segunda-feira, 26 de outubro de 2015

Lere: Kastigu Fasil, Eduka Difisil, Problema Ho Forsa F-FDTL


Dili, Radio Liberdade Online-Relasiona ho kazu deskonfia oknum membru FALINTIL –Forsa Defeza Timor-Leste (F-FDTL), ameasa funsionariu Saneamentu, ne’ebe kazu ne’e keisa to’o ona iha Parlamentu Nasional (PN), iha intervista ho Xefi Estadu Maior Jeneral F-FDTL, Maijor Jeneral Lere Anan Timor, hateten katak, kuandu iha problema ho forsa Armadas, diak liu ba aprejenta keisa iha Kuartel jeral F-FDTL duke ba iha PN, Ministru no fatin seluk-seluk.

“Bainhira problema ruma liga ho forsa armadas ba deit iha kuartel  ou halo surat no informa iha ne’eba para ami rejolve  problema, komentariu sira hanesan ne’e ita bele dehan katak hakarak provoka ema nia emosaun ,“.dehan Lere ba jornalista sira iha Hotel Timor, Kinta (22/10/2015).

Lere Hatutan katak kastigu ema ne’e fasil maibe eduka ema atu sai ema ne’e defisil . ida ne’e mak tenke buka nu’udar lider ida.

Rádio Liberdade Dili

Movimentu Estudante Konsidera PN Hatudu Anti Demokrasia


Dili, Radio Liberdade Online-Movimentu Estudante Universitáriu konsidera Parlamentu Nasional hatudu Anti Demokrasia tamba larona ezijensia povu nian hodi halo alterasaun ba lei pensaun Vitalisa Lia hirak ne’e hato’o husi postavoz Faustino Soares ba jornalista Radio Liberdade iha Jardim Liceu UNTL.

Portavoz, hateten tuir lolos Parlamentu Nasional tenki rona ezisensia husi povu tamba sira mak reprezentante povu nian iha uma fukun parlamentu Nasional.

 “Parlamentu Nasional ne’e reprezenta povu, presiza rona povu nia lian, no konsulta ho povu, agora maioria povu koalia konaba atu altera lei pensaun vitalisa maibe PN la tau preoridade,”dehan Faustino.

Faustino Soares akresenta liu tan dadaun ne’e movimentu estudante kontinua  esforsu nafatin hodi hala’o sosializasaun ba lei pensaun vitalisa to’o iha baze hodi povu bele komprende konaba kontiudu husi Lei ne’e rasik,  “ami nia sosializasaun to’o ona iha baze, maibe media sira mak la to’o iha baze,  sosializasaun ne’e ami halo ho meus oin-oin, liliu  estudante sira ne’ebe mak partisipa iha asaun ne’e sira hatun nafatin no ami mos fahe pamfletu ba komunidade sira.”

Movimentu estudante Universitáriu kontinua halo asaun pasifíka hasoru Parlamentu Nasional to’o hetan rezultadu pozitvu. Dhesy.

Rádio Liberdade Dili

Hapara Sexu Livre iha Timor Hodi Reduz Transmisaun HIV-SIDA


Dili, Radio Liberdade Online-Presidente Komisaun Nasional Kombate HIV-SIDA, Daniel Marsal, iha dada lia ho Jornalista sira, iha loron 22/10/2015, Iha Pantai kelapa, Dili, informa preparasaun  ba Komemora Loron HIV-SIDA hamosu ona thema nasional ba komemorasaun nian mak Oinsa atu hapara Ransu Livre no Sexu Livre iha Timor laran Tomak hodi bele Reduz transmisaun HIV-SIDA.

 “Tema ida Nasional nee Oinsa atu hapara ransu livre no sexu Livre iha Timor Laran Tomak  Para it abele traduz ona Transmisaun HIV nee e reduz ona Konaba Kaben Sedu no it abele Proteze ita nia rai no ita nia Jovem sira,” informa Daniel.

Daniel marsal mos hateten  moras HIV-SIDA iha Timor Leste hahu husi Junhu 2015 ho total 525 mak hetan moras HIV, “too iha Junhu 2015 nee numeru neebe Ministeriu saude aloka Ho total 525 mak hetan moras HIV no 525 nee mak ita hatene e no mos sira neebe subar nee ita sei la hatene.”

Daniel Marsal mos hatutan tan katak Sira neebe moris ho HIV-SIDA Presiza mos moris hakmatek no livre,  “ema sira neebe moris ho HIV-SIDA nee presiza Moris hakmatek Presiza moris Livre no mos Presiza fatin hakmatek ida ba sira atu deskansa no mos atu hetan tratamentu Diak liu.”

