quinta-feira, 11 de fevereiro de 2016

Díli acolhe este mês segunda reunião de ministros do Comércio da CPLP e Fórum Económico


Díli, 11 fev (Lusa) - Timor-Leste acolhe este mês a segunda reunião dos ministros do Comércio e o primeiro Fórum Económico Global da CPLP, iniciativas que pretendem fomentar o desenvolvimento dos laços comerciais e empresariais no espaço lusófono.

Desenhar "um conceito de ação estratégica e concetual" para o desenvolvimento do comércio e investimento na Comunidade dos Países de Língua Portuguesa (CPLP) é um dos pontos centrais da reunião de ministros, que decorre entre 21 e 24 de fevereiro e cujo programa foi hoje apresentado.

Este encontro, que fará ainda um balanço da implementação das medidas acordadas na primeira reunião, em Luanda, em maio de 2012, insere-se nos esforços da presidência de Timor-Leste da CPLP no sentido de plantar a bandeira dos negócios lusófonos no mundo.

Desenvolver o pilar económico das relações lusófonas e da CPLP com outras regiões, neste caso, a Ásia e Pacífico, é a prioridade da presidência timorense, que quer fomentar projetos de negócios, estimular o setor privado, promover parcerias e facilitar a transferência de 'know-how' e tecnologias.

Um dos objetivos é conseguir uma maior internacionalização das empresas da CPLP e, no caso de Timor-Leste, fazer também uma ponte para os mercados da Ásia e Pacífico.

É também neste contexto que decorre, entre 25 e 27 de fevereiro, o primeiro Fórum Económico Global da CPLP que, segundo os organizadores, tem já registados centenas de participantes de mais de 20 países.

O encontro das delegações ministeriais começa a 21 de fevereiro com uma reunião de pontos focais que analisarão o grau de implementação da declaração de Luanda e analisarão o projeto de Plano Estratégico de Cooperação Multilateral no setor do comércio (2016-2018).

Na segunda-feira, dia 22, está previsto um ciclo de conferências que analisará, entre outros aspetos, o impacto da crise financeira e da queda do preço do petróleo nos países da CPLP.

Incentivos ao setor privado, adesão à Organização Mundial do Comércio (OMC), a relação entre a CPLP e a Ásia e o desenvolvimento económico de Timor-Leste estão ainda na agenda.

O encontro analisará, no dia 23, o comércio interno e aspetos como certificação e laboratórios de teste e o desenvolvimento do agronegócio.

Finalmente, a 24 de fevereiro decorre a sessão solene, que deverá aprovar a Declaração de Díli.

A partir do dia 25 decorre o Fórum Económico Global, com o tema "CPLP e a Globalização", que pretende fortalecer os laços entre empresas e empresários lusófonos e estudar oportunidades de investimento e de negócio em Timor-Leste.

O encontro é apoiado pela CPLP, pela Confederação Empresarial da CPLP (CE-CPLP) e pela União de Exportadores da CPLP (UE-CPLP) e permitirá promover Timor-Leste como "plataforma para o desenvolvimento".

Na agenda do Fórum estão cinco áreas: indústria petrolífera, de gás e extrativa; agricultura e agroindústria; mar e pescas, indústria manufatureira; turismo e infraestruturas.

Em debate estarão questões como o papel da CPLP como bloco multirregional, o papel dos blocos económicos na economia global e os "desafios e as oportunidades da inserção da CPLP" noutros blocos económicos regionais.

O encontro de Díli aposta num formato de promoção de produtos, serviços e negócios, de contactos entre empresas (B2B) e de apresentação do ambiente de negócios e investimentos nos países participantes. Inclui uma Mostra de Produtos dos diversos países, a promoção das empresas nacionais e do comércio local e um espaço de painéis internacionais para debater a integração económica entre os países CPLP e da Ásia-Pacífico e a importância geoestratégica de Timor-Leste.

O encontro terá salas temáticas por país e haverá espaço para encontros empresariais, previamente agendados, que terão em conta o perfil de cada empresa e as suas necessidades.

ASP // MP

Meio milhão de pessoas entrou em Macau no Ano Novo Chinês e obrigou a "controlo de multidões"


Macau, China, 11 fev (Lusa) -- Quase meio milhão de pessoas entrou em Macau entre domingo e as 11:00 de hoje (madrugada em Lisboa), nos primeiros dias das festividades do Ano Novo chinês, levando a polícia a adotar "medidas de controlo de multidões".

