sirkulasaun no uzus tabaku iha Timor –Leste, tanba peskiza hatudu numeru moras la hadaet (kankru, diabetes, atakasaun fuan no seluk tan) ne’ebe kauza husi tabaku aas no prevalensia jovens fuma sigaru aas mos. 

Tuir dadus peskiza MS nian kona ba risku moras la hada’et iha tinan 2014, hatudu katak mane 71% ho 29% feto (idade 15-60) fuma sigaru ativu no survey Global Youth Tabaku 2013,  foinsa’e Timor oan (13-15) 61.9% dala ruma fuma sigaru no 42.4% mak ativu fuma sigaru. 

Iha fatin seluk Xefe Departamentu Legislasaun Minsiterio Saude, Claudino Rosario, hateten lei ne’e la totalmente bandu fuma maibe atu kontrola no regularize uzus tabaku iha Timor, tanba ne’e iha artigu ida mak fo dalan atu kria espasu ba fuma iha edifisio publiku sira. 

Nia hatutan, iha lei artigu 26 (infracoes e coimas) katak sei fo sansaun ba ema ne’ebe fuma iha fatin zona livre no ema sira ne’ebe fa’an tabaku ba labarik idade 17 mai kraik.   

Kona ba sansaun, nia dehan sei fo sansaun administrative ba individu no emprezario sira hahu husi $50 to’o $20,000. 

Entretantu Membru Parlamentu (MP), Antoninho Bianco, preokupa ho governu nia sistema atu kontrolu uzus tabaku iha rai laran, liu –liu transportes publiku.

  

“Regras ita iha ona, agora se los mak sei kontrola no fo sansaun ba sira ne’ebe fuma iha fatin publiku,” nia pergunta. 

Tanba ne’e,nia husu governu atu estabelese mekanismu kontrolu ne’ebe integradu, nune’e bele halo kontrolu ne’ebe diak no redus duni persentagen ne’ebe iha. 

Nia mos bolu atensaun ba pasageirus hotu atu kontribui maka’as liu tan iha kontrolu, tanba sigaru suar fo impaktu ba ema nia saude mos. 

“Pasageirus iha kareta laran kontrola malu, se kondutor nafatin fuma, pasageirus tuun hotu lalika sa’e kareta ne’e, ho nune’e mak motorista sira sei la fuma tan,” nia sujere.

The Dili Weekly

Moras Tuberkulosis As Iha Klinika Lanud-Bairo Pite

Dili, Radio Liberdade Online_Moras Tuberkolosis as iha Klinika Lanud, Bairo-Pite, Dili, informa Doutor Daniel ba Jornalista Radio Liberdade, iha loron 25/7/2016.

“Ami durante loron id abele hare ema 300 lor-loron, hau hanoin moras importante liu, Tuberkolosis, barak, ne’e kastigu bo’ot ba Timor, hau nia hanoin ne’e mortalidade numeru ida iha Timor L\laran, oho ema tiu liu moras ketak, numeru 1, Tuberkolosis,” isplika Doutor Daniel, iha nia salaun servisu.

Doutor Daniel informa mos sobre parseiru sira ne’ebe sempre tulun Klinika ne’e iha fo kurativu ba pasiente sira, spesialmente ba pasiente sofre moras fuan.

“Ami konsege hetan kolega Australia, espesialista, espesialmente hanesan fuan, opera fuan, entaun ami haruka ema barak ba Australia gratis, opera fuan, mai fali, moris fali, uluk hein mate deit, entaun ami foti oin ituan tamba bele halo ida ne’e atu ajuda Timor,” sublinha Doutor Daniel.

Rádio Liberdade, Dili

ATUA KAZU KRIMI, KOMANDO PNTL PREOKUPA HO LEI TIMOR

Komandante Jeral (KomJer) Polisia Nasional Timor Leste (PNTL), Komisariu Julio da Costa Hornay afirma katak, durante ne’e sai preokupasaun bo’ot ba PNTL mak wainhira atu atende konaba kazu krimi nian tanba tempu limita tebes ba PNTL hodi rekolla dadus no evidensia.