Rádio Liberdade Dili

Aeromosa timoroan nain 5 hahu servisu iha Sriwijaya Air


DÍLI - Governu Timor-Leste liu husi sekretaria estadu politika formasaun professional no empregu – SEPFOPE,  segunda (05/10) ofisialmente   entrega timoroan nain 5, feto 2 mane 3  ba kompañia aviasaun  Sriwijaya Air Indonesia hodi halao servisu hanesan aeromoza ka pramugari. Sekretariu Estadu Ilidio Ximenes da Costa   fó agradese ba Sriwijaya Air tanba  sira loke   odamatan  no  bele servisu hamutuk ho  Estadu Timor-Leste  hodi fo servisu ba timoroan sira iha area aeromoza nian.

“Hau dehan  eis primeiru ministru Kay Rala Xanana Gusmão sadik hau dehan katak,  Ilidio  hau  hakarak iha aviaun laran  hau  rona  ema koalia tetun, hau lakohi atu rona bebeik  bahasa Indonesia, ikus  mai hau realiza duni agora pramugari ne’e iha duni,”  hatete Ilidio ho orgullu. Nia hateten nia parte sente kontenti no orgollu no apresia mos servisu diretór sira tanba liu husi sira nia esforsu rezultadu ikus hatudu pozitivu duni.

“Buat ne’e sai pozitivu  saida mak governu nia hakarak ema  hotu nia hakarak  sira realiza duni, tanba  mehi ne’e laos mehi deit maibe  tenki realiza mehi  sai konkreta,”dehan tan nia. Nune’e mos  aeromosa Francisco Sequeira Salu hatete durante nia tuir formasaun  fulan 6 iha Indonesia bele hatudu ninia prestasaun diak. “Ita bele hatudu prestasaun diak ba ema nia nasaun katak timor mos bele maske  nasaun ne’e foun ida, tanba  pramogaria ne’e foin primeiravez timoroan sai promogaria iha tinan ida ne’e,” nia hateten.

Salu mos  esplika  katak, durante  nia esforsu ohin loron hetan rezultadu duni maibe iha parte ida mos tenki kumpri ema nia lei no servisu tenki  professional. “Servisu ne’e estadu mak haruka ita ba tenki hatudu atetude diak ba ema nia nasaun no mos ba ita nia nasaun foun ida ne’e atu nune’e bele dezemvolve ita nia rai doben,”dehan nia. Nia informa kontratu ne’ebé halo ho kompañia durante tinan tolu  (3) tanba se Timor-Leste mak iha aviaun rasik  nia bele sai fali aeromosa iha aviaun timor nian.

“Karik governu Timor –Leste sosa aviaun hau bele  serve fali hau nia nasaun  ne’e, maibe iha parte ida mos ami iha ne’eba hasuru dezafiu   hanesan lingua tanba  ita  dala barak kolia Tétum, Portugues no Ingles  maibe iha ne’eba ne’e la iha  hakarak ka lakoi tenki aprende bahasa Indonesia,”  nia haktuir. Entretantu diretora ajensia Arvec, Carla Tilman hateten iha inisiu ema barak  husi 13 munisipiu mak kandidataan atu sai   aeromosa  maibe ikus  nain lima deit mak konsege sai aeromosa.

“Edukasaun ne’e minimu ba SMA no  Diploma, tinan 18 to’o 23,  nia alturas mane 170 feto  165. Atividade ne’ebe ami halao durante ne’e  ami intervista  kona-ba attitude lingua no   koñesimentu kona-ba  aeromosa nian,” dehan  Diretora  Arvec ne’e. Iha faze intervista  kompostu husi mane nain 4 feto nain 11maibe  selesaun ba etapa ikus kadidatu hamutuk nain 12  kompostu husi mane nain 4 feto nain 8  sira   ne’e mak lori ba Jakarta  hodi teste kona-ba saude nian maibe nain 6 mak passa  i  ida fali rezigna an ho razaun katak nia moras tanba ne’e mak nain lima  ne’e agora dadauk  sai ona  ba pramugari Timor-Leste.

Nia mos haktuir tan katak,  aeromosa sira tuir formasaun durante fulan  6 iha Bali, iha ne’eba sira aprende baziku kona-ba  Etika, makep  oinsa atu atende ema  iha Aviaun laran, ne’e antes sira aranka ba Jakarta  ne’e  husi SEPFOPE  entrega formador sira no asina moU  entre Arvec ajensia, Sriwijaya Jakarta, hodi haruka sira ba tuir hahu iha 14 februari tinan ne’e ne’ebe fasilita husi pramugaria  Sriwijaya nian. (BT)

Business Timor

Komunidade Golgota halerik ba bee mos


DILI - Komunidade Suku Komoro, Aldeia Golgota susar asesu ba bee mos. Komunidade iha aldeia Golgota tenke buka bee moos to’os aldeia seluk foin hetan bee moos. “Iha ami nia aldeia ida ne’e durante tinan 5 ka 6 nia laran ami seidauk hetan bee mos no loron ami tenke lao dook husi uma metru atus rua resin foin ami kuru bee, maibe dala ruma ami husu ema nia bee ema la fó tanba ema nia bee uza Sanyo (merek makina bomba bee nian uza eletrisidade),” hatete  komunidade Guilhermino Guterres ba jornalista Buseniss Timor, kuarta 14/10  iha Aldeia Golgota.

