MP: PNTL Faila Kaptura Suspeitu Ba Kazu Infantisida

Membru Grupu Feto Parlamentar Timor-Leste (GFPTL), Deputada Anastacia Amaral, lamenta ho servisu Polisia Nasional Timor-Leste (PNTL) ne’ebe to’o agora seidauk kaptura suspeitu ruma ba kazu infantisida (soe bebe ne’ebe akontese iha rai laran.

Nia dehan, kazu infantisida ne’ebe akontese hahu husi tinan 2013 to’o 2015, suspeitu balun polisia konsege kaptura maibe barak liu mak seiduak.

“Barak liu mak sira seidauk hetan suspeitu, lolos polisia komunitaria ne’e mak tenke ativu liu iha asuntu sira hanesan ne’e,” Deputada Amaral kestiona, iha Parlamentu Nasional. 

Nia hatutan, Ofisiais Polisia Suku ne’ebe koloka iha sukus tenke kria relasaun diak no domina hotu komunidades ne’ebe mak hela iha ne’eba, atu nune’e iha buat ruma, bele detekta ho lalais.

“OPS ne’ebe mak koloka iha suku ne’e tenke hakbesik aan ba komunidade, kolabora no kria amizada, atu nune’e komunidade sente seguru no toman ho polisia sira,” nia hateten.

Nia husu, ba Polisia Nasional Timor-Leste (PNTL) tenke buka tuir suspeitu ba kazu ne’e, se husik deit entaun sei fo espasu ba ema barak atu halo aktu ne’e.

Hatan ba preokupasaun ne’e, Komandate Jeral Polisia Nasional Timor-Leste, Komisariu Julio Hornai, rekonese katak to’o agora suspeitu balun seidauk konsege kaptura, tanba partisipasaun komunidade minimu liu no lakohi kolabora ho polisia.

“Se ita hakarak kombate krimi, kolaborasaun komunidade ne’e tenke masimu,” Komisariu Hornai hateten.

Maibe, nia dehan, polisia kontinua esforsu hodi buka tuir suspeitus ne’ebe komete iha krimi sira hanesan ne’e. “Ami nafatin buka tuir no neneik ita sei hetan,” nia garantia.

Iha fatin seluk komunidade Mariana Fernandes, hateten kazu soe bebe agora dadaun buras iha timor, e polisia tenke buka tuir suspeitu sira ne’e no tenke fo sansaun ne’ebe todan karik kaptura ona.

“Polisia tenke buka tuir, no tenke fo kastigu ne’ebe todan, atu nune’e ema seluk sente tauk atu halo,” nia hateten.

Iha fatin seluk komunidade Dulce Marciana Sarmento, husu ba polisia tenke identifika no kaer autor hirak ne’e, hodi bele responsabiliza ba aktu ne’ebe sira komete.” Tanba ne’e krimi ne’ebe todan,” nia ejiji.

The Dili Weekly

MP Deskonfia, Ministru Balun Kasa Povu Nia Karau

Membru Parlamentu (MP), Deputadu Cesar Valente, deskonfia no lamentavel ho hahalok ministru balun ne’ebe ba kasa populasun suku Gisu nia karau iha munisipiu Liquisa.

Nia dehan, hahu husi fulan Janeiru to’o Fevereiru tinan 2016 ne’e karau hamutuk neen mak ministru ne’e ho membru polisia balun tiru mate.

“Hau la konkorda hahalok ida ne’e, labele sai bo’ot ba halo tauk fali komunidade hodi tiru komunidade nia animal,” Deputadu Valente lamenta.

Tuir lolos, nia dehan, sai lideransa tenke fo ezemplu ne’ebe mak diak ba povu, tanba governu obriga povu atu kumpri regras no lei, maibe iha kotuk lideransa sira mak viola fali lei.

“Ne’e viola regras, presiza halo investigasaun profundu ba asuntu ida ne’e,” nia sujere.

Sekuandu kazu ne’e mak husik hela deit, maka nia dehan, povu bele lakon konfiansa ba lideransa sira no sei fo mos impaktu ba implementasaun lei hirak ne’ebe mak vigor ona iha rai laran.

Iha parte seluk Membru Parlamentu (MP), Deputadu Eladio Faculto, prefere liu loke prosesu investigasaun ida kona ba kazu ne’e, nune’e komunidade bele hatene ministru see los mak halo aktu la edukadu hanesan ne’e.

“Lori kilat ba tiru povu nia karau, hau hanoin hahalok hanesan ne’e ladiak, tenke investiga,”  Faculto sujere.

Nia parte lamenta ho hahalok ida ne’e, tanba komunidade moris ona iha situasaun ne’ebe defisil, maibe lideransa sira uza fali sira nia poder hodi halo terus tan.

Hatan ba kestaun ne’e Sekretaria Estadu Apoiu Parlamentar, Maria Teresinha Viegas, promote sei lori preokupasaun hirak ne’e ba iha diskusaun nivel Konselho Ministru nian.

“ Ami sei koalia iha nivel Konselho Ministru,” SE Viegas promete.