Um total de 483.423 pessoas entrou no território desde sábado, dois dias antes do início no novo Ano Lunar, agora sob o signo do macaco, disse fonte dos Serviços de Migração à agência Lusa.

Quarta-feira -- o terceiro feriado consecutivo dedicado ao Ano Novo Chinês -- foi o dia mais movimentado até à data, com um total de 153.249 entradas em Macau.

O posto fronteiriço das Portas do Cerco -- passagem terrestre para o interior da China -- foi durante estes dias o mais movimentado, com um fluxo de entradas superior ao terminal marítimo do porto exterior e ao aeroporto.

Em igual período foram registadas 399.725 saídas em todas as fronteiras de Macau.

Em declarações à Lusa, fonte da PSP informou hoje que na quarta-feira, como já aconteceu em anos anteriores, foram implementadas medidas de controlo de multidões durante cerca de uma hora junto a dois pontos turísticos da cidade -- a praça do Leal Senado, incluindo a Avenida de Almeida Ribeiro, e as Ruínas de São Paulo.

As mesmas medidas de "grau 1" voltaram a ser acionadas ao início da tarde de hoje (manhã em Lisboa), o que implica, por exemplo, a implementação de sentidos únicos para a circulação de peões nas ruas laterais e escadaria das Ruínas de São Paulo.

A PSP indicou também que caso sejam acionadas as medidas de "grau 2", à semelhança do ano passado, serão instaladas duas ambulâncias junto à praça do Leal Senado e Ruínas de São Paulo e o Centro de Atividades Turísticas (na praça do Leal Senado) vai funcionar como centro provisório de socorro.

Divididas em três graus, as medidas de controlo de pessoas são aplicadas nos dias de maior concentração de pessoas nas ruas de Macau, incluindo nas festividades do Ano Novo Lunar.

Um total de 40 agentes foram destacados para reforçar a segurança nas ruas e nenhum incidente foi registado até hoje, segundo a PSP.

A operação deverá estender-se à próxima quarta-feira, 17 de fevereiro, o décimo dia do Ano Novo Lunar.

Macau é um território com cerca de 30 quilómetros quadrados e uma população estimada em menos de 650 mil pessoas.

É também a única cidade chinesa onde o jogo em casino é legal.

Segundo dados dos Serviços de Turismo, entre 18 e 24 de fevereiro de 2015 (época em que foi celebrado o Ano Novo Lunar sob o signo da cabra), Macau registou 1.028.559 entradas (incluindo trabalhadores não residentes e estudantes), o que representou uma descida de 2,43% em relação a 2014.

Deste total, mais de 760 mil das entradas registadas corresponderam a visitantes oriundos do Interior da China, menos 1,96% do que no período do Ano Novo Lunar anterior.

O Ano Novo chinês, também conhecido como Festa da Primavera ou Ano Novo Lunar, é uma tradição com mais de 2.000 anos e a mais importante e colorida festividade na China e em muitos pontos do continente asiático.

FV (DM/ JCS) // MP

Hong Kong acusa 37 pessoas de motim pelos distúrbios de segunda-feira


Hong Kong, China, 11 fev (Lusa) -- Trinta e sete pessoas foram hoje presentes a tribunal em Hong Kong e acusadas individualmente de participação em motim, em conexão com os distúrbios registados na noite segunda-feira, informa a imprensa local.

Um adolescente de 15 anos, que enfrenta a mesma acusação, deverá ser presente a um tribunal juvenil, segundo a Rádio e Televisão Pública de Hong Kong (RTHK).

Entre os acusados está o porta-voz do grupo Hong Kong Indigenous, Edward Leung -- apontado como candidato às eleições deste ano para o Conselho Legislativo (LegCo) - e Stephen Ku Bok-him, da revista dos alunos da Universidade de Hong Kong Undergrad.

Derek Lam, um membro do movimento estudantil Scholarism -- que esteve envolvido nos protestos pró-democracia em 2014 -- integra também o grupo de acusados.

A acusação requereu o adiamento dos casos para 07 de abril para dar continuidade à investigação da polícia.

O crime de que são acusados é punível com uma sentença de até 10 anos de prisão.