Nia hatete sira preokupa tebes tanba tinan hirak ne’e nia laran sira la asesu ba bee mos maibe ema ida seidauk tau matan ba sira nia preokupasaun. “Ami preokupa tebes ho kestaun ida ne’e, tanba tinan hirak ona ami laiha bee mos atu hodi han hemu, haris no fase roupa. Iha ne’e ami fura bee maibe bee merak no mer.

Banhira ami uza hodi tein etu sai mean hotu, ami halerik tinan barak ona maibe laiha ema ida atu rona ami nia halerik. Ohin media bele mai foti informasaun ida ne’ebé ami husu atu hato’o informasaun ne’e para boot sira bele hatene kona-ba ami nia problema ida ne’e,” nia hatete. Nia mos husu ba ministeriu obras publika transporte ni komunikasaun,liu husi diresaun nasional servisu bee nian atu tau netik atensaun ba kestaun ida ne’e.

“Ami husu ba ministeriu relevante atu tau matan netik ba ami nia problema ida ne’e tanba tinan barak ona ami moris iha rai maran hanesan ne’e no tinan-tinan governu aloka orsamentu boot maibe problema ki’ik hanesan ne’e mos seidauk bele responde ne’e to’o bainhira los mak bele rezolve tanba ami povu kiik terus liu tiha ona ami hakarak moris ho buat ne’ebé diak,”nia sujere. Alende ne’e xefi suku Comoro Eurico Soares, hatete problema bee mos hato’o ona ba ministeriu kompetente.

“Problema ida ne’e dala barak ona komunidade hato’o mai ami no hau rasik ba hasoru malu ona no tanke sira halo tiha ona iha foho leten, maibe to’o agora bee seidauk tama la hatene bainhira mak bele fornese bee moos ba komunidade hirak ne’e tanba tinan barak ona sira la asesu ba bee moos,” dehan xefi suku ne’e. Lideransa komunitaria ne’e mos hatete nia sei esforsu nafatin atu bele responde lalais problema refere tanba fo impaktu boot ba komunidade nia nesesidade lor-loron.

“Hau sei esforsu nafatin hodi hato’o kestaun ne’e ba ministeriu relevante atu bele aselera lalais problema ne’e tanba problema bee mos ne’e sai problema boot ba komunidade sira ne’ebé hela iha Aldeia Golgota no difikulta sira nia nesesidade lorloron,tanba kuandu bee laiha ita labele halo buat ida,”promete xefi suku ne’e. (BT)

Business Timor

Kapital Dili porsentu 88.72 % asesu ona bee moos


DILI - Diretor Diresaun Nasional Agua Saniamentu (DNAS) Gustavo da Cruz hateten numeru konsumidor bee moos iha kapital Dili tuir dadus ne’ebe sira iha ohin loron populasaun porsentu 88.72 konsege asesu ona ba bee moos.

“Se ita atu haree populasuan hirak mak asesu ona ba bee tuir ami nia analiza katak se iha uma kain ida iha ema nain 7 (hitu) entaun ita multiplika de’it 12.673 konsumedores ne’e iguala hanesan xefi de familia nia vezes ba ema nain hitu iha uma ida oitenta e oitu mil setisentus onzi (88.711) populasaun asesu ona bee,” Diretor DNSAS ne’e esplika ba jornalista Business Timor iha nia knar fatin Kaikoli semana liu ba banhira husu kona-ba persentazen komunidade konsumedor kapital Dili ne’ebé asesu bee mos.

Nia dehan  tuir estimasaun iha kapital Dili laran lolos ne’e 100.000,00 (sen mil) populasaun entaun ita foti 88.711 depois fahe ba 100.000,00, fahe ba 100 entaun ita hetan populasaun porsentu 88.72 %, mak asesu ona ba bee mos. Nia esplika kapital Dili iha postu administrative hamutuk 6 no postu administrative sira 4 ne’ebé kategoria ba urbana ne’e iha 4 deit no hanesan mos  postu admistrativu ne’ebé geografia tetuk de’it.

Enkuantu komunidade ne’ebé hela iha laletek sira  konsidera bee rural ne’ebé bolu area peri urbanu tanba sira la tama ba urbanu sira la tama ba rural no sira iha  klaran de’it. “Ita iha estasaun tratementu bee mos ne’e iha hat (4) mak ida iha kapital Dili hanesan, estasaun tratamentu sentral, Kakau Lidun foho leten ne’eba, estasaun tratamentu bee mos, estasaun tratamentu Lahane ho estasaun Bela Mauk,” Diretor DNSAS Gustavo hateten.

