sábado, 16 de setembro de 2017

Povu Remotas Kontinua Terus

DILI, (TATOLI) – Diretór Fundasaun HAK, Manuel Monteiro Fernandes relata, bazeia ba  rezultadu monitorizasaun Fundasaun HAK nian iha Janeiru to’o Setembru 2017, hatudu katak,  povu area remotas kontinua terus tanba la bele asesu ba estrada, saúde no bee moos.

Ho kondisaun infraestrutura bázika ne’ebé insufisiente tebes ne’e, Monteiro husu VII governu tenke responde imediatamente.

“Situasaun ida ne’e hatudu liu husi infraestrutura báziku hanesan estrada, saúde no bee moos seidauk to’o ba sira nia Suku no Aldeia. Kondisaun hirak ne’e mak ami husu formasaun governu tenke lalais atu bele resolve povu nia moris,” Manuel Monteiro Fernandes ezije iha Faról, Kinta (14/9).

Iha parte seluk monitorizasaun HAK nian ba komunikasaun polítiku hosi lider polítiku sira iha Timor durante ne’e la’o di’ak. Nia dehan, lider sira hatudu sira nia hodi serve.

Entretantu Fundasaun HAK durante fulan sia ona rejistu kazu ne’ebé komunidade sira aprezenta kona-ba involvementu membru Polisia Nasionál Timor-Leste iha kazu direitu umanu hosi munisípiu Aileu, Ainaru, Vikeke, Baukau, Ermera no Dili.

Munisípiu Dili mak Polísia sira halo violasaun as liu kompara munisípiu sira seluk no oras ne’e totál 24 kazu ne’ebé rejistu husi Janeiru to’o Jullu 2017, Fundasaun HAK haruka ona ba Provedória Direitu Umanu no Justisa (PDHJ) hamutuk 19 kazus, Ministériu Públiku hamutuk kazu 5.

Jornalista: Zezito da Silva | Editór: Manuel Pinto

Foto: Diretor HAK, Manuel Monteiro Fernandes

Prezidente Repúblika Fiar Sétimu Governu Sei Dura

DILI, (TATOLI) – Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo fiar katak Governu Konstitusionál da-hituk ne’ebé sei toma pose sei dura to’o tinan lima.

“Ha’u fiar ho laran tomak katak VII Governu ne’ebé hahú ohin hala’o kna’ar sei metin no sei hala’o sira-nia kna’ar tinan lima tuir mai”, Lú Olo deklara liuhosi ninia diskursu iha abertura lejislatura da-haat iha Parlamentu Nasionál, ohin.

“Tambasá ha’u fiar, tanba ha’u fiar katak señor deputadu no señora deputada sira sei kaer metin Ita-Boot sira-nia responsabilidade nu’udar reprezentante Ita-nia povu doben nian. Povu ne’e hakarak moris ho páz no estabilidade. Kondisaun ida ne’e importante tebes atu ita bele hala’o dezenvolvimentu no halakon ki’ak”.

Haree ba  rezultadu eleisaun, nia informa, Prezidente Repúblika konvida partidu vensedór FRETILIN atu ko’alia ho partidu ne’ebé hetan assentu iha Parlamentu Nasionál hodi forma VII Governu. Tan ne’e, iha 13 setembru, nia simu akordu koligasaun hosi FRETILIN, PD no nomeia ona Mari Alkatiri nu’udar Primeiru Ministru.

Lu-Olo husu transparénsia no respeitu iha debate parlamentu nian

Iha loron-sesta ne'e, Prezidente timoroan husu ona debate parlamentu sira nian ho "transparénsia, amizade loloos, respeitu no responsabilidade" no atu, hamutuk ho órgaun sira seluk Estadu nian, ajuda hadi'a kondisaun moris hosi populasaun nian.

"Povu defende debate, maibé debate ida ne'ebé iha amizade loloos no transparénsia. Hakarak rona hanoin sira ne'ebé loke dalan ba buat foun ne'ebé bele halo di'ak. Hakarak haree hahalok ida ne'ebé hatudu kultura ida toleránsia nian, respeitu, solidariedade, espíritu ekipa nian no sentidu responsabilidade hodi kaer knaar sira", Francisco Guterres Lu-Olo hatete.

