Tuir
relatóriu Comisaun de Akolhamento Verdade e Rekonciliação (CAVR) “Chega!” ezije
hatuur justísa ba aktus krimi grave 1999, la’os [UNTAS] harii partidu.
Hatan
ba atan a tese disaun 143)iha Timor-Leste”pro-kontra ne’ebé akontese iha
Timor-Leste kona-ba notísia “UNTAS Sei Harii Partidu iha Timor-Leste”
(Matadalan edisaun 143), Eis Kordenadór Divizaun Buka Lia Los, CAVR, Hugo
Fernandes, hatete eis timoroan sira ne’ebé iha Indonézia hakarak harii partidu
entaun tenki fila mai Timor nune’e bele hetan hikas sidadaun timoroan no hatan
lai ba prosesu justísa molok harii partidu.
“Sira
(refujiadus) ne’ebé rejistu iha lista komete krimi grave kontra direitus
umanus, krimi kontra umanidade, sé ema ne’e hakarak fila mai Timor, nia tenki
liu lai prosesu justísa, nia tenki responde lai ba krimi ne’ebé nia komete,”
Hugo esplika.
Hugo
dehan ita halo rekonsilliasaun la signifika katak taka ona prosesu justísa. Nia
esplika tuir relatóriu “Chega!” rekomenda katak bas é de’it maka komete krimi
grave kontra umanidade tenke hatan iha tribunal. Chega mós rekomenda
rekonsilliasaun tenke hatur iha lia loos nia leten hodi ema idak-idak mai
rekoñese nia salan.
Editor
relatóriu “Chega!”, Hugo Fernandes argumenta defisil ba UNTAS atu harii partidu
tanba organizasaun ne’e rasik rezistu iha Indonézia tanba ne’e ita nia
konstituisaun la fó dalan ba ema estranjeiru atu harii partidu iha Timor-Leste.
Nia
akresenta, la sala ba eis timoroan sira ne’ebé iha Indonézia bainhira fila mai
hodi hetan sidadaun Timor hakarak harii partidu tanba ita nia konstituisaun fó
dalan ba ema ne’ebé moris iha Timor, iha direitu sidadaun Timor, no iha direitu
polítiku. Maibé, sira ne’ebé komete krimi grave (todan hanesan oho-ema) tenki
hatan ba justísa.
Implementasaun
rekonsilliasaun hosi rekomendasaun “Chega!” ne’e oinsa? Hugo esplika
rekonsilliasaun oras ne’e daudaun la’o hela hanesan foin akontese iha fulan ida
liu ba katak eis timoroan sira fila mai vizita sira nia moris fatin, maibé
rekonsilliasaun justísa maka la la’o.
“Prosesu
rekonsilliasaun ne’ebé maka akontese durante ne’e ita bele hatete prosesu
reskonsilliasaun polítiku maka la’o. Ida ne’ebé maka tenki hatuur iha justísa
nia leten ne’e ladun la’o,” Hugo esplika.
Ezemplu
hanesan kazu Maternus Bere ne’ebé polísia kaptura, lolos ne’e ita labele haruka
fila, tenki komete kedan ba prosesu justísa maibé iha momentu ne’eba iha
presaun polítika hosi Indonézia entaun ita nia estadu deside haruka nia fila ba
Indonézia.
Hugo
dehan, UNTAS defisil harii pertidu satan sira ne’ebé tama iha lista krimi
grave. Maibé uza naran UNTAS atu harii partidu ne’e depende ba ita nia
rekejitus lei atu harii partidu nian. Sira tenki priense rekejitus sira ne’e
hotu hanesan ema sidadaun Timor maka bele harii, tenki iha apoiante 1.500, no
seluk tan.
Entretantu,
Diretór Ezekutivu Asia Justice And Rigth (AJAR), José Luis de Oliveira hatete,
tenki hatur buat ida-idak iha nia fatin. Tanba dala ruma kahur sasan arbiru
maka halo ema seluk la kompriende. Kona-ba UNTAS atu hari’i partidu iha TL,
tuir nia katak, UNTAS ne’e hanesan organizasaun ida iha Indonézia, ne’eduni
imposível mai atu hari’i partidu iha TL.
“UNTAS
hanesan organizasaun iha Indonézia ne’ebá, nia Indonézia nian, ne’ebé nia mai
iha ne’e nia tenki tuir rejime ka lei iha ne’e. Labele lori fali organizasaun
UNTAS mai hari’i fali partidu iha ne’e. Ne’e sala bo’ot,” dehan José iha nia
serbisu fatin Farol Díli, Tersa (26/07/2016).
Tan
ne’e, nia afirma katak, se UNTAS mai hari’i partidu iha Timor sira tenki kumpri
regras ne’ebé maka estabelese iha lei partidu polítiku nian. No lei iha partidu
polítiku nian maka, dahuluk tenki sidadaun Timorense, sé nia pro-autonomia, no
sidadaun Indonézia ne’e labele, no ne’e imposível.
No
sé sira hakarak atu hari’i partidu, tenki husik sira nia sidadaun ida, tanba kestaun
sidadania entre TL ho Indonézia diferente. Iha Indonézia adopta mono sidadania,
ka sidadania ida de’it. Maibé iha TL adopta dwi sidadania, ka bele iha
sidadania rua (2), ba sidadaun ida. “Ita TL, fó dalan, maibé problema maka sira
nia lei Indonézia la fó dalan atu sira sidadaun Indonézia mai tan sai sidadaun
TL, hodi hari’i partidu,” katak Direotr Ezekutivu ne’e.
Maske
nune’e, tuir nia, sé karik lei maka permite mós labele nafatin tanba, lei
partidu polítika só permite katak, organizasaun partidu polítika ne’ebé maka
iha ne’e tenki ho objetivu ne’ebé maka la kontraditória ho konstituisaun,
seráke UNTAS nia objetivu ne’e hakarak integrasaun ba Indonézia, ne’e labele,
lei la la permite.