The Dili Weekly

DOM BASÍLIO SEI DÚVIDA HO PROBLEMA CNRT-PD

Bispu Diocese Baucau, Dom Basílio do Nascimento hateten katak, problema ne’ebé agora dada’uk akontese entre Partidu CNRT ho PD, igreja laiha buat ida, maibé nia iha interogasaun iha nia ulun ne’ebé seida’uk hetan resposta kona-ba ida ne’e.

“Sé desizaun CNRT nian atu hasai PD husi Bloku ne’e lejítimu, sé mak fó lejitimidade atu buat hirak ne’e iha,” dehan Dom Basílio ba jornalista sira iha Ministériu Negosiu Estranjeiru i Kooperasaun (MNEK), Sesta (18/03).

Dom Basílio dehan, buat ne’ebé mak nia hatene kona-ba problema ne’ebé mak akontese iha Timor Leste (TL) mak, PD simu ona karta husi partidu CNRT atu sai husi Governu.

“Maibé buat ne’ebé ha’u lahatene ne’e, sira uluk forma koligasaun ida, agora Governu foun ida liu ba ne’e, koligasaun sei iha ka laiha ona, tanba partidu FRETILIN tama tan be, iha momentu ida ne’e, Governu ne’e koligasaun ka, Governu de maioria ka, Governu inkluzivu ka ha’u lahatene,” katak Dom Basílio.

Maibé Dom Basílio dehan, kona-ba problema ida ne’e, nia lahatene bazeia ba prosesu saida, dehan de’it katak, CNRT husu atu PD sai husi Bloku Koligasaun.

“Ha’u iha momentu ida ne’e, ha’u konfuzu, i ha’u hanoin ema lubuk ida mós konfuzu, tanba lahatene los, buat ne’e situasaun mak ida ne’ebé, kuandu mosu desizaun ida ne’e, kontra buat ruma ka, desizaun ida ne’e lejítimu ka,” relata Dom Basílio.

Nia dehan, agora dada’uk ema haree de’it husi liur ne’e, ema hanoin katak, buat hotu mosu ona iha meza leten, maibé lahatene saida mak iha meza okos hodi hamosu desizaun hirak ne’e.cos

Jornal Nacional

PM RUI: SARANI HO BISPU FOUN BELE DEZENVOLVE DIOSEZE DILI

Primeiru Ministru (PM), Rui Maria de Araujo husu ba sarani ida-idak tenki hamutuk ho Amo Bispu foun Dioseze Dili, Dom Virgilio do Carmo da Silva hodi dezenvolve Dioseze Dili.

“Amu Bispu nudar bibi atan hatudu diresaun, nudar bibi oan sira ida-idak tenki hatudu nia fatin iha ne’ebe, halo tuir responsabilidade no funsaun hanesan bibi atan ninian. Hodi nune’e hotu-hotu bele kontribui ba dezenvolvimentu dioseze ninian,”hatete PM Rui ba jornalista sira, hafoin partisipa misa Ramos, iha Igreja Katedral Dili, Domingu (20/03).

“Bispu foun iha ninia ordenasaun episcopal hato’o ona ninia hanoin no vizaun kona ba dezenvolvimentu Dioseze ninian, agora sarani ida-idak presiza makas liu tan hamutuk ho Amo Bispo foun ne’e hodi dezenvolve Dioseze ida ne’e ba oin,” hatete Rui.

Liu husi oportunidade ne’e mos, PM Rui hato’o nia mensajen sarani tomak iha nasaun doben ida ne’e katak husu hotu- hotu tur hakmatek hanoin kona ba periodu importante iha liturgia tinan ne’e nian, hodi nune’e reforsa fali ema ida-idak nia fiar hodi nune’e atu bele servisu diak liu tan ba dezenvolvimentu rai ida ne’e.

Tuir observasaun JN-Diário nian iha misa refere, partisipa husi Primeiru Ministru akompanha membru Governu balun no sarani sira rihun ba rihun. Iha misa refere hetan seguransa masimu husi Polisia Nasional Timor-Leste.Des

Jornal Nacional

TIMOR-OAN KONA HIV-SIDA 552, MATE 69

Problema Transmisaun HIV-SIDA iha Timor- Leste agora dadauk aumenta ba bebeik, tanba tuir dadus Ministeriu Saude (MS) nian katak iha ona Timor oan ne’ebe kona ona moras HIV- SIDA hamutuk 552 no nain 69 mak mate.

Ho fenomena ne’e Comissão Nacional Combate HIV- SIDA Timor Leste (CNCS-TL) iha Sesta (18/3/2016) servisu hamutuk ho Universidade Oriental Timor Lorosae (UNITAL ) realiza seminariu HIV- SIDA ba estudante sira atu haforsa tan papel Universidade nian iha programa Prevensaun HIV- SIDA ho topiku “Impaktu ransu livre, seksu livre ba transmisaun HIV, isin rua sedu, So’e Oan no para Eskola”.

