BOLSA DA MÃE GOVERNU HALO DISKRIMINASAUN BA POVU NIA OAN

Osan bolsa da mãe ne’ebé Governu fó ba familia kbi’it la’ek sira hodi tau matan ba oan sira nia futuru, diskrimina fali povu nia oan, tanba povu kbi’it laek sira nia oan la hetan fali osan, maibé veteranus ho Funsionáriu públiku sira nia oan mak simu fali osan bolsa da mãe.

Komunidade Domingos Kanek, inform aba Prezidente da Repúblika Taur Matan Ruak katak, Governu halo diskriminasaun ba povu nia oan, tanba bolsa da mãe fó fali ba ema osan nain isra nia oan.

“Ne’e, Governu halo diskriminasaun ba ami nia oan, tanba funsionariu publiku, Veteranus no ema bo’ot sira seluk nia oan mak simu osan,maibé povu ki’ik nia oan sira la hetan,”informa Domingos bainhira dialogu ho Prezidente da Repúblika Taur Matan Ruak, iha Suku Taiboco, Sub-Rejiaun Pante Makassar Rejiaun Espesial Oe-cusse, Segunda (30/11).

Alende ne’, komunidade Kandidu Suni mós hatete katak, politika politika importante Governu nian ba povu ne’e mak tenke klaru hodi povu bele fiar.

“Politik ba tinan lima ne’e mak, Estrada, Saude no eletrisidade, tolu ne’e mak ita susesu, entaun povu mós senti kontenti ho ita, maibé kuandu laiha, saida mak povu atu ko’alia mai ita,” katak Kandidu.

Alende ne’e, estudante Lusia Milda Tanek mós dehan, nia hanesan estudante ida, lakontenti ho politika Governu nian ba bolsa da mãe.

“Ajudu bolsa da mae ne’e, atu ajuda ba eskola oan sira ka, atu fo´ba ema sira ne’ebé mak la eskola,”katak nia.

Hatan ba preokupasaun ne’e, Prezidente da Repúblika Taur Matan Ruak hatete katak, Atu simu osan ferik katuas nian ho osan bolsa da mae, tenke tuir kriteriu, hanesan priense formulariu hodi hato’o ba sosial atu fo ba sosial hodi sosial tetu.

“Funsionáriu nia oan sira mak simu fali no veteranus nia oan, imi se hatene veteranus no pegawai ne’ebé mak nia oan simu osan, fo nia naran mai, para ha’u ba ko’alia ho Ministru,” dehan Taur Matan Ruak.

Maibé Taur Matan ruak dehan, Tanba povu iha Suku refere ko’alia hatudu faktus, entaun entun Xefe Estadu ne’e labele halo buat ida.

Taur Matan Ruak dehan, kona-ba katuas ho ferik sira ne’ebé mak seidauk simu osan, hakerek sira nia naran hodi fo ba Administrador atu bele rezolve.

“Ida ne’e ita tenke hatene katak, tanbasa mak sira seidauk simu osan, sira nia tinan mak seidauk to’o ga, oinsa,”relata Taur Matan Ruak.

Xefe Estadu ne’e dehan, Sira ne’ebé mak seidauk eskola maibe hetan ona bolsa da mae, labele akontese tan hanesan ne’e, tanba bolsa da mae ne’e, orienta ba familia sira ne’ebé mak laiha kbi’it atu eskola sira nia oan,” informa Taur Matan Ruak.

“Fulan kotuk ha’u ba iha Turiskai, povu mos kestiona katak, aman sira ba simu osan, fila ba uma lanu todan tiha mak fila. Entaun sira uza sala ona osan ida ne’e, tanba ema barak mak seida’uk hetan oportunidade atu hetan osan bolsa da mae,” informa Taur Matan Ruak.cos

Jornal Nacional

Entervista Eskluzivu ho Direktur DNSA, Gustavo da Cruz Bainloron naruk bele to’o fali Julhu 2016

Mudansa Klimatika hamosu Elninu ka bainloron naruk halo be maran hodi fo impaktu ba komunidade, li-liu problema be mos tamba dadaun nee komunidade balun ne’ebe hela iha laletek ou foho leten iha kapital Dili, be komesa maran.