Até quarta-feira, foram detidas 64 pessoas em conexão com os incidentes ocorridos na noite de segunda-feira na zona de em Mong Kok. Destes, foram acusados 35 homens e três mulheres com idades entre 15 e 70 anos.

Os distúrbios, que escalaram de um protesto contra uma tentativa da polícia para dispersar vendedores ambulantes de comida, resultaram em 130 feridos, a maioria polícias, refere a RTHK. Seis pessoas continuavam na manhã de hoje (madrugada em Lisboa) internadas no hospital.

O grupo 'Scholarism' disse em comunicado que Derek Lam esteve apenas quatro horas em Mong Kok na noite de segunda-feira e que não participou nos confrontos violentos nem atacou os polícias.

Segundo o Scholarism, agentes tentaram revistar a casa de Derek Lam sem um mandado do tribunal e que a revista não chegou a acontecer porque o seu advogado chegou rapidamente ao local.

Em declarações hoje à RTHK, o líder do Scholarism, Joshua Wong, advertiu que Hong Kong pode testemunhar mais incidentes como os motins de Mong Kok, se a abordagem do Governo liderado por Leung Chun-ying, também conhecido por CY Leung, não mudar.

Wong disse que vários partidos políticos e amplos setores da sociedade condenaram a violência, mas que o Governo deve aceitar a responsabilidade pela divisão social que existe.

Segundo Wong, alguns ativistas radicalizaram-se após os protestos pró-democracia de 2014, por considerarem que os movimentos pacíficos não conseguem mudanças.

Também o deputado do Partido Democrático James To disse que prender pessoas não resolve nada e defendeu que é preciso analisar as razões pelas quais tantos jovens desenvolveram um profundo ódio à polícia e às autoridades.

Já o deputado da Liga dos Sociais Democratas Leung Kwok-hung, conhecido por ações radicais dentro e fora do Conselho Legislativo, disse que as pessoas estão fartas de CY Leung, que descreveu como um tirano que não foi eleito pela população.

Por sua vez, o deputado Tam Yiu-Chung, do partido pró-Pequim Aliança Democrática para a Melhoria e Progresso de Hong Kong (DAB, na sigla inglesa), apontou os protestos pró-democracia em 2014 como a razão da radicalização dos manifestantes.

Para Tam Yiu-Chung, estes manifestantes estão cada vez mais arrojados nas suas ações, advertindo que este é um caminho perigoso, desencadeado por não terem sido punidos adequadamente.

A ação da polícia também está sob escrutínio. Um jornalista do jornal em língua chinesa Ming Pao disse que foi espancado por agentes quando estava a tirar fotografias a um autocarro, apesar de ter gritado repetidamente que era repórter.

Entretanto, o secretário para as Finanças do Governo de Hong Kong, John Tsang, disse acreditar que a violência foi incitada por um pequeno grupo de pessoas irracionais que queriam atacar a polícia.

Também acrescentou que não é apropriado justificar as ações dos atacantes culpando o Governo de CY Leung pir má governação, porque não há desculpas para a violência.

FV (MP) // MP

Fevereiro 2010 – Fevereiro 2016; Tinan Ne’en CAC Moris Hamutuk Ho Povu TL


Husi Guido Goulart* - opiniaun

Tinan ne’en ona Comissão Anti-Corrupção (CAC) moris hamutuk ho povu doben Timor-Leste (TL). CAC fo kontribuisaun ba TL iha aksaun prevene no kombate korrupsaun tuir termu kompetensia iha artigu 92 (dasianulu-resin-ruak) no artigu 95 Konstituisaun RDTL ne’ebé Parlamentu Nasionál (PN) aprova Lei 8/2009 iha 15 de Julhu kona-ba Estabelesimentu CAC.

Iha lei ne’e, Estadu fo kompetensia ba CAC kbi’it nudar polisia kriminal espesializada, indenpendente, ne’ebe nia atuasaun lao tuir deit dalan legalidade no objetividade, hamutuk ho autoridade kompetenti sira, ne’ebe indinspensavel ba nia kredibilidae nu’udar mekanismu ba kombate korrupsaun.

Durante tinan ne’en ninian ezistensia, Espesialista Anti-Korrupsaun (EAK) CAC konsege halao programa prevensaun no sensibilizasaun iha 13 munisipius no postu administrative hamutuk 63 iha teritoriu tomak.