Nia esplika, estasaun tratamentu bee mos no sentral ne’e nia rekursu mai hosi mota bee mos depois trasmite ba estasaun rua ne’e, estasun bee mos ne’e halo abastesementu ba area Manleuana too Bebonuk, etasaun sentral mak distribui ba Ailoklaran, Surik Mas, Osindu kapital Dili tomak. Enkuantu estasaun tratamentu bee Lahane mai hosi bee Namauk, depois halo tratamentu maka foin halo distribuisaun ba sidade sentral.

Nia esplika bee Namauk nia rekursu mai duni husi bee Namauk depois halo tratamentu iha estasuan tratamentu iha duni bee Namauk mak foin halo distribuisaun ba Becora laran. Alende ne’e DNSA afirma liu tan katak iha mos tanki rezervatoriu ida iha Maloa ne’e hamutuk lima , rekursu grafitasaun. diretor ne’e dehan tuir lolos rekursu iha 6 maibe ida iha Nahaek nian ne’ebé distribui ba Aiturilaran de’it. 

Nia informa sistema iha Aituri Laran ho Maloa ne’e kuaze hanesan de’it, akaptasaun iha rezervatoriu depois halo distribuisaun fatin ne’ebé mak bee menus. Bee Namauk iha mota ne’e menus, depois durante tinan ida ona bee ne’e la lori ba Lahane. Tanba komunidade barak fura kanu transmisaun hosi bee Namauk ba Lahane, entaun afeta bee la sae ba Lahane. Mainbe DNS halo fali prefurasuan ida iha  Maskarinas mak trasmiti fali ba Lahane iha tempu kalan.

Diretor ne’e esplika , estasaun bee Namauk ne’e iha tempu udan iha litru 30-35   kada segundu (Liter/detik) maibe tempu bai loron tun tiha ba litru 10 kada segundu ne’ebé kategoria  tun maka’as. Alende ne’e, estasaun bee mos nia kapasidade  fahe ba rua too 80-85 litru kada segundu depois tun mai fahe ba WTP bee mos ne’e iha tempu udan 35 litru  kada segundu, maibe ba bailoron nia tun ba 20-25 litru kada Segundu.

Enkuantu estasaun Sentral Kakau Lidun  tuir lolos iha serka 60-70 litru kada segundu, maibe  tempu bailoron nia tun tiha  ba iha 40-50 litru kada segundu. Diretor ne’e hatete kuandu bee iha rai okos tun liu mata bomba DNSAS  tenki troka tanba sira hatene debitu bee ne’e tun, maibe kuandu bomba seidauk troka  bee iha rai okos sei normal.

“Pro-exemplu nia operasaun ne’e iha oras 20 signifika kada oras ne’e nia produs litru 900 oras ida, kada loron ne’e nia produs bee 1.800 litrus, kada semana ne’e produs 12.600 litrus. 900 litrus ne’e, laos  900 kubiku bee, nia esplika kubiku ida 1000 litrus signifika 900 kali ba 1000 ne’e 900.000,00 ,litrus ne’e be’e produs kada loron,” Diretor Gustavo esplika.

Enkuantu estasaun tratamentu bee mos iha tanki rua ida 500 kubiku ne’ebé multiplika 1000, ne’e iha 500.000,00 litru. 100 vejes 100 hetan 1.000.000,00. Estasaun tratamentu bee mos husi mota bee mos nian  rua  hamutuk 1500.000,00 kubiku. Loron ida ne’e distribui mai iha Manleuana uza rega hotu modo ne’e mak iha Efaka, Osindu bee la iha.

Enkuantu kapasidade bee loron ida mak metru kubiku 40.168. diretor ne’e esplika metru kubiku ne’e katak 40.168,1 kali 100 litru fahe fali ba ema 100.000  ne’e hetan tiha 40.1681 juta litrus.  “Se bee nia kuantidade mak, DNSAS produs be 70-150 liter ida ne’e  fahe ba 100.000 populasaun maka, ema ida hetan be kada loron ne’e, bee resin liu tiha ema, liu tiga kali lipat bee estraga mak barak,” Katak Gustavo.

Diretor ne’e esplika, estraga tanba komunidade uja la tuir dala, ida mak likids (kuak) kanu ne’ebé mak kuak iha rai laran tanba impaktu husi kanu fruju. Alende ne’e ema halo perfurasaun ne’e ita lakon bee ne’eb’e fo inpaktu ba sistema distribuisaun bee mos. “Ita lakon bee, tanba ita iha kanu tempu Portages nian, kanu Indonesia, kanu tempu ukun an. Kanu sira ne’e kuak bee halai ba lakon fali iha rai laran, balun ba mosu fali iha kolam sira ne’e, ne’ebé  bee bele barak maibe ita mos lakon bee barak tanba iha bee balun ne’ebe ita la konsege uja,” Diretor ne’e dehan. (BT)

Business Timor

Empreza nasional Ruvic Group kopera ho empreza Malazia loke fabrika


DILI - Kompañia nasional Rubic Group asina Memorandum of Understanding (MoU) ida ho kompañia Malazia hodi loke fabrika iha Timor-Leste. Asina MoU ne’e hanesan ba dala rua ona entre kompañia Ruvic group ho kompañia nasional hodi haluan tan sira nia servisu ba iha area oin oin.