Nunee mos agrikultor sira iha Munisipiu mos preokupa ho kondisaun bainloron naruk tanba be komesa menus hodi rega aihoris ou produtu lokal sira nebe agrikutor sira kuda. Alem de nee mos dút ka aihan animal sira nian, kuda, karau no bibi ameasadu mate tamba laiha aihan ba sira atu han kuadu bainloron naruk.

Agora perguntas mak, politika saida governu nee iha hodi responde ba bainloron naruk nee? Solusaun saida mak governu sei toma hodi respondade ba eleninu nee? nian ka perparasaun no solusaun diak hodi atende ba komunidade nia halerik relasiona ho mudansa klimatika.

Atu hatene resposta sira iha leten nee, JN-Semanario hatun kompletu entervista eskluzivu Jornalista Jornal Nasional Semanário (JNS), Carmelita da Costa Isaac Amaro hala’o ho Direktur Nasional Serviço de Agua (DNSA), Gustavo da Cruz iha ninia knar fatin Kaikoli tuir mai nee.

JNS. Nudar Direktur Nasional DNSA nian, oinsa solusaun no preparasaun diresaun nian hodi antisipa impaktu husi elninu ou bailoron naruk ne’ebe halo be maran?

GC. Antes resposta hau persiza esplika uitoan kona ba elninu nia kondisaun, elninu ne’ebe agora daudaun akontese laos tanba hahalok ema nian, maibe naturalmente tanba temperatura tasi iha pasifiku manas nedunik anin hú hodi mai kona Timor ho ninia impaktu mak udan bele mai tarde no bele para sedu, nomos tuir analiza ne’ebe iha elninu ne’e hahu agora ho durasaun tempu fulan sanulu resin hat ou lima nia laran i bele to julhu 2016.

Diresaun nia planu hodi fo resposta ba situasaun ne’e, primeiru iha ona linha kordenasaun ho ministeriu relevante liu-liu Ministeriu Agrikultura e Pescas (MAP) tanba ne’e fo mos impaktu ba agrikultur sira nia tos, tan ne’e Governu liu husi MAP no DNSA hasai ona avizu  ou mensagen ba komunidade sira ho nune bele komprende didiak saida mak akontese atu nune labele husu tansa udan no be laiha, ne’e primeiru asaun ne’ebe diresaun halao daudaun.

Alende ne’e diresaun mos informa ba DNSA nia eskritoriu iha Munisipiu tomak atu monitoriza bematan iha kada Munisipiu ne’ebe bele fornese be ba komunidade sira.

Segundu iha area urbanu kapital nian husi Munisipiu inklui mos Dili ho bailoron naruk ne’e diresaun rasik utiliza tempu no rekursu ne’ebe iha, hodi halo operasaun no distribuisaun be orariamente, karik fulan hirak liuba lao iha oras ualu nia laran, komesa muda ou hamenus  ba oras hat nia laran kada bairu, atu nune komunidade tomak bele hetan be ho sufisiente.

Terseiru asaun ne’ebe agora daudaun diresaun halo mak intervensaun direitamente, hodi monta tanki publiku iha fatin ne’ebe mak be komesa maran ona hanesan komunidade ne’ebe hela iha laletek ou foho leten.

JNS. Tanki hira mak tau iha kapital Dili no lokalija iha fatin nebe deit?

GC. Total tanki ne’ebe monta iha kapital Dili hamutuk 14, maibe sei aumenta tan karik iha fatin seluk mos be maran. Hahu husi Tasi Tolu tanki ida, Ailoklaran lima, Lahane Osidental lima agora tau ona rua iha semana ne’e nia laran sei monta tan tolu, monta tan ida iha eis TVRI, ami hare hela atu monta tan tanki ida iha area taibesi, i agora utiliza tan tanki ida iha fatu ahi nian, ne’ebe halo husi projetu PDID. Asaun refere hodi responde ba problema impaktu husi elninu.

JNS. Bainhira mak komunidade bele utiliza tanki sira nee?

GC. Tanki hirak ne’e monta hotu ona i distribuisaun be komesa lao iha fulan rua nia laran hanesan iha Lahane, komesa fo atendimentu ba sira durante fulan ida ona, hela deit tanki ualu ou sanulu ne’ebe sei aumenta tan, tanba foin daudaun ne’e hau halo ona monitorizasaun iha area laletek ou komunidade ne’ebe hela iha foho leten ne’ebe persiza be tanba be maran. Alende ne’e hau husu ba lider komunitariu liu-liu chefi sucu no chefi aldeia atu bele kolabora no servisu hamutuk ho diresaun DNSA, atu bele pasa informasaun kona ba aldeia ne’ebe be maran, ho nune bele lokalija tanki no kareta be nian bele asesu tama, no livre husi konflitus tanba kadaves ba tau patrimoniu Estadu nian maibe iha oknum balun ke estraga fali fasilidades hirak ne’e sera ke ema barak persiza hela.