Programa sensibilizasaun publiku ne’e realiza nudar programa annual Komisaun nian ne’ebé nian tarjeitu ba estudantes, lider komunitariu, konfisoens relijiosa, veteranus, partidus politiku, seitor privadus no seitor publiku.

Ho programa prevensaun no sensibilizasaun ne’e, iha future TL sei iha rasik joventude ne’ebé kuidadu ninian nasaun doben ida ne’e liu husi aksaun anti-korupsaun, nune’e mos sei dezenvolve grupu-grupus ne’ebé ativamente kontra korrupsaun iha ita nian rai.

La iha intensaun atu sura servisu diak durante tinan ne’en nian laran, hahu husi Primeiru Mandatu Komisariu nian, Adérito Soares too mai Segundu Mandatu Komisariu Adérito Pinto Tilman nian mais haree husi rekapitulasaun kazus, CAC konsege investiga kazu korrupsaun no lori korruptor lubun balun ba iha Ministeriu Publiku. Ikus mai, tribunal desidi korruptor sira responsabiliza sira nian aktu krimi ba iha prizaun Becora no Gleno.

Loron 22 Fevereiro 2016, CAC selebra ninian tinan ba Dane’en, CAC sei kontinua presija kritika, auto-kritika no input konstrutivu nudar materia reflesaun no mos oinsa estratejia prevene no kombate korrupsaun ne’ebé oras ne’e lao sei efetivu.

Suporta ba CAC laos deit mai husi PN, komunidade bain-bain no sociedde civil maibe mai husi birokrasi no Palacio rua; Palacio Prezidenti no Palacio Governu. Primeiru Mandatu Komisariu too mai Segundu Mandatu Komisariu nian sempre hateten CAC mesak deit labele halo esforsu ba prevene no kombate korrupsaun iha ita nian rai.

Povu doben rai ida ne’e presija agradese mos ba ONG nasional ida naran Centre of Studies for Peace and Development (CEPAD), CCI-TL, governu (liu-liu Ministeriu Edukasaun), PN, Universidade Nasional Timor Lorosa’e (UNTL), Universidade Dili (UNDIL), PDHJ, IGE, PNTL no CFP ne’ebé durante ne’e iha sinerjia servisu ho CAC iha area prevensaun ba aksaun prevene no kombate korrupsaun.

Dezafius ba oin iha aksaun kombate korrupsaun laos iha area prevensaun deit, maibe kombate korrupsaun husi parte pratika krimi presija iha mudansa.

Lei estabelismentu CAC seidauk too, presija iha lei anti-korrupsaun ida forte. Tamba ne’e, aksaun anti-korrupsaun iha dezafius ne’ebé kompleksu tebes no kriminozu pratika korrupsaun mos iha maneiras bar-barak atu naok karteira publiku nian.

Programa prevensaun no sensibilizasaun korrupsaun hanesan programa annual importante ba eduka jerasaun foun sira hodi loron ida iha future sai lideransa ne’ebé la iha tolerasia ba pratika korrupsaun.

Programa prevensaun no sensibilizasaun CAC nian durante ne’e bele sai “virus” positive ne’eb”e bele daet ba iha jerasaun foun sira iha TL nia fuan no laran, atu nune’e bele sai makina mudansa ba aksaun anti-korrupsaun nian.

Estabelesimentu CAC husi PN nudar nesesidade ida importante wai’n iha prosesu konstrusaun Estadu atu kontinua dezenvolve TL livre husi KKN. Iha tinan ne’en nia laran, CAC sai “roda” hodi mantein ritmu espiritu anti-korrupsaun neebe moris buras iha sosiedade plural Timor-Leste nian hamutuk ho ukun nain no sosiedade civil.

CAC ho otas sei nurak tebes, bele reprezenta no hamorin nasaun doben TL nian naran iha fora internasional. Senior Management CAC nian reprezenta naran diak TL nian ba partisipa iha sorumutuk no konferensia internasional lubun balun iha rai Asia, Africa, Europa no Amerika. Ho otas sei nurak CAC bele halo ona kooperasaun internasional ho ajensia anti-korrupsaun husi nasaun balun iha kontinenti lima.

Durante tinan ne’en ezistensia, CAC mos konsege sai simbolu aksaun anti-korrupsaun iha sosiedade Timorense nia leet no sai espiritu aksaun ne’ebé bele inspira Timor oan sira iha aksaun prevene no kombate korrupsaun iha TL.