“Sé
sira maka hakarak mai, no sai membru partidu iha ne’e, hari’i partidu ruma iha
ne’e bele, tanba agora ema eis pro-integrasaun ka pro-autonomia sira balun
agora kan tama membru partidu iha ne’e, balun hari’i tan partidu rasik. Hari’i
partidu ba TL, la’os halo fali partidu polítika ba nasaun seluk, ne’e oin
seluk, no la’os hanesan uluk 1975 nian,” nia esplika.
Kona-ba
rekonsilliasaun ne’ebé nasaun rua halo, José Luis esplika katak,
rekonsilliasaun ne’e buat ketak ida ne’ebé bele dehan katak, atu ita bele di’ak
malu fali, maibé responsabilidade mós buat ketak ida. “Rekonsilliasaun tanba
ha’u baku ita bo’ot, ita bo’ot hirus to, antaun ha’u mai husu deskulpa, maibé
ba ita bo’ot nia moras ne’e ha’u tenki assume responsabilidade nafatin. Ne’e
atu dehan katak, sé halo krimi iha tinan 1999, nia tenki responsabilidade
nafatin,” nia akresenta.
Iha
parte seluk Deputadu Eládio Faculto dehan refujiadus balun halakon ema barak
nia vida iha 1999 tanba ne’e tenke hare uluk ba prosesu justísa nasionál ka
internasionál molok ko’alia kona-ba partidu.
“Sira
(refujiadus) laiha fatin atu harii partidu. Argumentu Eurico nian hanesan
propaganda ida hodi tenta situasaun iha Timor. Rekonsilliasaun de’it seidauk
la’o nusa maka hanoin to’o atu mai hari partidu,” Eladio hato’o kestaun ne’e
iha uma fukun Parlamentu Nasionál foin lalais ne’e.
Faculto
hatete iha Indonézia de’it UNTAS la konsege harii partidu sa tan atu mai harii
partidu iha Timor. “Se mai iha ne’e difisil tanba sirkunstansia barak, liu-liu
asuntu justísa,” nia aumenta UNTAS rasik laiha kapasidade atu harii partidu iha
Indonézia tanba ne’e lalika mehi atu mai harii partidu iha Timor tanba defisil
ba UNTAS.
Alende
ne’e, deputadu Arão Noe hatete Sidadaun hotu tuir lei no konstituisaun iha
direitu atu hari partidu. Maibe tenki sai sidadaun Timor Leste. UNTAS ne’e
organizasaun ida ne’ebé harii ho baze legál Indonézia nian, tamba ne’e laiha
direitu atu harii partidu iha TL. Tamba sira sidadaun Indonézia no Indonézia
iha sidadania ida de’it. Se sira hakarak tenki sai sidadaun uluk no muda
mai hela iha TL para bele iha direitu polítiku.
“Sé
sira hetan ona sidadania TL bele hari partidu. Pur enkuantu sira sei sidadaun
Indonézia labele. Mas sé sira mai Timor no hetan ona sidadaun TL maka sira mós
iha direitu,” Arão esplika.
Sira
tenki hatan justisa? Arão dehan justisa nee iha ba ema sira ne’ebé halo krime.
Iha lista krime graves naran kompletu hela. Ba sira ne’ebé la halo krime sé
fila maim maka sei hetan sidadaun iha direitu politiku.
Iha
parte seluk, Dekana Siensia Polítika hosi Universidade Díli (UNDIL), Cesaltina
Angela Soares hatete, kona-ba rekonsilliasaun ne’ebé hala’o entre nasaun rua
hanesan parte ida atu hadi’ak relasaun ho normalmente maibé ba kazu sira ne’ebé
akontesse sei la taka.
Nia
afirma katak, kazu hanesan ne’e la’os iha TL de’it, maibé iha nasaun barak maka
kazu hanesan ne’e, no to’o ikus julgamentu kontinua la’o nafatin. Ne’eduni, nia
haktuir katak loron ruma kazu hirak ne’e sei loke nafatin.
Cesaltina
hateten, normalmente iha Timor maka ko’alia hanesan ne’e direitu sivil polítika
ne’e garantia. Maibé sidadaun sira ne’ebé hela iha Indonézia, sira ne’e
kategoria Indonézia nia sidadaun ona.
“Se
maka naran sidadaun iha Timor ne’e iha direitu no dever tomak atu bele ko’alia,
no hari’i partidu polítiku, involve polítiku, no mós atividade ne’ebé lei
konstituisaun garantia. Agora sira ne’ebé hela iha nasaun seluk hanesan
Indonézia, sira ne’e kategoria sidadaun Indonézia, tanba sira uluk ba desizaun
sira nian,” dehan Dekana ne’e iha nia serbisu fatin UNDIL, Mascarinhas Díli,
Segunda (18/07/2016).
“Bainhra
mak sira fila mai Timor, no ita iha ne’e la garantia katak sira atu fila mai
atu halo saida. Normalmente ema ne’ebé hela no sai sidadaun rai seluk, maibé
iha ligasaun kultural ho Timor nia bele ko’alia. Maibé polítikamente sira fila
mai atu hari’i partidu polítiku ne’e sei iha prosesu ida,” esplika Dekana ne’e.
Maske
nune’e, maibé nia mós rekoñese katak, ema balun mós uluk fila mai, sira
involve iha partidu polítiku, no barak maka ukun maibé prosesu oinsá lai. No
haree ba lei, nia dehan katak, ita nia lei ne’e dala barak fó presaun ba
situasaun sira hanesan ne’e. (Efrem/Jon)
Matadalan