JNS. Mais ou menus semana ida distribuisaun be ba tanki dala hira? 

GC. Hau fo ona orientasaun atu kareta distribuisaun be nian ba ensi iha tanki loron-loron, maibe depende mos ba distansia no atendimentu kompaňia balun, tanba laos kareta DNSA nian deit mak ensi be, entaun ami iha ona planu atu kria tan fontes be iha edifisiu DNSA nia oin, para bele atende i kareta diresaun nian deit mak bele asesu ba be ne’e, atu nune operasaun be lao loron-loron. Maibe sei muda nia tempu distribuisaun be nian, tanba sekuandu distribui dader entaun ema balun ne’ebe ba servisu la konsege kuru be, ema ne’ebe iha uma mak aproveita hotu be iha tanki publiku ne’e ho problema ne’e muda fali ba lokraik, atu nune komunidade hotu bele asesu no kuru ho livre maske fahe be ne’e uitoan-uitaoan.

JNS. Oferese tanki hodi bele rezolve problema elninu ka ba komunidade ne’ebe durante ne’e la asesu be’e?

GC. Iha situasaun rua mak diresaun ne’e infrenta, tuir konstituisaun RDTL no ami nia dekretu lei rasik hateten, instituisaun ne’e iha dever atu fornese be ba povu tomak, agora kestaun ida kona ba komunidade ne’ebe durante ne’e seidauk asesu ba be, ne’e husi hahalok ou atitude komunidade nian rasik ne’ebe estraga ou uja sanyu hodi estraga be ba ema seluk, ami bele fo no atende sira ho be kareta tanki nian ida ne’e lao daudaun maibe aumenta tan ho fenomena elninu, entaun ami nia frekuensi ou volume atendimentu ne’e mais alta ou as, ida nemak agora daudaun ami halo hela hodi fo atendimentu ba sira tanba durante ne’e kareta tanki DNSA nian ba kuru iha Comoro, maibe agora ami ke daudaun ida iha edifisiu DNSA nia oin atu bele kria tan fontes be’e nian hodi bele responde ba problema husi komunidade nian atu nune ami mos la persiza kuru to Comoro maibe kuru deit iha ne’e ho distansia besik, espera katak loron ida bele fo atendimentu ba suku hat ou lima iha kapital Dili ho tempu masimu no ho kareta hat.

JNS. Oinsa ho planu diresaun nian karik elninu akontese mos iha Munisipiu liu-liu komunidade ne’ebe hela iha area rural?

GC. Iha planu ami sei rekolla informasaun hotu iha Munisipiu, tanba impaktu husi elninu ne’e, la akontese engeralmente iha teritoriu tomak, maibe sei iha munisipiu hat ou lima deit ne’ebe ho kondisaun grave, no ami submete ona planu, no komesa rekolla informasaun husi ami nia departementu iha Munisipiu sira, atu serteza lolos postu administrativu nebe mak ho kondisaun grave, no ida nebe mak mais grave liutan depois persiza hare mos fontes be nian atu nune ami bele halo aprosimasaun balun antes ba, maibe ida ne’e ami sei iha prosesu rekolha informasaun.

Karik ne’e akontese iha Munisipiu no area rural sira mak sei halo tanki atu nune komunidade sira bele asesu be, maibe hare ba limitasaun kareta atu tula lori ba i fontes be atu kuru hodi ensi, ne’e persiza kustu bot hodi implementa programa hirak ne’e, maibe infelizmente iha area rurais kareta labele asesu tanba distansia dok ida ne’e persiza hare karik iha fontes be besik balun ke bele produs be atu nune komunidade bele kuru, importante mak tenki proteze be husi hahalok ne’ebe bele hamosu kontaminasaun atu nune komunidade bele asesu be ho seguru.

JNS. Mensagem ba komunidade sira relasiona ho mudansa klimatika ou elninu?