Maske lei anti-korrupsaun oras ne’e sei iha meja PN, CAC hamutuk ho povu doben rai ida ne’e tau nafatin esperansa boot ba iha distintus deputadus sira iha Uma Fukun PN, governu no Prezidenti Republika atu tau sira nian matan ba destinu Lei Anti-Korrupsaun ne’ebé CAC mos halo tiha ona ninian kontributu.

Eis-Komisariu CAC Adérito Soares wainhira sei assume kargu sempre hateten “CAC MESAK DEIT LABELE HALO BUAT IDA BA SERVISU BOOT IDA NE’E. ITA TIMOR OAN HOTU NIAN KONTRIBUISAUN HAMUTUK MAK BELE PREVENE NO KOMBATE KORRUPSAUN”.

Mensajen murak no simplis maibe klaru ba ita Timor oan sira katak servisu nain CAC deit sei la prevene no kombate korrupsaun. Mensajen ne’e hakarak hatudu mai ita atu tula kamada ba malu iha funu kolektivu ba iha luta kontra inimigu publiku ida naran KORRUPSAUN.

Ba oin, CAC sei hasoru dezafius no abstakulu oin-oin hamutuk ho povu TL. CAC sei INFRENTA buat hirak ne’e hamutuk ho povu. CAC sei HAMNASA hamutuk ho povu, se CAC TANIS karik sei TANIS HAMUTUK HO POVU DOBEN TIMOR-LESTE. (*)

*Jornal Nacional, opiniaun

Alemaña Kontinua Apoiu TL iha Área Marítima


Kooperasaun Alemanha (Advisory and Traning of the Maritime Related Industries in Timor-Leste), kontinua fó apoiu ba Timor-Leste (TL) iha área marítima.

Projetu marítima hanesan projetu ne’ebé hala’o aktividade barak hanesan treinamentu iha relasaun ho marítimu nian no atividade seluk ne’ebé iha relasaun ho marítima iha Timor-Leste. Projetu ne’e sei ramata iha fulan Juñu tinan 2016.

Objetivu prinsipál hosi atividade ne’e hanesan hala’o visita ba parseiru projetu marítimu nian ne’ebé relevante, no durante ne’e serbisu hamutuk fó kontribui ba projetu kooperasaun marítima Alemanian nian.

Relasiona ho kooperasaun ne’e, reprezentante kooperasaun Alemania, Rodrigo Garcia-Bernal hateten, objetivu hosi workshop ne’e hanesan sira fahe ka fó hanoin ba malu ho parseiru sira no oinsa sira nia presepsaun durante projetu ne’e hala’o, hosi parseiru sira atu ba oin serbisu di’ak liu tan.

“Ami nia parseiru priméiru maka governu, Ministériu Obras Públikas, Transportes no Komunikasaun, Sekretaria Estadu Polítika Formasaun Profesionál no Empregu (SEPFOPE), ne’ebé ami atu hala’o ou implementa projetu ne’e liu hosi ami nia parseiru sira hanesan sentru treinamentu iha Tibar, Aportil no Diresaun Nasionál Transporte Marítima (DNTM). Durante ami nia serbisu ho governu Timor-Leste ho parseiru sira di’ak tebes,” Rodrigo hateten ba Matadalan iha Hotel Timor, Dili (27/01/16).

Iha parte seluk, Diretór Jerál Planeamentu (SEPOFPE), Jacinto Barros Gusmão subliña, atividade ne’e maluk sira hosi Gesellschaft for Internationale Zusammenarbeit (GIZ) serbisu hamutuk ho Timor-Leste atu halo evalusaun jerál ba sira nia projetu no programa sira ne’ebé hala’o durante tinan ida iha Timor-Leste, liu-liu iha área marítima nian.

Jacinto esplika, marítima hanesan seitor  bo’ot ida, iha potensialidade bo’ot ba Timor-Leste, oinsa maka atu dezenvolve. Nia dehan, tanba ita nia tasi luan, sasan tama sai kona tasi maibé ema barak serbisu iha ne’eba i ita mós seidauk regula didiak, no Timor oan barak seidauk involve iha ne’eba maibé Timor oan barak mós hola ona, ró ne’ebé ita iha oinsa maka prepara ita nia ema sira serbisu iha ne’eba no iha portu tenki  halo jeestaun ho di’ak tanba ita haree asidente balu mós mosu iha tinan kotuk.