“Ita asina koperasaun servisu entre kompañia Malazia ho ita nian, ba iha area balun kona ba treinamentu nomos investimentu kona ba insdustria no sira hakarak atu loke industria balun iha ne’e tanba durante ne’e ami servisu hamutuk tiha ona no ida ne’e servisu hamutuk ba dala rua nian,” dehan diretor Ruvic Group Rui Castro ba BT depois remata Asina MoU ne’ebe realiza iha Zella Restorante Meti-aut kuarta (14/10).

Nia dehan durante ne’e kompañia Ruvic group servisu hamutuk ona ho kompañia Malazia, iha area infranstrutura nomos importasaun mina husi mai Timor-Leste no oras ne’e dadaun kontinua hametin liu tan kooperasaun hodi loke investimentu fabrika. Wainhira BT husu kona ba modelu investimentu diretor ne’e la fo klaru informasaun ho razaun foin mak hato’o proposta ba iha Ajensia Especializada Investimentu hodi fo lisensa.

“Fabrika ne’ebé mak atu loke iha Timor liga ba iha nesesidade Timor-Leste nian maibe hau lalika hatete lai kona-ba fabrika saida tanba ida ne’e sei loke haree ba iha nesesidade dezenvolvimentu Timor-Leste no ami hatama tiha ona proposta ba iha investimentu no sira estuda hela proposta investimentu ne’e hodi haree rezultadu hodi bele fo lisensa atu bele halo ona investimentu iha Timor-Leste no espera lisensa fo lalais iha tinan 2016 bele lao ona,” dehan nia.

Kona ba lokalizasaun fabrika refere , Rui dehan posibilidade sei loke besik iha Dili. Nia mos afirma katak kona-ba investimentu refere kapital 54% husi kompañia Malazia no 46% husi Ruvic Group. “Fabrika ne’e sei loke iha Dili besik iha kapital Dili, kona-ba investimentu ne’ebe mak iha sira nia kapital boot liu ita porvolta 54 no Ruvic group 46%”, hateten nian. Iha biban ne’e mos BT hakbesik ba iha Probase Manufacturing SDN BHD, Seow Cheng Soon mos la fo komentariu tanba investimentu refere foin realiza kooperasaun servisu seidauk iha implementasaun tanba sei hein lisensa husi Ajensia Especializada Investimetnu.

“Hau sidauk bele fo komentariu tanba foin mak ita asina MoU no sidauk iha implementasaun ba iha investimentu ne’e tanba sei hein lisensa husi Ajensia Investimentu,”dehan Seow ho lian Inglesh. Nia dehan bainhira hetan ona lisensa foin bele fo sai infromasaun ba iha publiku kona ba investimentu refere. Iha biban ne’e mos vise presidente CCI-TL, Joao Alves hateten katak asina MoU refere nudar joint venture entre kompañia Rubic grup ho Kompañia Malazia hodi halo Investimentu iha TL.

Kona-ba Investimentu refere nia mos laiha koñesementu maske enkontru ho delegasaun Malazia direje direitamente husi Joao Alves. Iha biban ne’e mos nia afirma katak enkontru CCI-TL ho delegasaun Malazia nudar dalan ida hodi kria ligasaun no oportunidade ba iha prezidente CCI munsipiu sira hodi halo komunikasaun no koordenasaun entre delegasaun sira hodi haree mos kona-ba investimentu balun ne’ebé bele halo iha futuru.

“Enkontru ne’e mos ita loke oportunidade ba iha prezident munsipiu sira atu bele iha kontaktu direitamente negosiante sira husi Malazia atu haree oportunidade saida mak bele halo iha futuru,” dehan  Vice Prezidente ne’e. Tuir nia durante ne’e setor privadu depedensia makas liu ba iha projetu governu nian tan ne’e liu husi dalan refere oinsa bele kria ligasaun hodi bele haree oportunidade balun ne’ebe diak iha futuru liu –liu iha investimentu produtividade ne’ebé nasaun foun ne’e iha.

Iha sermonia Asina MoU ne’ebé  realiza iha Restorante Zella marka prezensa mos husi delegasaun emprezarial husi Malazia hamutuk nain 10 inklui mos Membru CCI-TL, Banku BNU,ANZ, Timor Telekom, SDV, nomos Prezidente CCI husi Munisipiu balun. (BT)

Business Timor

Dada CPLP ba "negósiu fo’er" ne’e sala - eis-sekretáriu-ezekutivu


Primeiru sekretáriu-ezekutivu Komunidade Nasaun Lia-Portugés nian (CPLP), Marcolino Moco, konsidera katak ideia hodi dada organizasaun ba negósiu "ne’e sala", liu-liu ba "negósiu fo’er sira", mak permite entrada Giné Ekuatoriál nian. 