GC. Mensagem ba komunidade sira tenki taka tornera tanba animal sira ne’e gosta ba besik fontes be ne’ebe iha, kuandu loke hela maka animal sira bele ba hemu hodi akontese kontaminasaun no estraga be, entaun husu atu tornera hirak ne’e taka no hadok animal husi fatin distribuisaun be iha tanki publiku nian ho maneira halo lutu haleu, atu nune animal labele tama. Alende ne’e foer labele soe arbiru tanba ne’e balada sira nia fatin atu ke hodi fo impaktu saude ladiak ba komunidade sira, nomos husu atu labele koa kanu arbiru tanba iha bailoron naruk hanesan ne’e, debit be’e tun ou menus, ho nune karik komunidade ou oknum balun ke ba koa fali kanu kerezerke nia turuk deit litru ida ho balun iha minutu ida nia laran deit, bele halakon be ba uma kain sanulu resin rua ne bazeia ba kalkulasaun tekniku ne’ebe ami halo ona ho nune husu ba komunidade atu kuida hodi rezerva be atu nune bele uza ba loron-loron nian.

JNS. Iha tina ida ne’e, DNSA hatama ona reseitas hira ba kofri Estadu, i kobre husi parte nebe deit?

GC. Husi DNSA iha tinan 2015 hahu husi fulan janeiru to fim outubru hatama ona 121 mil ba kofre Estadu, ne’ebe kobre husi parte hat hanesan ligasaun foun, kareta tanki privadu, no DNSA nian, konsumidores ou domestik no teste laboratorium. Reseitas refere kobre iha kapital Dili, no iha Munisipiu ami kobre deit husi kustu ligasaun foun i seluk seidauk tanba melhoramentu seidauk to ba iha Munisipiu sira no reseitas hirak ne’e so akontese deit iha bairu ou postu administrativu ne’ebe ami halo ona melhoramentu ou monta kontador ona.

Kustu ligasaun foun hahu iha fulan janeiru to fim de outubru hetan 11 mil husi 163 klientes, numeru osan menus menus tanba tinan ida ne’e, halo melhoramentu mak barak, husi tanki privadu ne’ebe mai sosa be iha DNSA 9 mil, i husi kareta DNSA nian agora hahu gratuita maibe antes ne’e hetan $300 (tresentus dolar), konsumidores ne’ebe uza be tuir kontador be nian kuaze 86 mil, teste laboratorium 15 mil husi 108 klientes.

JNS. Total klientes DNSA iha teritoriu tomak hira? 

GC. Hau labele dehan total klientes iha teritoriu tomak tanba melhoramentu be nian seidauk atinji 100% nedunik seidauk iha dadus fiksu klientes nian, maibe iha kapital Dili deit kuaze 12.705 klientes, ne’ebe fahe ba tipu 5 henesan domestik uma baibain, Geral ou instituisaun sira, sosial hanesan igreza, eskola, mesjid, Geral bisnis nian, no Hospital.

JNS. Husi total klientes ne’e, porsentu hira mak selu ona be’e i porsentu hira mak seidauk selu?

GC. Ami laiha dadus serteza kona ba porsentu kliente nian, maibe ita bele analiza deit, iha kapital Dili kuaze 80-90% komunidade bele asesu be, ne’e quer ser que komunidade barak mak asesu no selu ona be.

Jornal Nacional

LA IHA MEMBRU PNTL SIDADAUN INDONESIA

Kona ba Sidadaun Estranjeiru Indonesia sai membru Polisia Nasional Timor Leste (PNTL) ne’ebe maka foin lalais ne’e tuir teste sidadania, Ministru Interior (MI) Lounguinhos Monteiro konsidera la iha membru polisia estranjeiru.

Nia konsidera ida ne’e tanba, membru sira ne’e tama polisia hetan rekrutamentu husi administrasaun United Nations (UN) nian, ho ida ne’e maka nia fiar katak iha Instituisaun PNTL nia laran la iha ema estranjeiru.

“Maibe hau fiar katak sidadaun nasional maka sai polisia no militar. Kona ba kestaun ema estranjeiru ne’e hare ba prosesu gestaun administrasaun UNO nian momentu ne’eba,” dehan, Lounguinhos ba Jornalista sira iha Parlamentu Nasional, Kuarta (02/12). Nia hatutan, membrus sira ne’e tama iha momentu administrasaun UN nian, kestaun ne’ebe mak tenki koloka maka la iha sidadaun estranjeiru maka iha PNTL nia laran.