Iha seminariu ne’e Sekretariu Ezekutivu CNCS- TL Daniel Marçal informa katak, Ministeriu Saude servisu maka’as to’o Dezembru 2015 iha ona kazu 552 depois mate ona ema 69. Maibe ida tauk ka moe ba koko ne’e seidauk hatene, tanba ne’e fo ameasa tebes ba dezenvolvimentu nasional rekursu Timor ninian.

“Ita nia alin joven sira ita haree oras ne’e barak tebes ita hotu hein hela sira para ukun no dezenvolve hela rai ida ne’e atu matenek maibe ita haree sira moris hela ho risku.Tanba ne’e ami mai iha UNITAL agradese tebes ba reitor UNITAL nian iha tempu ne’e mai fo hanoin ba alin sira para sira matenek diak ona ba no sira mak tenke kuidadu sira nia moris tanba ita koalia konaba HIV ne’e ita koalia konaba ema nia hahalok. ita labele kombate HIV ita bele kombate ema nia hahalok , hahalok iha oin rua ransu livre no sexu livre mak boot tebes ne’e mak estraga ema barak kona HIV, isin rua soe oan. tanba ne’e husu ba alin feto sira tenke hado’ok aan husi ransu livre no sexu livre,”Daniel Marçal hato’o lia hirak ne’e ba jornalista sira iha Kampus UNITAL.

Iha fatin hanesan Xefe Unidade HIV- SIDA Ministeriu Saude, Marta Abenia dos Santos ne’ebe sai orador iha seremonia ne’e apresia tebes ba CNCS-TL nia programa no la’o nafatin halo kopera ho Ministeriu da saude atu bele hamutuk fahe informasaun ba estudante sira.

“Ministeriu Saude prontu nafatin atu bele koopera CNCS-TL la’o hamutuk atu bele habelar informasaun tanba kazu HIV iha Timor aumenta ba bebeik,”nia hatutan.

Nune’e mos, Vise Reitor UNITAL, Ricardo da Silva hatete, tuir lolos moral ne’e hahú kedas husi uma laran, maibe ida ne’e obrigasaun Estado, Governu nian atu sosializa nafatin atu bele kaer metin nafatin prinsipiu ema nian hodi la’o ba oin nune’e hado’ok aan husi moras HIV- SIDA.

“Sosializasaun ne’e importante ba ita. Ha’u hakarak imforma deit Sekretariu Ezekutivu katak, ami iha estudante 13 mil maibe tinan ida ne’e aumenta tan 2 mil. Portanto ami iha ona besik 15 mil ne’e hanesan numeru ne’ebe karik iha universidade hotu- hotu iha Dili. tanba ne’e ha’u hanoin estudante barak bele mos risku ba moras ne’e tanba estudante iha ne’e la’os maioria iha Dili maibe maoria husi Munisipiu 12 inklui 0ecusse sira ne’e mai husi area izoladu entaun sira partisipa iha seremonia ne’e atu bele iha koñesimentu ba moras ne’e atu halo prevensaun,”dehna nia.

Iha fatin hanesan, Senadu Estudante UNITAL, Jaimito Mau- Laca de Araújo, senti kontente ho programa sosializasaun ne’ebe CNCS-TL hala’o, tanba programa ne’e hanesan meius ida oinsa fahe informasaun ba estudante sira atu kombate HIV- SIDA.

“Hau nia sentimentu relasiona ho sosializasaun ne’e diak. Tanba ita hotu- hotu hatene katak moras ida HIV- SIDA hanesan moras ida ne’ebe afetadu tebes ba ema nia saude i moras ne’e labele kura. Entaun sosializasaun sira hanesan ne’e bele kontinua habelar ba maluk estudante sira hotu,”dehan nia.car

Jornal Nacional

MAP PROMETE INTERNASIONALIZA KAFE TL

Ministeriu Agrikultura no Peskas (MAP) sei tau perioridade ba povu agrikultura sira nia kafe hodi lori tama ba iha merkadu internasional, tanba kafe maka sei sai komuniti primadona iha merkadu internasional sira.

Diretur Nasional Agrocomercio Ministeriu Agrikultura no Peskas, Fernando Egidio Amaral hatete, buat ne’ebe maka prioritaria ba iha povu agrikultura sira nia kafe hodi lori ba lansa iha merkadu maka hanesan kafe.

“Ita hare katak kafe sei sai hanesan primadona ne’ebe maka ita hodi lori ba promove iha merkadu internasional, ”Fernado ba jornalista, Kinta (17/03/2016) iha Centru Convensaun Dili.

Nia dehan, iha parte ida kuadu halo exporta kafe ba rai liur maibe iha parte seluk mos tau hanoin ona oinsa maka atu bele hadia komunidade hirak ne’ebe maka halo rasik sira nia kafe atu lori mai fan iha Dili laran.

Aliende ne’e Governo mos sei halo estuda kapasidade kompradores sira nia tanba sira bai-bain koalia barak dehan hasai deit centavus 10 ne’e hanesan mos halo fali imvalajem ida ne’ebe maka kik oan maibe ema bele asesu,tanba iha komentariu lubuk ida balun koalia konaba kafe tubu buaya oinsa TL nia kafe iha maibe hemu fali tugu buaya.