"Iha ideia ida ne’ebé ha’u konsidera sala, foti ideia hosi CPLP hodi halo negósiu, liu-liu negósiu fo’er, hanesan sira ne’e mak fó dalan atu Giné Ekuatoriál tama, problema moras endémika mak petróleu", tenik Marcolino Moco, iha entrevista ba ajénsia Lusa.

Kestiona kona-ba oinsá haree organizasaun ne’ebé nia uluk hanesan primeiru sekretáriu-ezekutivu (entre 1996 no 2000), Marcolino Moco konsidera katak "CPLP iha ona, iha no iha sentidu", maibé kritika rumu ne’ebé foti daudaun.

"Mundu osidentál haree de’it ba negósiu no la reziste entrada nasaun ditatoriál sira seluk nian", afirma ida ne’ebé hanesan mós eis-primeiru-ministru angolanu (1992-1996), no refere ba entrada Giné Ekuatoriál nian hanesan membru ho direitu tomak iha CPLP, iha jullu 2014.

Marcolino Moco konsidera katak CPLP "halo sentidu liu-liu iha domíniu kulturál", no defende katak organizasaun tenke "promove debate kona-ba demokrasia ka promove edukasaun".

Ba ida ne’e, eis-sekretáriu-ezekutivu sujere atu kria universidade CPLP da hodi "defende lia-portugés iha kolaborasaun ho lia-lokál sira iha Áfrika no Timor-Leste".

Membru CPLP sira mak Angola, Brazil, Kabuverde, Giné-Bisau, Giné Ekuatoriál, Mosambike, Portugál, Saun Tomé no Prínsipe no Timor-Leste.

SAPO TL ho Lusa - Foto: Gina Araújo @SAPO TL

Filme português leva de volta a Timor-Leste irmã de Zeca Afonso 70 anos após a partida


Díli, 25 out (Lusa) - A história dos anos de vida de Maria das Dores, irmã de Zeca Afonso, em Timor-Leste, onde chegou a estar num campo de concentração japonês, é paralelamente uma memória de drama e sofrimento e de uma infância de liberdade.

A opinião é do realizador Luis Filipe Rocha, que acaba de concluir duas semanas de filmagens do documentário "Rosas de Ermera", em vários pontos de Timor-Leste, para recordar, com Maria das Dores - Mariazinha -, os cerca de sete anos que viveu no território.

De um lado, "o drama e o sofrimento e, sobretudo, a enorme preocupação que se abateu sobre uma criança dos 7 aos 13 anos, em relação aos pais", com a mãe doente e o pai "progressivamente diminuído e debilitado".

Do outro, a infância de uma criança que, "a despeito das condições adversas e muito violentas que a rodeavam, cresceu com uma enorme relação com terra, com os animais, com a natureza" e com os timorenses.

"Isso deixou uma marca muito positiva de liberdade. A liberdade de poder crescer com uma enormíssima falta de condicionalismo que a vida social e adulta normalmente impõe às crianças", explica o realizador.

Uma forte ligação à terra, à natureza, ao sol e ao mar e, sobretudo, a essa memória do cheiro das Rosas de Ermera, que Mariazinha diz nunca ter desaparecido da sua vida. Ao ponto de, em Cascais, onde vivia, sair cedo para ir ao mercado e passar nas bancas das flores e regressar de imediato a essa memória da vila a sul de Díli, também famosa pelo café.

"Não esconde que a memória de Timor é fundadora, marcante, decisiva para o resto da vida dela e que estes 70 anos nunca apagaram nem as recordações, nem essa formação humana de grande ligação natural a vida", disse.

"A roupa era escassa, andava sempre descalça, tomava banho quando tomava, lavava o cabelo com cascas de árvores, apanhava a bosta dos cavalos dos japoneses para adubar uma pequena horta. Subia as árvores para colher rebentos, muitas vezes para comer", explica Luís Filipe Rocha.

Em conversa com a Lusa, depois de uma viagem emocionante às memórias de Maria das Dores - protagonista central do documentário "Rosas de Ermera", que espera ter concluído no próximo ano -, o realizador explicou a motivação do projeto, que gostaria de ter visto nascer como uma longa-metragem de ficção.

"A história começou há cerca de 17 anos quando conheci as memórias da Mariazinha Afonso, da estadia aqui em Timor durante a 2.ª Grande Guerra. Chegou aqui com sete anos, em 1939, acompanhando o pai que era juiz. E ficou aqui até finais de 1945", disse.

"Viveu um primeiro período de paz e depois a entrada dos australianas e holandeses e, sobretudo, a invasão japonesa e a criação das chamadas zonas de proteção de Maubara e Liquiçá, no fundo, campos de concentração, aonde viveu com os pais, de novembro de 1942 até setembro de 45", explica.

Foi nesses campos, na vila de Liquiçá a oeste de Díli que fez a 4.ª classe e onde "passou, ela e os pais e os restantes portugueses, grandes privações e dificuldades, chegando a haver várias mortes por inanição, por doenças".