“Kestaun ne’ebe maka ita tenki koloka maka ne’e la iha sidadaun estranjeiru maka sai forsa Armada. Tenki sidadaun nasional nia atu hakerek ka nia atu moris iha ne’ebe, ne’e laos kestaun Politika, maibe sira uluk sai Polisia ne’e gestaun administrasaun tempu ne’eba nian,” dehan eis komandante Jeral PNTL ne’e.

Nia hatutan tan katak, ne’e laos nia maka atu hare maibe komando jeral maka tenki hare ba asuntu refere.

Antes ne’e, Komandante Jeral PNTL Komisiariu Julio da Costa Hornay dehan, kona ba sidadaun estranjeiru iha PNTL ne’e komandu hein despaisu ka lei ruma husi Governu maka foin sira bele halo tuir.eus

Jornal Nacional

MERENDA ESKOLAR PROBLEMATIKU

Ministru Estadu Koordenador Asuntus Sosiais no Ministru Edukasaun, Antonio da Conceição, rekonhese katak, programa merenda eskolar durante ne’e problematiku tebes, tanba ne’e presiza hadia no regula.

“Hau sente durante ne’e defikuldade ida maka merenda eskolar ba labarik sira sai komplikasaun tanba ne’e agora tenki buka fila modalidade, karik buka kontrator ruma ida ne’ebe maka iha kapasidade finanseira atu nune’e bele halo grupo servisu hodi fo prestasaun servisu ba labarik sira,” afirma Ministru Antonio da Conceiçao ba jornalista sira iha uma fukun Parlamentu Nasional, Dili , Kinta (03/12/2015).

Nia hateten, prosesu avalisaun tenki halo didiak tanba eskola barak, no tenke difini didiak bainhira a fo ema ne’ebe maka atu finansia didiak hodi la bele iha problema hotu.

Nia informa mos katak, estudante ida han US$ 0.25 no sei kontinua iha tinan 2016 ho US$ 0.25/estudante.

Ministru Antonio Conceição mos kestiona bainhira hare ba kapasidade orsamental Governu ninian ne’e iha limitisoens.

“Ita mos tenki rekoñese maske edukasaun ne’e setor preiridade, maibe ita tenki hare nasaun ne’e tau preoridade, buat sira seluk mos iha necesita hotu, infra-stuturas sei la iha oin nusa maka labarik sira ba eskola asesu transporte buat sira hotu. Osan to’o ka la to’o, ita persiza maka tenki buka,” hateten Antonio Conceição.

ME haruka hela ekipa balun ba iha Afrika nian hodi bele diskuti konaba seria global education fans ne’e fundo ida ne’ebe desponivel ba edukasaun iha pais hot-hotu ninian, Timor Leste posivelmente hetan US$ 3.5 milloens, nia rekomendasaun tau primeiru atu hare konaba halo dormitories karesidensias ba estudante sira kada postu administrativu sira ne’ebe dook husi munisispiu.

Antonio Conceição mos levanta konaba infras-tutura eskola iha teritori tomak para depois hodi hare parte ne’ebe maka Governo bele kobre I parte ne’ebe mos maka bele uza modelidade parseiria ninian. lj2

Jornal Nacional

SPTL DESKORDA PLANU ME, HASAI PROFESORES LAHATENE PORTUGUÊS

Prezidenti Sindikatu Profesores Timor Leste (SPTL) Agostinho Soares hateten katak, la konkorda ho afirmasaun Vise Ministru Edukasaun (VME) Abel da Costa Ximenes, katak iha tinan 2016 sei tais (penyaringan, red) profesores ne’ebé la hatene koalia língua Português.

“Ami hateten bei-beik ona katak, Ministériu Edukasaun neste momentu ne’e infrenta problema boot. Ida mak konaba kualidade profesores, mas ita labele jeneraliza katak profesores hotu-hotu ne’e laiha kualidade”, hateten Agostinho Soares ba Jornal Nacional Diário iha nia servisu fatin Eskola Sekundária Númeru 4 Balide, Segunda (30/11).

Nia haktuir katak, sé karik hirarkia ME nian hakarak atu hatene problema iha setór edukasaun nian entaun presiza halo diagnóstiku ida, tuir sujestaun SPTL nian.