“Agora ita mos hare ona bainhira konsege kria kondisaun ona para ita korespnde ona mekadu ita nian ita husu para oinsa Governo halo politika ida para atu bele autoriza deit oinsa persentajem balun maka tama ,ne’ebe maka ita bele kobre ,ita kobre,”dehan Fernado.

Tuir nia katak,iha tinan oin mai MAP serbisu ona hamutuk ho organizasaun free ried negosiu justu ba agrikultura sira organizasaun ne’e mai hasorumalu ho Ministeriu dala hira ona ,tanba iha MAP mos hari ona ninia asoosiasaun ida ka rua hanesan ne’e hodi hare ba area hirak ne’ebe maka perioridade atu oinsa maka sira for a atu hametin forsa iha organizasaun atu nune’e hadia produsaun kafe no hadia kualidade exportasaun kafe.

Asosisaun rua ne’ebe maka MAP haria ona ne’e sei serbisu hamutuk ho organizasaun internasional free tried organization ne’e sei exporta kafe diretamente ba iha Nova zelandia ba Australia la liu husi tan liman daruak ka datoluk ,husi ne’ebe maka hare katak, hakotu ona konrente atu nune’e bele hakman populasaun sira nia nasaun,kerijer bele hatete katak, sira sei hetan presu ne’ebe maka diak liu.

“Presu kafe fiksu ne’ebe maka organizasaun free tried atu estabelese ba povu grikultura sira nia kafe minimum aka $ 3.80 centavus,$ 3 ne’e laos ba kafe kulit mean no laos ba kafe kulit maran ne’e ba kafe mos laiha kulit kafe mos ona,”esklarese Fernando.

Fernado dehan halo komparasaun konaba presu kafe ida $ 3.80 centavus ne’e presu ida ne’ebe maka diak ona. nia

Jornal Nacional

SARANI NADODON BA PARTISIPA ORDENASAUN BISPO VIRGILIO

Maske rai komesa manas dadauk, maibe sarani katolika Timor Leste (TL) atus ba atus nadodon hakat ba Tasi Tolu hodi partisipa selebrasaun missa ordenasaun Episkopal Bispo Diocese Dili eleitu, Dom Virgilio do Carmo da Silva, SDB iha loron Sabado (19/03-2016) ne’ebe partisipa husi Municipiu 13 inklui Municipiu Dili nudar kapital Nasaun TL nian.

Partisipa iha missa ordenasaun ne’e kompostu husi, Bispu Diocese Baucau, Dom Basilio do Nascimento, Bispo Diocese Maliana, Dom Norberto Amaral no reprezentante Bispu sira husi Nasaun vizinhu hanesan Darwin (Australia), Papua, Melbourne e Atambua e mós partisipasaun husi Primeiro Ministro Timor Leste, Rui Maria de Araújo, Presidenti Parlamentu Nasional Vicente Guterres inklui sarani, estudantes, Padre, Madre husi 13 Municipiu nian.

Sarani sira husi ferik no katuas, jovens no labarik kikoan antosiasmu partisipa iha issa refere, sarani sira balu lao ain deit ba Tasi Tolu la senti baruk no kolen, maibe nakonu ho kontenti.

Molok misteriu missa nian hahu sarani tomak konsentra iha estrada ninin hodi simu Bispu eleitu, Dom Virgilio do Carmo da Silva SDB, ne’e simu ho dahur no dere tambor husi sarani Maubisse, no Familia husi Venilale no Osu-Nahareka hodi akompaña Bispu eleitu ba to’o iha Altar.

Missa ordenasaun ne’e prejidi husi Nunsiu Apostoliku Timor Leste ou Monsenhor Yoseph Marino ne’e hala’o iha dadersan oras tuku 9.00 Otl to’o remata.

Bispo Diocese Dili, Dom Virgilio do Carmo da Silva, SDB Simu ordenasaun husi Nunsiu Apostoliku Timor Leste, Monsenhor Yoseph Marino.

Bispu eleitu Dom, Virgilio do Carmo da Silva, SDB asumi knar nudar Bispu Diocese Dili hodi troka matebian Bispu Dom Alberto Ricardo da Silva ne’ebe fila hikas ona ba aman Maromak Nia Kadunan Santo.

Hafoin remata selebrasaun missa ordenasaun espiskolpal ne’e, Nunsiu Apostoliku Timor Leste, Monsenhor Yoseph Marino bolu hikas Bispu eleitu Virgilio do Carmo da Silva, SDB hodi hala’o promesa nudar Bispu nian no toba iha Altar oin nudar sinal saran a’an atu nune’e Espiritu Santu bele tau matan nafatin hodi akompaña nia iha knar Bispo nian. hafoin ida ne’e Bispu hotu halo orasaun konsagrasaun nian hodi tula liman ba Bispu eleitu nudar sinal ou toman igreja Katolika nian hodi husu Nai nia kbiit no grasa ba Bispu foun ne’e.