Amigo da família Afonso dos Santos, o realizador sublinha que Portugal é um país "sem indústria cinematográfica" - mesmo que a história de Mariazinha seja "bastante mais interessante" que histórias como o "Império do Sol", de Steven Spielberg - e que a alternativa à ficção foi um documentário.

"Uma história de uma família, pai, mãe e três filhos - o mais velho, João Afonso, ainda vivo, o do meio, Zeca Afonso, e a mais nova, a Mariazinha - que se separa em Lourenço Marques [atual Maputo], em 1939", recorda.

Os dois rapazes regressaram a Portugal e a Mariazinha segue para Timor com os pais, reencontrando-se apenas sete anos depois com os irmãos.

Durante um período de dois anos, a família em Portugal convenceu-se de que os que estavam em Timor tinham morrido.

"Há uma espécie de buraco negro de dois anos, sem comunicações e notícias, e o drama que é vivido em Portugal, de alguma forma, funciona também como uma espécie de resposta ao drama que os pais e Mariazinha foram vivendo aqui", explica.

Da viagem das últimas duas semanas, Luís Filipe Rocha destaca as memórias do Bairro de Lahane em Díli - "um dos momentos mais comoventes" foi encontrar as fundações da casa onde Mariazinha viveu - e as de Liquiçá, onde esteve presa pelos japoneses.

"Do ponto de vista afetivo, anímico, moral, foi uma experiencia muito forte. Não apenas pela relação de amizade com a família toda mas naturalmente muito particularmente pela relação de amizade e de grande admiração pela Mariazinha", confessa o realizador.

"Aumenta sobretudo a responsabilidade de tentar estar a altura do que me propus contar. Não é simples. Posso não estar à altura de um tema tão delicado, complexo, profundo, rico, humano. E, depois, porque os meios são limitadíssimos", refere.

Luis Filipe Rocha destaca o apoio que o seu projeto teve das autoridades timorenses, com destaque para o ministro de Estado e da Presidência de Conselho de Ministros, Agio Pereira, responsáveis do Ministério da Indústria e Turismo e elementos do Arquivo e Museu da Resistência Timorense.

Por isso, garante, quer voltar a Timor-Leste com Mariazinha, para exibir "Rosas de Ermera".

ASP // MAG

Nova roda-gigante em forma de oito alarga entretenimento extrajogo em Macau


Macau, China, 25 out (Lusa) -- Uma roda-gigante em forma de oito começará a girar na terça-feira na 'strip' de casinos de Macau, voltando holofotes para o entretenimento numa cidade que quer reduzir a sua dependência económica do jogo e dos grandes apostadores.

Além da roda-gigante do "Studio City", cujo projeto inicial nem sequer contemplava área de jogo, estão a crescer no Cotai (a 'strip' de Macau) um par de palácios e uma Torre Eiffel, também com oferta mais focada no lazer e menos no jogo, cujas receitas estão em queda desde há mais de um ano.

Das seis operadoras com licença de jogo em Macau, três já deixaram a sua pegada nesta parcela de aterros entre as ilhas da Taipa e de Coloane, enquanto as restantes três vão a caminho. Até ao final de 2017, todas terão um "pedaço" onde antes era mar e depois terra pouco cobiçada.

O "Studio City", que abre na terça-feira, tem uma ampla componente extrajogo, com a oferta a incluir um simulador de voo 4D dedicado ao Batman, um estúdio de gravação de programas de televisão e uma sala de espetáculos - que, em fevereiro, vai ser palco da estreia de Madonna em Macau -, para atrair mais turistas chineses que potencialmente acabarão o dia junto a uma mesa de pano verde.

Esta aposta em diferentes atrações é vista como uma forma de Macau se moldar mais ao estilo de Las Vegas, ou seja, como um destino turístico de massas, e assim reduzir o peso do "jogo VIP".

A aposta no entretenimento é, contudo, como refere um artigo recente do Financial Times, uma estratégia de "alto risco", porque tradicionalmente a componente extrajogo lidera as perdas no seio das operações dos casinos.

Esta semana, o secretário para a Economia e Finanças de Macau, Lionel Leong, reiterou, contudo, que o Governo da região vai continuar a limitar o número de licenças para novas mesas de jogo e espera distribuí-las da melhor forma no mercado de massas, precisamente para incentivar as operadoras a explorar a vertente não-jogo e assim promover a almejada diversificação da economia.

Detido maioritariamente pela Melco Crown, liderada por Lawrence Ho, filho do magnata dos casinos Stanley Ho, e do milionário australiano James Packer, o "Studio City" é o segundo complexo a abrir portas este ano em Macau, depois de a Galaxy, de interesses de Hong Kong, ter inaugurado, em maio, a segunda fase do seu empreendimento no Cotai.