“Ho diagnostika mak bele hatene problema saida mak ME infrenta inklui mos oinsa atu hatene profesores hira mak la hatene língua ofiasiál Tetun no Português”, katak Agostinho.

Maibé dehan Agostinho, SPTL sei iha hanoin ne’ebé pozitivu atu rezolve problema ne’ebé mak profesores infrenta. “Ami la konkorda ho hanoin balun katak profesores ne’ebé lahatene português sira bele husik hela sira nia funsaun nu’udar profesores. Ha’u hanoin ida ne’e ladun lós karik tanba SPTL nia hanoin katak, ita iha hanoin ida ne’ebé pozitivu atu rezolve problema mas labele atu rezolve hodi hamosu problema seluk,”Agostinho afirma.

Tuir Agostinho katak, maski profesores balun labele utiliza língua ne’e ba ensinu, maibé la signifika profesor sira lahatene halo komunikasaun língua Português ho estudante sira. Tanba desde inísiu to’o agora 90%, profesores bele halo komunikasaun ho estudante ho língua Português.

“Difikuldades konaba oinsa mak profesores bele utiliza língua Português atu hanorin. Ida ne’e mak ita tenki kompriende tanba Português ne’e língua ida ne’ebé mais difisil iha âmbitu ida ne’e nian,”Nia komenta.ola

Jornal Nacional

MAUROBO ENTREGA AN BA POLISIA

Celestino Soares ‘Maurobo’ nudar eis membru Conselho Revolução Maubere husi Cribas suku Cribas posto administrativu Manatuto vila munisipiu Manatuto, domingu kotuk voluntariamente entrega an ba polisia esquadra Laga.

Komandante esquadra Laga Duarte Belo haktuir ba jornalista sira katak, iha dia 29 Novembru 2015 oras tuku 07:45 otl, nia simu informasaun husi xefi suku Samalari posto administrativu Laga katak, Maurobo hakarak entrega an.

Nia esplika, razaun Maurobo entrega an atu bele koopera ho justisa. Durante ne’e nia husik hela nia kna’ar hanesan agrikultor ne’ebe hala’o aktividade kuda batar, fehuk, aifarina, talas iha Lavateri hodi ba subar iha ailaran baliza fronteira entre Baguia ho Iliomar nian.

“Ami kontinua buka membru CRM nain hitu (7) ne’ebe naran alistado ona liu-liu Sunardi, Lemorai ho nia kolega. Maibe sira seluk ne’ebe entrega an voluntariamente sei prosesa mos,”nia akresenta.

Komandante ne’e mos garante, sei la iha ema ida mak hanoin aat atu halo torturasaun ba membru CRM sira ne’ebe seidauk entrega an ba justisa. Nia mos sei halo sensibilizasaun ba komunidade Laga, nune’e sira ho konsensia rasik entrega an.res

Jornal Nacional

EUA tenke husu deskulpa ba invazaun indonézia - Lopes da Cruz

Estadu Naklibur sira tenke husu deskulpa ba invazaun iha Timor-Leste iha tinan1975 tanba fó presaun ba eis-prezidente indonéziu, Suharto hodi halo ida ne’e, tenik antigu vise-governadór territóriu nian Francisco Lopes da Cruz.

"Indonézia invade Timór tanba ideolojia komunista ne’ebé hakarak implementa iha ne’ebé, liu-liu iha tempu ne’ebé, iha Portugál, uluk nia governu totalmente komunista", nia hatete bainhira kestiona kona-ba karik Indonézia tenke husu deskulpa ba timoroan sira.

Bainhira Portugál sai, iha problema ho prosesu deskolonizasaun, fó dalan ba funu sivíl entre Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente (Fretilin) ho União Democrática Timorense (UDT), ne’ebé halo Fretilin proklama independénsia unilaterál iha loron 28 novembru, ho tendénsia marksista.

Iha loron rua tuir mai, UDT asina "Deklarasaun Balibó" hodi defende integrasaun territóriu iha Indonézia no husu "medida imediata hodi proteje vida ema sira ne’ebé agora konsidera sira rasik mak hanesan parte hosi povu indonéziu ne’ebé moris ho ta’uk no hosoru prátika fasista hosi Fretilin mak konsente hosi governu Portugál".

Francisco Lopes da Cruz indika katak Indonézia, arkipélagu ho illa 17.000, la iha ambisaun hoTimor-Leste, ne’ebé okupa de’it metade hosi illa, nein petróleumak sai razaun ba invazaun ne’e, hanesan jigante aziátiku nein pelumenus esplora nia depózitu hotu.