Prezidente timoroan ko'alia bainhira hahú sesaun solene ne'ebé marka mós inísiu hosi sesaun lejislativu dahuluk hosi lejislatura daneen hosi Parlamentu Nasional, ne'ebé deputadu na'in 65, eleitu iha lejislativu loron 22 Jullu liubá, simu ona pose iha fulan ne'e.

"Povu hein katak apoia no serbisu hamutuk ho órgaun sira Estadu nian hodi hadi'a kondisaun sira moris nian. Ha'u fiar katak imi sei asumi knaar nu'udar povu nia matadalan iha tinan lima oinmai. Bainhira la'o hosi dalan ne'e, imi sei hetan povu nia fiar nune'e mós sei hetan nafatin nia apoiu", Lu-Olo hatete iha nia diskursu dahuluk iha Parlamentu Nasional timoroan nian.

Eis-Prezidente Ramos-Horta fila fali ba Governu timoroan hodi apoia konsolidasaun nasaun nian

Eis-Prezidente timoroan, José Ramos-Horta, hatete katak iha loron-sesta ne'e fila fali ba Ezekutivu hodi apoia esforsu sira governasaun Mari Alkatiri nian no kontribui hod hametin dame no dezenvolvimentu Timor-Leste nian iha tinan hirak tuirmai.

"Tinan haat ka lima tuirmai hanesan importante hodi hametin dame no ba konstrusaun nasaun nian no ba entrega ba jerasaun fpun no tanba ne'e maka ha'u hanoin hanesan obrigasaun aseita konviti hosi Mari Alkatiri hodi halo parte iha nia ekipa", Ramos-Horta hatete ba Lusa.

"Ha'u hamutuk ho nia dezde tinan 1975 no hanesan ami nia obrigasa polítika no moral, jerasaun hosi 75, apoia Mari Alkatiri", nia hatutan.

Antigu Prezidente Timor-Leste nian, Ramos-Horta sei halo parte iha Ezekutivu nu'udar ministru Estadu no konselleiru ba Seguransa Nasional, fila fali ba kargu ezekutivu ida, hafoin sai ona nu'udar xefe diplomasia iha Governu dahuluk timoroan nian (2002) no asumi knaar nu'udar primeiru-ministru entre tinan 2006 no 2007.

Governu koligasaun, lidera hosi Mari Alkatiri, hetan apoiu hosi Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente (Fretilin) no hosi Partidu Demokrátiku (PD), konta ho membru independente sira ka hosi forsa polítika sira seluk.

Membru sira seluk Governu timoroan nian iha hafoin hatene tiha relatóriu sektorial sira - PM

Membru sira seluk hosi Governu timoroan dahitu sei simu pose de'it iha semana hirak tuirmai hafoin xefia hosi Governu hatene tiha relatóriu sektorial sira iha área sira hanesan infraestrutura no justisa, afirma hosi primeiru-ministru timoroan iha loron-sesta ne'e.

"Ohin simu ona pose hosi membru na'in 12 de'it. Balun hosi sira ne'ebé simu pose, inklui ha'u, sei akumula funsaun sira seluk ne'ebé importante, temporariamente, no iha prazu badak", Mari Alkatiri hatete iha diskursu tomada pose nian.

"Ha'u sei hahú rona iha semana oinmai rona aprezentasaun sira hosi relatóriu sira hosi área tomak governasaun nian. Hanesan ezemplu, ha'u aprezenta kestaun hosi infraestrutura sira nian. Laiha nomeasaun ba titular ida. Ha'u hakarak koñese ho klean saida maka ezisti", nia afirma.

Alkatiri husu ona kolaborasaun hosi responsável sira hosi Govervu daneen iha área sira ne'e, no afirma fali katak Governu sei hametin nafatin forsa sira seguransa nian, hodi hadi'a kondisaun sira serbisu nian iha área tomak.

"Ko'alia kona-ba soberania, ha'u hakarak, hodi Governu nia naran, afirma fali apoiu tomak ba ami nia ekipa negosial hosi fronteira tasi no rai Timor-Leste nian. Xanana Gusmão ho nia ekipa ne'ebé nia kordena iha nafatin rekoñesimentu formal, lejitimasaun no apoiu hosi Governu ne'e, iha misaun ilustre hodi negosia hodi Estadu Timor-Leste nia naran ba ita nia fronteira tasi no rai nian ho ita nia viziñu sira", nia deklara.