 “Sira halo evaluasaun ba sira nia programa ida ne’e, atu planu ba projetu tinan lima nian tan to’o 2020, ne’ebé sira ohin atu fó evaluasaun jerál hosi liña ministériais no mós kompaña sira ne’ebé maka serbisu iha área tasi ninian, atu fó hanoin ruma ba sira para projetu tuir mai ne’e atu fokus liu ba iha área saida ninian,” nia esplika.

Nia afirma, sira komesa ona hala’o formasaun iha área marítima ninian, ho SEPOFPE iha Sentru Tibar durante ne’e, ita haruka ona traballador nain sanulu resin nen (16) , balun serbisu iha Nakroma i balun serbisu iha kompaña sira seluk ne’ebé maka iha transporte tasi laran ninian, no nain ha’at (4) maka  GIZ hamutuk ho SEPOFPE  haruka ba tuir formasaun iha Malazia. (Júlia)

Matadalan

Família Lakon Morál, Prostituisaun Butuk


Bazeia ba relatóriu ne’ebé Ministériu Saúde publika liuhosi deklarasaun Prezidente Komisaun Nasional Kombate (KNK) HIV/AIDS katak ema ne’ebé hala’o vida prostituisaun iha Timor-Leste hamutuk 1688.

Sefe Ezekutivu Fundasaun Alola, Alzira Sequeira Freitas Dos Reis hatete prostituisaun komesa aumenta iha TL tanba família ohin loron lakon ona moral, inan-aman laiha komunikasaun ida di’ak ho oan, tanba ne’e joven barak maka mete iha vida prostituisaun.

“Prostituisaun hanesan problema sosiál ne’ebé akontese, ema barak dehan prostituisaun ne’e krimi. Prostituisaun akontese iha mundu tomak, maibé iha TL komesa buras ne’e tanba família lakon moral,” Alzira hato’o kestaun ne’e ba Matadalan iha Fundasaun Alola, Mascarenhas, Díli, Segunda (01/02/2016).

Nia akresenta mundu modernizadu ona, ita presiza haforsa edukasaun edukasaun ba família para oinsa hadi’a unidade família atu nune’e oan labele hola dalan badak hanesan vida prostituisaun.

Alzira dehan impaktu seluk hamosu prostituisaun barak ne’e tanba falta de kampu traballu no finansiamentu ekonomia iha família mínimu tebes tanba ne’e maka ema hola dalan badak hanesan prostituisaun atu hetan osan lalais.

Alein de ne’e, problema tráfiku umanu, violénsia doméstika mós kontribui ba hamosu prostituisaun. Nia dehan Governu liuhosi SEPFOPE kontinua fó formasaun ba foinsa’e sira atu oinsá bele buka osan rasik la’os liuhosi dalan prostituisaun.

“Prostetuisaun la’os krimi maibé ema ne’ebé esplora ne’e maka krimi. Iha artigu 174 ko’alia kona-ba ema ne’ebé esplora atu bele hetan lukru hosi ema nia serbisu,” Alzira saleinta.

Hatan kona-ba deklarasaun KNK-HIV/AIDS ba publiku liuhosi mídia ne’e hatun dignidade Feto sira? Alzira dehan “ne’e la’os defamasaun. Hatudu realidade katak ita maka ne’e, ita lahatene dadus ne’e los ga lae, maibé ba ha’u ne’e la’os defamasaun tanba nia la ko’alia at maluk sira ne’ebé serbsiu hanesan prostituisaun”.

Problema kampu de traballu sai mós preokupasaun Dekana Fakuldade Siensias Sosiais, Universidade de Díli (UNDIL), Cesaltina Angelina Soares katak joven barak ohin loron laiha serbisu, maske ho idade avansadu ona maibé sei depende ba família.

“Nesesiade obriga ita atu halo saida de’it. Ema barak hili dalan prostituisaun tanba osan, ekonomia família la to’o, sé serbisu laiha di’ak serbisu nu’udar prostituisaun fasil liu,” Cesaltina dehan.

Nia hatutan katak dalabarak ita fó sala ba maluk prostita sira maibé ita hatene saída maka sira nia moris, sira nia nesesidade, ne’ebé halo sira hanoin badak.

Hatan kona-ba prostituisaun ne’e konta lei ga lae? Cesaltina dehan iha rai avansadu sira ne’e la’os krimi, maibé iha kontestu Timor hare ba ita nia kultura, ita nia kondisaun real la permite atu mosu prostituisaun ne’ebé organizada.