Hafoin de tula liman remata Monsenhor Yoseph Marino kose Mina Santu nudar sinal mina morin kuta ksolok no entrega livru evanjellu nudar bee matan lolos fiar sarani nian hodi haklaken ba sarani tomak ho doutrina igreja nian.

Atu taka prosesu ordenasaun refere Monsenhor Yoseph Marino intrega insigna ou atributu ne’ebe serve ba bibi atan kreda nian ba Bispu foun ne’e hanesan kadeli, mitra no baklu nudar tadak finalidade kreda no moris nudar santu nian hodi hatudu ba ema hotu nudar premiu gloria nian e bolu kedas Dom Virgilio do Carmo da Silva, SDB ba tuur iha fatin ou kadeira Bispu nian.

Hafoin missa remata sarani tomak inklui Bispu, Padre, Madre no Membru Governu konsentra hamutuk fali iha Dom Bosco-Comoro hodi almoco konfratenijasaun.

Iha fatin hanesan Dom Virgilio do Carmo da Silva, SDB agradese ba familia, kongregasaun salezianu, sarani Katolika tomak, Governu Timor Leste, komisaun organizadora ba esforsu no apoiu tomak ne’ebe durante ne’e hetan liu­liu ba aman Maromak no Papa Fransisco ne’ebe tau ona fiar no fo ona Dom moris no vokasaun nian hodi simu knar refere.

Entretantu selebrasaun missa ordenasaun Episkopal Bispo Diocese Dili eleitu, Dom Virgilio do Carmo da Silva, SDB ne’e lao iha ambiente ne’ebe diak teb-tebes, tanba hetan seguransa masimu husi organizasaun THS-THM, grupu eskuteriu, inklui Polisia Nasional Timor Leste (PNTL) Municipiu Dili nian. ita

Jornal Nacional

MONSENHOR YOSEPH MARINO: SAI BIBIATAN KRISTU TENKE HAKOAK EMA HOTU

Núnsiu Apostóliku Vatikanu iha Timor Leste (TL), Mgr. Yoseph Marino, husu ba Bispu eleitu Diocese Dili, Dom Virgílio do Carmo da Silva, SDB, atu sai bibiatan Kristu tenke hakoak sarani sira tomak.

Yoseph Marino hatutan katak, wainhira hasoru buat lós ka sala ho pasiensia i nunka senti kolen no keta haluha atu reza, halo sakrifísiu nafatin ba povu tomak nu’udar servidor Kristu ne’ebé fiel hodi ukun nia familia no bibiatan sira hodi la hanoin rua-rua atu fo moris tomak ba nia bibi sira.

“Sai hanesan bibiatan Kristu nian ne’ebé nakonu ho i’is bibi nian atu bele hadomi ema hotu inklui kiak e enkoraja nafatin ema fuik sira ne’ebé Maromak entrega no saran ona iha ita liman no keta haluha katak igreja Katolika hari’i ho tali ne’ebé kesi ho domin Kristu nian ho nune’e fo tulun nafatin ba uma kreda ne’ebé sei iha kuran nia laran e husu ba sarani doben sira atu simu no respeita Bispu foun ne’e iha imi leet nudar ministeriu fiar sarani Katolika nian,”haklaken Yoseph Marino iha ninia humilia selebrasaun missa episkopal Bispo eleitu, Dom Virgilio do Carmo da Silva, SDB ne’ebé halao iha Tasi Tolu, Dili Sabado (19/03/2016) foin lalais ne’e.

Iha Humilia Monsenhor, Yoseph Marino hateten, Kristu hawain no hatudu ona bibi atan diak Diocese Dili nian hodi bali no tau matan ba nia bibi sira ne’ebé hamahan a’an iha igreja Katolika nia okos ho nune’e nudar Bispu foun hatudu ba sabedoria no konsiensia atu bele lori sarani hotu iha idak-idak nia peregrinasaun hodi moris ksolok no tuir dalan maromak nian.

“Bispu eleitu Virgilio do Carmo da Silva, SDB ne’ebé Nai hili ona hodi sai Bispu Diocese Dili hanoin ba katak, titlu Bispu nian la’os honra, maibe nudar funsaun hodi hala’o knar bispu nian ba mane ou feto atu lori sarani Katolika tomak ba iha relasaun ho Maromak. Tan ne’e hakas-an hodi servi lao’s atu manda, tanba tuir konsellu Maromak nian katak ida ne’ebé bo’ot liu sei halo-an hanesan ida ne’ebé ikus liu no ida ne’ebé ukun sei sai hanesan ida ne’ebé servi,”haklaken Yoseph Marino.

Yoseph Marino mós hateten katak, lia menon ba Bispu Diocese Dili Dom Virgílio do Carmo da Silva, SDB katak, labele senti mesak iha knar ne’e, tanba sei hetan apoiu husi Bispu sira seluk inklui Padre, Madre, Relijiozu no sarani Diocese Dili nian.