Xefe Governu garanti ona katak ezekutivu "sei regula nafatin hodi buka inklui nafatin forsa reprezantivu tomak hosi povu iha Parlamentu Nasional iha elaborasaun no adopsaun ba polítika sira no ba asaun estruturante Estadu nian no ho interese" ba Timor-Leste.

Iha tempu hanesan, Governu timoroan sei buka "aumenta partisipasaun hosi ema tomak, iha interasaun ho forsa tomak hosi sosiedade, defini dalan sira kolaborasaun nian no apoiu maka'as entre Estadu, Igreja Katólika no relijiaun sira seluk".

SAPO TL ho Lusa | Foto Natanael Lobato ho manipulasaun TA

Mari Alkatiri: Timor-Leste tenki hadi'a sala sira iha investimentu

Primeiru-ministru timoroan foun hatete iha loron-sesta ne'e katak Timor-Leste tenki hadi'a sala sira iha investimentu sira iha dezenvolvimentu ekonómiku no sosial nasaun nian, kombate dispozisaun rejional ne'ebé la hanesan no fortalese rekursu ema nian.

"Ita nia povu kontinua hanesan vítima hosi moris ida hosi ekonomia subsisténsia ida no importasaun nian, hamosu pozisaun ne'ebé la hanesan entre zona sidade sira ho zona rural sira, ne'e ita labele aseita", Mari Alkatiri hatete hafoin simu tiha pose nu'udar primeiru-ministru hosi Governu konstitusional dahitu.

"Bainhira iha kampu hasoru hela moris ida ne'ebé nakonu ho ekonomia subsisténsia ne'ebé fraku no monetarizasaun ida ne'ebé fraku, iha zona sidade sira, liuliu iha Díli, ita hasoru situasaun ida ne'ebé típiku sidade nian nakonu ho emigrasaun rural ne'ebé obriga hamosu situasaun ida hosi ruralizasaun moris urbanu nian, no iha parte balun, no opsaun ida hosi gasta maka'as hosi parte balun populasaun nian ho kondisaun sira hodi poupa no investe iha sira nia poupansa hodi kontribui di'ak ba dezenvolvimentu nasional", nia afirma.

Primeiru Ministru Kontinua Halo Negosiasaun

DILI, (TATOLI) – Primeiru Ministru, Marí Alkatiri hatete sei haka’as án atu halo negosiasaun ho parte hotu, tantu partidu seluk atu konklui pasta sira iha governu.

Xefe Governu ne’e rekuñese katak halo negosiasaun atu hetan membru governu la’ós fásil. “Ami la esklui ema ida, prinsípiu ne’e maka koligasaun, inkluzaun no insidénsia parlamentár ne’e la’ós buat foun maibé prosesu la’o kle’ur ona ne’ebé presiza kontinua de’it”, hatutan nia liuhusi konferénsia imprensa iha salaun Nobre Lahane, sesta ne’e, hafoin toma pose nu’udar Primeiru Ministru hamutuk ho membru governu na’in 11.

Kona-ba governu minoritáriu, nia hatán, iha fatin barak inklui Portugal avansa ho governu minoritáriu maibé dura kuaze tinan tolu ona.

Tuir nia, governu modelu saida de’it la importa maibé importante maka programa governu ne’e fó impaktu pozitivu ba povu nia vida hodi muda povu nia kondisaun ekonomia.

“Ha’u garante governasaun ne’e dura to’o tinan lima, ita haree to’o ohin loron estabilidade la’o di’ak hela, maibé ha’u la halo milagre”, Marí tenik.

Entretantu, diskursu seremónia tomada pose, Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo fó atensaun ba governu foun atu garante dezenvolvimentu ekilibradu, sustentável iha munisípiu sira no rejiaun oi-oin, garante no konsolida tranzisaun entre jerasaun sira, luta maka’as hasoru korupsaun, koluzaun no nepotizmu (KKN).