“Lei ne’e mak halo ami PNTL preokupa bo’ot liu atu hala’o ami nia servisu ba kazu kriminal sira nian, dalan ne’e naruk liu hanesan mos tempu ba PNTL ne’e badak liu sé 72 oras de tempu ne’e lafasil atu rekolha dadus sira ne’e kompletu atu lori suspeitu ne’e ba prizaun,”KomJer PNTL, Julio Hornay ba Jornalista iha Kuartel Jeral PNTL, Caicoli-Dili Tersa (19/7/2016).

Nia lamenta katak, depois ba to’o iha desijaun prizaun kastigu Termus Identidade Rezidensia (TIR) autor ne’e fila hela iha ninia uma pois PNTL buka tan evidensia balu hodi forti atu bele aprezenta fali, se autor ne’e ba hein iha uma entaun autor senti katak suspeitu duni aproveita oportunidade halai lakon.

“Ida ne’e mak situasaun lei ne’ebe iha Timor Leste ita implementa ne’ebe PNTL kumpri lei ne’e, maibe ema barak dehan PNTL  servisu la professional, Ha’u dehan sé deit mai troka mos ne’e nafatin tanba lei nia sistema hanesan ne’e, pru-zemplu lei iha nasaun balun polisia mak nain ba prosesu ne’ebe kualker tempu ne’e nia hasae mandadu entaun prepara tiha ona formatu hein nia prense asina hodi ba halo kapturassaun” Hornay esplika.

Nia hatutan, ohin ne’e prosesu iha liman entaun, kaer nia to’o prosesu ne’e remata,  diferensia entre nasaun seluk ho Timor ne’e hanesan ezemplu ida mai Timor tanba Timor nia lei sira ne’e iha posibilidade ka lae.

Hanesan kazu rama ambon Polisia haruka ona ba Ministeriu Publiku (MP) maibe, MP seidauk hasai mandadu kapturasaun ba PNTL hodi identifika autor ne’ebe mak  kaer rama ambon hodi hana ema.

“Ita prosesu kazu rama ambon haruka ona ba MP lubuk ida maibe, seidauk iha delegasaun kompetensia ba PNTL para atu halo investigasaun klean ba kazu ne’e, ita hatene katak nain ba lei mak MP,” haklean Julio Hornay.

Nune’e, nia dehan, Tribunal hasai ona mandadu kapturasaun mak polisia ba kaptura autor ne’ebe mak kaer rama ambon hodi provoka situasaun lori prosesu hodi hatama sela 72 Otl tempu, hodi suspeitu ne’e deklara katak nia mak hana ou oho ema entaun lori hatama iha prizaun.

“Dala  ruma mos suspeitu ne’e mai deklara katak la’os ha’u mak oho ida ne’e polisia tenke buka tuir evidensia no testamuna mai, 72 oras liu tiha ona seidauk kompleta ninia prosesu ne’e, entaun tempu obriga hodi ba aprezenta iha tribunal ba ne’eba tribunal husik liberta,”haktuir nia.

Iha oportunidade ne’e KomJer PNTL husu ba Komunidade hotu-hotu labele taka informasaun ba publiku tanba, liu husi informasaun  komunidade bele redus konflitu.

“Sei ita hotu-hotu mak taka informasaun ba malu oinsa mak parte seguransa nian bele kaptura kriminozu sira, tanba lia fuan tolu mak Timor implementa lahatene, la haree, Lakoñese. Ida ne’e difikulta ba servisu PNTL,”afirma KomJer PNTL. Eus 

Jornal Nacional

MAKINA FASE RAN SUFISIENTE

Diretur Apoio de servisu Dr. Mendes Pinto informa, dadaun ne’e, makina fase ran nian iha Hospital Nacional Guido Valadares (HNGV) sufisiente ona, hodi  fo atendementu ba pasiente.

 “Ita nia makina fase ran iha 8 funsiona hotu atu fo atendmentu ba pasiente sira ne’ebe mak mai fase ran iha HNGV,” katak Dr. Mendes Pinto  ba Jornalista sira iha HNGV, Kuarta  (20/7/16).

Nia esplika, orario ba pasiente sira ne’ebe mai fase ran mak dader tuku 06.00-13.00 no hahu fali husi 13.00-22.00 kalan.

Tantu departementu Hemodialisis HNGV kada loron ida fo atendementu ba pasiente fase ran bele to’o nain 17. Nune’e mos pesoal saude ne’ebe atende hamutuk nain 12 ho nia mediku nain 4.car

Jornal Nacional