“Agora ita tama ona ba Colejiu Bispu nian labele senti mesak hodi hala’o knar ne’e, tanba sei hetan apoiu no orasaun husi Bispu sira seluk inklui Padre, Madre, Reliziozu no sarani Diocese Dili,”hateten Yoseph Marino.

Amo selebrante ne’e mos husu ba Amo Bispu ne’e atu reza no harohan nafatin i hasa’e sakarifísiu ba povu ho komprometidu iha ita bo’ot nia tau matan ho nune’e grasa oi-oin tun ba sira ho grasa husi santidade nian ne’ebé suli naresin nafatin.

Nia haktuir, nu’udar São Paulo dehan katak sai bibi atan ne’ebé sai bibi nia iis tanba ne’e nu’udar aman no maun ida hadomi ba ema hotu ne’ebé Maromak entrega i saran iha ita bo’ot nia tau matan hodi hadomi Nai lulik sira no Di’akono sira ne’ebé fahe ou partilla ho ita boot Ministériu Kristu nian.

“Hadomi ema sira ne’ebé kiak no kbiit laek sira, ema fuik no ema sira ne’ebé uma laiha, fo aten barani no enkoraja sira atu servisu hamutuk ho ita boot iha ita boot nia knaar apostoliku, rona ba ho neon ho laran tomak ba saida mak sira tenki dehan, nunka bele hamamar ita boot nia an ita bo’ot nia ho nia prekupasau ba ema sira ne’ebé pertense ba bibi luhan Kristu nian, Sira mos nain tau fiar ba ita boot, nunka haluhan katak iha Igreja Katolika harii ho talin ne’ebé kesi ho domin Kristu nian, ita boot inkorporadu ona iha kolegio Bispo sira nian, nune’e ita boot sei iha proekupasaun ida ba bebeik ho uma kreda sira hotu ho fuan laran ksolok lao ba fo tulun ba sira no tulun ba uma kreda sira ne’ebé iha kuran nia laran, atende ba bibi oan sira iha ne’ebé iha espiritu santu hatudu nu’udar hamatan an ba kristu nia igreja hodi aman nia naran ne’ebé nia imajen ita boot personifika i hola-an, ita boot nia an iha uma kreda ne’e no hodi oan nia naran Jesus Kristu ita bot simu nia ukun nudar mestri nai lulik no bibi atan no hodi espiritu santu nia naran ne’ebé mai horik iha uma kreda Kristu nian no tulun ita nia frakeja sira ho nia kbiit,”Nia hatete.

Liu husi oportunidade ida ne’e Nuncio ne’e mos husu ba sarani Katolika iha Timor laran tomak katak loron dia 19 nudar loron importante basa sua santidade Papa Francisco hatudu ona Dom Virgilio hodi fo ona ba nia ministerio atu bali didiak no tau matan no hamahan Maromak nia povo iha Dili, povu ida ne’ebé tuir São Paulo nia liafuan katak nu’udar povu nai lulik, povu santu no povu be Maromak hili tiha ona Maromak eleitu.

Nia haktuir tanba ne’e, Doben Virgilio tuir lisan antigu uma kreda nian iha preskisau sira ita boot orasa ne’e konsideradu tebe-tebes duni ona ba knaar sira iha Ministerio tomak ne’ebé haraik ona ba ita bot nia liman.

“Tanba knaar ne’e atu hatutan to’o mundu nia rohan apostolu sira selesiona ema seluk atu tulun sira hodi tau liman ba sira ne’ebé sakramentu orden no kompletu eplenditude, apostolo sira haraik tutan domin esperitu ne’ebé sira rasik simu tiha ona husi Kristu tuir dalan ne’eba liu husi susesaun Bispo sira nian lanakotu husi jerasaun ida ba jerasun tuir mai kbiit haraik tiha ona hodi hahu kedas, bainhira tula liman nomaksoin nia serivu moris no buras iha ita nia tempu,”Nia hatete.

Iha fatin hanesan, Bispu Diosese Baucau Dom Basílio do Nascimento mos, fo parabens ba Igreja Paroquia sira ne’ebé fo naran São Jose tanba iha loron ordenasaun Amo Bispo Diosese ne’e monu los iha komemorasaun loron São Jose nian mak loron 19 fulan Marsu tinan 2016.

Entretantu Dom Virgilio do Carmo da Silva, fo agradesementu ne’ebé boot ba entidades hotu ne’ebé desde inisiu nuncio hili nia nudar Bispo Diosese de Dili hodi sai nudar Bispo nomos ba nia familia liu-liu ba nia Pae no Maen nomos ba niamaun alin tomak ne’ebé durante ne’e fo suporta maksimu desde inisiu too agora.