"Indonézia tama iha Timór iha loron 07 dezembru no loron rua antes Prezidente [Gerald] Ford no sekretáriu Estadu, Henry Kissinger" hala’o vizita oisiál ba Indonézia, rekorda Lopes da Cruz, antigu prezidente UDT nian.

Nia kontinua katak Estadu Naklibur sira foin lakon iha funu hasoru Vietname no, iha “guerra fria”, sira lakohi tan iha sentru komunizmu ida iha rejiaun.

"Indonézia la bele ofende Estadu Naklibur sira ne’ebé ajuda ona iha nia independénsia (...)Indonézia rasik iha tinan (19)65 hasoru masakre boot iha ne’e ho revolusaun komunista. Buat buat hirak ne’e hotu, obriga Indonézia hodi bá Timór", nia hatutan.

Governu indonéziu mós hetan presaun hodi aborda asasinatu ba indonéziu sira entre rihun 500 to’o millaun ida durante luta antikomunista iha tinan1960, masakre ne’ebé hetan kontribuisaun hosi Estadu Naklibur sira hodi fornese lista líder komunista sira-nian ba indonéziusira mak envolve iha hahalok ne’e.

Tuir antigu konselleiru hosi prezidente indonéziu na’in lima ikus ne’e, karik EUA husu deskulpa ba okupasaun iha Timor-Leste, sira sei hanesan nasaun ne’ebé "iha tebes valór", tanba hatudu katak "sira hatene rekoñes mós sira-nia frakeza".

"Ita hotu iha sala iha kartóriu. Portugál iha sala tanba la tuir prosesu deskolonizasaun ne’ebé loos no husik hela illa Timór (...)Indonézia tanba invade Timór no la estuda uluk nia konsekuénsia (...) Timor-oan sira rasik mós tenke husu deskulpa ba malu", nia hatutan.

Liu hosi husu deskulpa "hanesan formalidade ida, ne’ebé la ho laran", buat ne’ebé Portugál halo hodi ajuda territóriu ki’ik ne’e "ne’e atitude di’ak ida", nia hatán bainhira kestiona karik Portugál mós tenke husu deskulpa ba timoroan sira.

Maibé, ema ne’ebé lakon "maun-alin na’in rua molok Indonézia tama, oho hosi timoroan sira" no tenta "halo rekonsiliasaun entre hothotu" bainhira kaer kargu hanesan vise-governadór liu tiha tempu balun hafoin invazaun, presiza "haluha pasadu no la’o ba oin".

Lopes da Cruz entende karaik Indonézia hili "solusaun ida no la’ós mak invazaun, di’ak liu tan", ohin loron bele iha"naran ne’ebé di’ak liu iha mundu".

"Karik sira hakarak tuir Índia, ho Goa, Damão no Diu", ne’ebé retira ba Portugál liuhosi intervensaun militár, "mas o tiro saiu pela culatra", nia refere.

Ohin loron Indonézia hanesan prinsipál parseiru komersiál Timor-Leste nian no nasaun rua ne’e iha relasaun bilaterál amigável ho Jakarta hodi apoia antiga kolónia portugeza iha área oioin, maski pedidu deskulpa formál nunka to’o iha Dili.

SAPO TL ho Lusa

Simeira klima nian iha Paris aprova projetu akordu

Simeira klima nian iha Paris aprova projetu akordu hodi kombate alterasaun klimátika mak sei asina iha loron-sesta

Simeira klima nian iha Paris (COP21) aprova horisehik projetu akordu ida hodi kombate alterasaun klimátika neebé sei halo hotu hosi ministru sira hosi besik nasaun 200 iha semana oin, hodi bele asina iha loron 11 dezembru tuir mai.

Ho aprovasaun ne’e konta ho servisu tinan ne’e ne’ebé hahú iha simeira klima nian iha Durban (2011), iha Áfrika Súl, bainhira negosiasaun ba paktu globál hosi luta kontra alterasaun klimátika hahú.

Projetu akordu ne’ebé iha pájina 48 no opsaun nakloke barak, hanesan "sinál otimizmu ba semana oin", tuir embaixadór fransés iha plenáriu COP21 nian, Laurence Tubiana.

SAPO TL ho Lusa