Nia husu ba estadu atu kria polítika ida di’ak nune’e it abele prevene prostituisaun iha TL. Nia dehan prostituisaun maka buras no laiha kontrolu hosi estadu maka sei estraga ita nia nasaun iha futuru.

Prostituisaun kontra lei ga lae? Prezidente Komisaun A Parlamentu Nasional Trata Assuntu Lei, Carmelita Moniz hatete prostituisaun ne’e ilegal, labele halo prostituisaun iha ita nia rain.

“Ita lakohi Timoroan sai protestuta tanba ladi’ak iha kestaun moral, kultura, tradisaun. Prostituisaun ne’e illegal, labele halo prostituisaun iha TL,” Carmelita dehan.

Carmelita la menta tebes ema sira fa’an feto prostituisaun (Germo) hodi bosok feto sira ho osan, telemovel. Nia dehan polisia tenke ka’er tiha ema sira Germo ne’e hodi ba hatama iha prizaun Bekora no Glenu tanba sira estraga joven feto sira nia futuru.

Nia dehan iha lei kodigu penal regula ona katak se maka halo pornografia, sesksu sira ne’e hodi ba fa’an, ne’e tama ona ba pornografia no krimi.

Hatan kona-ba tama iha vida prostituisaun tanba ekonomia no kampu detraballu laiha? Carmelita dehan “La’os razaun, to’o agora seidauk akontese iha Timor ema mate tanba hamlaha. Labele hodi razaun dezempregu entaun ha’u tenke ba fa’an ha’u nia-án sai protestuta, lae,”. Governu ohin loron tenta atu hadia dezempregu iha TL.

Ko’alia kona-ba lokalizasaun, Carmelita la aseita tanba, prostetuta ne’e ita halo fali hanesan mane ba sosa feto. Nia esplika ho ita nia kultura no ambiente ida ohin loron la permite atu ita kria lokalizasaun ba prostetuisaun.

Carmelita ho Alzira dehan sé alin feto sira maka sente laiha hahan loron ida  ou rua, laiha dalan atu ba estuda, koko atu hakbesik-án ba Ministériu Solidariedade Sosial, Parlamentu Nasional, Fundasaun Alola atu hetan asistensia.

Entretantu Prezidente Feto Parlamentar, Florentina Smith hatete prostitute hamutuk 1688 ne’e barak tebes ona. Ita presiza halo sensebilizasaun ba prevensaun kona-ba prostituisaun nune’e bele hamenus iha TL.

Maske nune’e Smith dehan iha nasaun demokrásia ema barak dehan iha liberdade atu halo saidá ida de’it, no konsidera prostituisaun hanesan parte da vida, maibé kulturalmente no moralmente la permite atu akontese iha ita nia rain.

“Mete prostituisaun halo lakon ema nia dignidade nu’udar feto, hamate nia futuru edukasaun, no at liu tan maka bainhira hetan isin rua maibé mane la responsabiliza, ne’e hamate vida futura ba dezenvolvimentu,” Smith salienta.

Nia dehan ema deside dalan prostituisaun la’os ekonomia ou dezempregu maibé falta moral iha uma laran tanba ne’e feto barak maka la’o arbiru de’it no to’o ikus tama iha prostituisaun.

“Presiza maka família idak-idak nia moral, família mka tenke hasa’e konsiensia para ema hotu bele moris iha vida di’ak hodi lablele hamosu prostituisaun hanesan meiu ida buka traballu ne’e ha’u la simu,” Smith lamenta.

Hanesan Feto Timoroan, Alzira, Carmelita no Florentina sente laran triste bainhira rona feto barak ohin loron mete vida prostituisaun. Sira husu ba baluk prostituta sira atu labele pastisipa tan ona iha prostituta, koko buka dalan seluk atu bele hadi’a vida ho tratamentu ida dignu iha família no sosiedade. (Efrem)

Matadalan

Traballista australianu sira, iha opozisaun, defende akordu foun sira kona-bá fronteira ho Timór


Partidu Traballista australianu (ALP), iha opozisaun, kompromete ona iha loron-kuarta ne'e submete desizaun arbitrál internasionál ida kona-bá disputa fronteira tasi nian ho Timor-Leste bele to'o iha poder.