“Hakarak partilha ho ita bot sira kona ba moto ne’ebé hau hili, hanesan buat ne’ebé são João dehan, Maromak nia domin no tanba ne’e husi kedas ona mundu hahu mai too ohin loron maski hahu husi tempu ba tempu kaustatamente manifesta inspibilidade ba nai Nai Maromak maibé maromak nia domin monu iha rai lulik Lorosae nia leten, ne’e katak iha tinan atus lima liu ba mai too ohin loron husi istoria ita nian ih amomentu sira ne’ebé naroman nian nomos iha tempu nakukun nian timor oan sira la duvida kona ba temi Nai maromak nian domin, no husi esperensia oi-oin nai maromak kontinua solisita, ita atu soi duni nia oan doben,”Nia hatete.

konsente katak husi domin mak ita mai iha mundu ne’e, ne’ebé sai nudar natureja hodi ema hotu katak ida ne’ebé nia fuan atu hadomi so ida deit mak nia bele hetan perfesaun no nia bele realija nia an.

“Uluk nanain nudar ema i satan nudar sarani no bainhira ita hadomi sakramentu ba buat ne’ebé los hanesan Santo Agustinho dehan hadomi no halo baut ne’ebé o hakarak, ho tan bainhira Sao Paulo kolia kona ba karidade nia mos sublinha ba buat sira seluk mak justisa no lialos,” Nia hatete.

Nia haktuir liafuan hirak ne’e mak durante ne’e ispira nia tanba ne’e nia hakrak lori sarani tomak diosese Dili nian iha momentu ida ne’e, ne’ebé hahu ho nia estoria foun ba nia bispo foun.

“Mai ita husik anin foun ida ne’e nudar prinsipio ida atu orienta pastoral dioseje nian no sarani sira mos koko atu fo fatin ba karidade ne’e iha ita nia fuan no iha ita nia familia, iha ita nia kreda no nasaun, momentu ida ne’e bele nia sosiedade pertense ba materialismo no no nepotismo hodi hahu konkista dadauk ita barak nia fuan no neon situasaun ne’e dala barak halo ita sai atan moris la hakamatek, moris la kontenti no laiha satisfasaun tanba isi kan nafati ba buat ne’ebé diak liu iha mundu ne’e,”Nia afirma.

Nia haktuir, liafuan ida ne’e laos liafuan ida mai ita hotu maibé hakarak deit aprejenta espresu ida atu ita koko abitua ita nia linguajen iha ita nia familia nomos iha ita nia instituisaun nia laran.

Biografia amo Bispo Virgilio do Carmo

Padre Virgilio do Carmo da Silva, SDB, moris iha loron 27 fulan Novembru tinan 1967, iha Posto Administrativu Venilale, Munisipiu Baucau.

Remata tiha nia estudu iha Eskola Salesiano, Fatumaka, Baucau, tama kedas ba sosiedade Salesiano Dom Bosco nian no halo nia profisaun ba dala uluk iha loron 31 fulan Maiu tinan 1990.

Iha tinan 1990-1998, Kongregasaun Salesiano haruka joven Virgilio ba halao nia estudu filosofia no teologia iha Manila-Filipina. Iha loron 19 fulan Marsu 1997, Virgilio halo nia profisaun perpetua to’o loron 8 fulan Dezembru tinan 1998 nia simu ordenasaun Nailulik nian ho titulu Pe. Virgilio do Carmo da Silva, SDB.

Knar ne’ebé maka Pe. Virgilio do Carmo da Silva, SDB, halo durante ne’e maka hanesan; iha tinan 1999-2004, nudar Formador ba Aspirantes sira iha Aspirantado, Fatumaka, Baucau.

Iha tinan 2004-2005, Pe. Virgilio do Carmo da Silva, SDB, sai nudar Ekonomo ba uma Formasaun iha Venilale no Vigario Paroquial.

Tinan 2005-2007, remata nia lisensiatura iha teologia esperitual iha Universidade Pontificia, Selesiano, Roma. Iha tinan 2007-2014 nudar mestre ba Noviço. Nune’e, iha 2009-2014, nudar Direitor uma Salesiano nian no Eskola Teknika Superior Dom Bosco Fatumaka.

Iha Janeiru 2015, Pe. Virgilio simu knar nudar Provisial Salesiano nian to’o ohin loron. Nia hanesan mos membru Konselho Provinsial Salesiano nian no Konselho Presbiteral Diocese Baucau nian. Mandatu ne’e nia simu ba dala rua hodi halao knar hanesan Vise Sekretariu Exekutivu iha Konselhu nebe hanesan.

Língua ne’ebé Pe. Virgílio do Carmo da Silva, SDB, bele koalia no komprende di’ak liu maka hanesan Tetum, Indonesia Portugues, Inglés no lian Italiano.ita/ola

Jornal Nacional

Hakotu embargo no Guantánamo importante ba normalizasaun - Raul Castro

Prezidente kubanu, Raul Castro, defende ona iha loron-segunda ne'e katak hakotu embargo ekonómiku norte-amerikanu nian bno fó fali Guantánamo ba soberania kubanu hanesan hakat importante sira ba normalizasaun hosi relasaun sira entre Havana no Washington.

Líder kubanu ko'alia iha konferénsia imprensa hamutuk ho Prezidente norte-amerikanu Barack Obama ne'ebé maka hala'o hela vizita ofisiál ida ba Kuba.