Jornalista: Xisto Freitas | Editora: Rita Almeida

Foto: Primeiru Ministru, Marí Alkatiri halo konferénsia imprensa hafoin tomada pose iha Palásiu Nobre Lahane, ohin. Foto Tatoli/António Goncalves

Istória Pedasuk Sapateiru Defisiente iha Akait

NIA LIMAN loos ne’ebé kaer hela tudik ho lais fó riska ba sapatu hirak ne’ebé rai hela iha nia oin. La kleur, nia foti daun hodi tu’u no hatama kabas. Nia hahú suku sapatu kliente balun ne’ebé ohin dadeer nia simu.

Iha ai mahon ida iha estrada ibun Akait, Noel Soares Moniz (37), defisiente ida, luta hela hodi bele sustenta nesesidade família. Kondisaun fíziku ne’ebé nia enfrenta la hamate nia espíritu atu kontinua luta ba moris ne’ebé di’ak liu.

Loroloron, Noel uza bisikleta ne’ebé modifika hanesan kadeira roda husi nia hela fatin iha área Rai-hun, Tasi-tolu, hodi ba ninia ‘serbisu’ fatin. Distánsia ne’ebé la besik, no konserteza sita enerjia lubuk.

Hahú husi tuku 7.00 dadeer, Noel sai ona husi nia uma. Hean neineik bisikleta ho nia liman, halai entre karreta no motór hirak ne’ebé hahú nakonu iha estrada kapitál Dili.

Kondisaun ain ne’ebé alejadu dezde sei idade tinan 3, halo Noel tenke luta estra hodi bele tutan nia moris. Presiza esforsu no dedikasaun, sá tan, ho nivel edukasaun ne’ebé ki'ik, difisil tebes ba Noel atu hetan serbisu seluk ne’ebé di’ak liu.

MJ Foun Tenke Lisensiadu Direitu

DILI - Atu halao servisu iha orgaun justisa ho independente, ema neebe assume kargu Ministru Justisa (MJ), tenke mai husi lisensiatura iha area direitu nian.

“Ema neebe sai ministru justisa primeru lugar tenke lisensiadu iha area direitu no lisensiadu pratika laos asesor deit nee barak. Maibe pratika katak kaer netik justisa no tama netik iha tribunal dala ida ka dala rua, no laos tama fali hanesan arguidu. Dalaruma lisensiadu sira direitu bele tama ba hanesan koruptor fali nee la serve, tenke ba hanesan ema autor partisipa iha administrasaun de justisa nee mak iha konstituisaun,” hateten Advogado Privadu Manuel Tilman ba Jornalista sira iha nia knar fatin Pantai Kelapa, Tersa, (12/09/2017).

Nia sublinha, ohin loron funsaun husi instituisaun haat  advogadus, defensoria publiku no juiz sai hanesan moutor ba funsionamentu do tribunal. No ministru justisa neebe sei mai, preserve mos profisaun nee, tanba juiz balu sei marka pasu hela ho terseira klase, iha tinan neen no lima ona, no prokurador tinan neen lima tiha ona, presija haree ba sira nee.

Dezenvolvimentu rai nee atu hetan investimentu osan boot husi estranjeiru, tribunal tenke funsiona diak. Atu hetan traballadores neebe diak, sira mos bele sente sira nia direitu ba salariu no ferias tribunal no sistema de justisa tenke funsiona.

Edukasaun Diak Mai Husi Uma Laran

DILI - Edukasaun diak ba iha oan sira mai husu inan ho aman, tanba agora nee labarik barak mak utiliza sala sira nia direitu hodi halakon kultura.

“Realidade maka hatudu dadauk katak,labarik barak uja sala modern halo buat hotu tuir sira nian hakarak no hatais buka roupa badak haluha tiha ita kultura timor nian, wainhira redus labarik sira husi hahalok nee fila ba inan aman,”katak Maria Amaral ba stl iha Taibesi, Dili, Kuarta (13/09/2017).

Nia informa tan katak atu eduka labarik sira sai labarik neebe diak no labarik neebe maka hadomi familia no hadomi nian kultura nee fila ba ita nian inan aman rasik maka eduka, tanba saida maka nia dehan hanesan nee, tanba labarik barak liu nee iha  inan aman nian leet dukue iha escolar.

“Ita hare realidade neebe maka iha oan sira balun ba escolar mos hatais latuir ona regra neebe maka iha, tanba sira hare ba mundu ohin loron mundu modern entau sira mos uja roupa tuir modern, maibe bainhira inan aman fo atensaun nafatin ba oan sira,” nia dehan.