Apesar de as receitas dos casinos continuarem em queda, prosseguem os projetos milionários traçados em tempo de 'vacas gordas' para a 'strip'. No entanto, houve pedidos de adiamento, como sucedeu com a Sands, que solicitou a extensão do prazo para concluir o "Parisian", que inclui uma réplica da Torre Eiffel (com metade do tamanho da original) e é um dos três projetos com abertura prevista para a segunda metade de 2016.

O "Parisian" fica perto do Venetian, o maior casino do mundo integrado num 'resort' com canais e gôndolas e uma praça de S. Marcos a imitar Veneza.

Também para essa altura está prevista a abertura do MGM Cotai, cuja operadora é liderada por Pansy Ho, também filha de Stanley Ho. Antes, porém, a 'strip' deve conhecer o "Wynn Palace", a 25 de março.

A última operadora a instalar-se vai ser a Sociedade de Jogos de Macau (SJM), fundada por Stanley Ho, com abertura prevista para 2017 do "Lisboa Palace", o terceiro com a "marca Lisboa" no território, que vai ter ainda um "Palazzo Versace", fruto de uma parceria com a famosa casa de moda.

São projetos em curso numa altura em que o Executivo de Macau realiza um estudo sobre a revisão intercalar do setor do jogo, encomendado a uma instituição académica, que deve estar concluído até final do ano.

A revisão intercalar abrange oito aspetos, nomeadamente, o impacto do setor na economia e na sociedade, a relação entre a componente jogo e extrajogo e o cumprimento dos contratos por parte das operadoras, em particular, se têm assumido a responsabilidade social.

Esta revisão intercalar antecede a renovação das licenças de jogo entre 2020 e 2022.

DM // MP/PJA

Pelo menos 100 feridos num acidente de ferry entre Hong Kong e Macau


Hong Kong, 25 Out (Lusa) - Pelo menos 100 pessoas ficaram feridas hoje, quando um ferry de alta velocidade que ligava Hong Kong a Macau embateu num "objeto não identificado" na água, revelaram as autoridades locais.

A Agência France Presse (AFP) refere imagens de pessoas feridas a serem retiradas do barco em macas e com máscaras de oxigénio num cais de Hong Kong, onde cerca de 20 ambulâncias já as aguardavam.

As autoridades receberam um telefonema cerca das 18:00 locais (10:00 em Lisboa) alertando para o facto de o ferry - com 163 passageiros a bordo -- ter ficado sem energia após um acidente perto da ilha de Lantau.

Os passageiros descreveram um caos no interior do barco após a falta de energia, que deixou as pessoas feridas desorientadas no escuro, e a imprensa local refere uma grande operação de resgate, com serviços aéreos, polícia marítima e bombeiros e o barco a ser rebocado de volta para Hong Kong.

A segurança das águas de Hong Kong foi posta em causa após um acidente que causou a morte de 39 pessoas em 2012, quando um ferry rápido colidiu com um barco de recreio perto de ilha de Lamma.

Um inquérito subsequente concluiu que uma "litania de erros" contribuíra para aquele que é considerado o pior desastre marítimo local em 40 anos, tendo abalado o centro financeiro asiático e manchado o histórico de segurança de um dos portos mais movimentados do mundo.

Posteriormente, em junho passado, mais de 50 pessoas ficaram feridas quando um ferry embateu num paredão junto à costa.

HSF // SMA

Drones vão vigiar praias australianas para detetar tubarões


Sydney, 25 out (Lusa) -- Drones vão vigiar as praias mais populares da Austrália como parte de uma nova estratégia, hoje anunciada, para manter a segurança dos banhistas, após uma série de ataques.

A incidência de ataques com tubarões na Austrália é das mais elevadas do mundo -- só este ano registaram-se 13 em New South Wales, com um morto e sete feridos.

Como resposta a um problema que pode também prejudicar a indústria do turismo, o estado mais populado do país revelou um plano de cinco anos que inclui sonares e vigilância aérea reforçada.

O ministro das indústrias primárias, Niall Blair, explicou que esta abordagem segue as sugestões deixadas por especialistas numa cimeira recente sobre tubarões, em Sydney.

"Temos orgulho em ser a primeira jurisdição no mundo a adotar uma abordagem integrada para manter as nossas praias seguras", disse.

O plano, com um orçamento de 16 milhões de dólares australianos (10 milhões de euros), para proteger banhistas e surfistas, minimizando, ao mesmo tempo, o risco para os tubarões, vai recorrer a drones para disponibilizarem imagens em tempo real, além de vigilância com helicópteros.

Em fevereiro, um surfista japonês morreu depois de um tubarão lhe ter arrancado as pernas. Outros 12 ataques graves registaram-se na costa de New South Wales, com mais de 2.000 quilómetros.

Em 2014 registaram-se apenas três ataques neste estado. Os especialistas acreditam que os ataques estão a aumentar à medida que os desportos aquáticos se tornam mais populares e o peixe se move para mais perto da costa.

ISG//ISG