"Iha diferensa maka'as entre ami nia nasaun sira ne'ebé maka sei mantén", afirma hosi Castro ne'ebé promete konsentra "buat sira ne'ebé maka hakbesik" Estadu rua ne'e.

Iha intervensaun hanesan, Castro felisita Obama nia apoiu hodi halakon embargo ekonómiku ne'ebé Washington dekreta ona iha tinan 1962.

SAPO TL ho Lusa – Foto: EPA@ Michael Reynolds

Pelumenus ema 13 maka mate bainhira elikópetru militár monu iha Indonézia

Pelumensu ema 13 maka mate iha Indonézia hafoin elikópteru militár ida ne’ebé halo parte iha operasaun konjunta hosi Ezérsitu no polísia hodi ka’er líder estremista, monu, tuir imprensa lokál fó sai. 

Asidente refere akontese horisehik iha Poso, sentru hosi illa Sélebes, bainhira aviaun Bell 412 EP atu semu bá iha aeroportu.

Xefe polísia Poso, Ronny Suseno dehan katak kondisaun meteorolójika ladi’ak iha zona refere maka hamosu insidente refere no dalaruma kona rai lakan, tuir informasaun hosi The Jakarta Post.

Ezersitu no polísia sira iha fulan janeiru liu ba, halo ona operasaun iha Poso hodi ka’er Santoso, ne’ebé mos koñesidu hanesan “Abu Wardah”, terorista ida ne’ebé mos ema buka hela iha nasaun refere, tanba iha ligasaun ho grupu Estadu Islámika.

Santoso maka lidera organizasaun Muyahidín hosi Indonézia orientál, ne’ebé autoridade sira fó sai katak organizasaun refere halo ona atentadu oioin iha Sélebe desde 2011 no deskunfia katak sira mos kria ona treinu iha foho balun hosi illa ne’e.

Operasaun ne’e hahú, hafoin akontese atentadu iha sentru Jakarta, loron 14-janeiru hodi hamate ema na’in ualu, inklui atakante haat, no ida ne’e nu’udar asaun hosi Estadu Islámika.

Espesialista seguransa nian sira fi’ar katak Estadu Islámika koko atu hela metin iha Indonézia hodi deklara kalifadu ida ba iha rejiaun refere.

Indonézia ne’ebé ninia populasaun hamutuk milloens 250 no hosi ne’e 88% hanesan musulmanu, sofre ona atake perpetradu oioin hosi radikál islámika, inklui parte iha iha illa Bali tinan 2002 liu ba hodi hamate ema 202.

SAPO TL ho Lusa 

Human Rights Watch denunsia abuzu kontra moras mentál iha Indonézia

Organizasaun defeza direitus umanus Human Rights Watch (HRW) denunaia iha ohin abuzu kontra moras mentál iha Indonézia no kritika tamba falta alternativa ne’ebé oferese hosi  autoridade sira.

Iha  relatóriu intituladu "Moris iha infernu: Abuzu kontra ema ne’ebé  inkapasidade psikossosiál iha Indonézia", HRW hetan evidensia hosi  ema ne’ebé servisu hala’o todan ho problema saúde mentál iha instituisaun psikiátrika ne’ebé hetan  violénsia seksuál no físika, inklui terapia ho eletroxoke.

Kazu seluk, família rasik maka koloka sira nia familia moras, ne’ebé dala barak  laiha orientasaun, iha fatin ne’ebé lasudável tamba vida sosiál no laiha apoiu komunitáriu ruma.

"Sai atan ho problema saúde mentál sai ilegál iha Indonézia, tamba ne’e, kontinua nafatin hanesan prátika jeneralizada no brutál", afirma Kriti Sharma, investigador HRW ne’ebé dokumenta kazu ema 175 ne’ebé agora hetan intimidasaun, lanakloke ka sira foin lalais hetan libertasaun.

"Ema barak imobilizadu ho ida ne’e tinan ba tinan, to’os kuda ai- nian laiha ka bibi  ne’ebé iha luhan deit tamba sira nia  família lahatene saida maka sira atu halo no  Governu buka alternativa hodi rekoñese sira hanesan ema", hatete Sharma.

Ba investigasaun, HRW halo entrevista ba ema  149, entre adultu no labarik sira ne’ebé iha problema psikossosiál nian, no hala’o vizita ba instituisaun  psikiátriku 16 no sentru tradisionál terapia iha illa Java no Sumatra.

Indonésia proibe  iha 1977 pasiente ho moras mentál iha espasu ida reduzidu, métodu ida ne’ebé koñesidu iha nasaun ne’ebá nian hanesan "pasung", iha  ema 18.800 ohin loron  kontinua sofre ho prátiika ne’e.

HRW apela ba Governu indonéziu halo inspesiona nafatin instituisaun psikiátrika públika no privada, no hola medida kontra sentru ne’ebé  pratika hahalok ne’e ka abuzu ema sira ho problema mentál.

SAPO TL ho Lusa