Visi-líder hosi opozisaun no porta-vós ALP nian ba Negósiu Estranjeiru sira, Tanya Plibersek, garanti ona katak sei hanesan postura hosi nia partidu bainhira negosiasaun sira la'o ho di'ak entre parte rua la hetan akordu ida.

Pozisaun hosi ALP, fó sai hosi Plibersek iha intervensaun ida loron-kuarta nian iha National Press Club iha Canberra, la hanesan ho pozisaun ofisiál hosi Governu Austrália nian ne'ebé la simu arbitrajen internasionál iha prosesu ne'e, maski akordu ne'ebé agora daudaun hala'o ho Timor-Leste hodi haree posibilidade ne'e.

Iha kauza maka rekursu sira iha valór dolár millaun sanulu resin ba Timor-Leste nia kofre, ne'ebé defende aplikasauan hosi liña medianu ida, hanesan hatete iha Lei Tasi nian, iha Tasi Timór, entre nia teritóriu no australianu nian.

Pblibersek lamenta ona papel Austrália nian hodi hetan independénsia Timor-Leste nian sai foer tanba rekuza iha Canberra hodi halo negosia fronteira permanente ida ho Timor-Leste.

"Disputa kona-bá fronteira tasi nian kontamina ona relasaun sira ho ami nia viziñu foun. Ne'e tenki muda ba sira nia di'ak no ami nia di'ak", nia afirma.

Dirijente hosi opozisaun fó hanoin katak iha fulan liubá, iha Washington, primeiru-ministru australianu, Malcolm Turnbull, defende ona importánsia hosi Konvensaun ONU kona-bá Lei Tasi nian (koñesidu ho sigla UNCLOS) no apela ona ba Xina no nasaun sira seluk hodi rezolve sira nia problema, iha tasi Súl Xina nian, hanesan ezemplu, respeita lei internasionál.

Maibé, Pblibersek fó hanoin katak Austrália la tuir nafatin sistema ne'e maski Timor-Leste hanesan ezemplu iha asuntu ne'e.

"Austrália eziji beibeik atu nasaun sira seluk kumpri norma internasionál sira hodi rezolve problema sira. Ami hakarak insisti atu nasaun sira seluk tenki respeita regra sira, ami mós hakarak atu kumpri", nia afirma.

Hafoin hetan akordu temporáriu ida kona-bá Tasi Timór ho Timor-Leste iha 2002, Austrália husik ona mekanizmu rezolusaun ba problema sira hosi UNCLOS, tanba Timor-Leste labele hato'o ba arbitrajen.

Timor-Leste husu kona-bá legalidade hosi tratadu ne'ebé agora daudaun hala'o tanba konsidera katak akordu ne'e taka iha tempu ne'ebé Austrália hahú halo espionajen iha Díli.

Asuntu ne'e sai polémiku tanba foin lalais Governu australianu lakohi fó pasaporte ba eis-espiaun ne'ebé tenki sai sasin iha Tribunál Arbitrál iha Haia kona-bá sistema espionajen ne'ebé, ho pedidu Canberra nian, instala ona iha Palásiu Governu Timor-Leste nian iha 2004.

Espiaun australianu sira lidera ho sasin ne'e (koñese de'it hanesan "sasin K") aproveita ona obra sira rekonstrusaun iha eskritóriu sira hosi Governu timoroan nian iha Díli, fo hanesan koperasaun humanitáriu hosi Austrália, hodi instala ekipamentu espionajen nian.

Díli hato'o ona kesar ida iha Tribunál Arbitral Haia, ho argumentu katak tanba asaun sira hosi Governu australianu, tratadu ne'e hanesan ilegal.

Iha prosesu ne'e, sasin "K" hanesan importante, maibé mane ne'e hetan bandu hodi labele sai hosi Austrália hahú tinan 2012, bainhira ajente sira hosi ASIO (serbisu sekretu australianu sira nian) hahú tama iha nia uma hodi prende dokumentasaun sira seluk no ba nia pasaporte.

Iha inísiu fulan-Dezembru 2013, ajente sira hosi ASIO hahú mós tama iha eskritóriu hosi advogadu Timor-Leste nian Bernard Collaery, iha Canberra, hodi prende dokumentasaun ne'ebé pertense ba Governu timoroan.

Materiál ne'e inklui "detalle sira kona-bá atividade sira espionajen nian hosi parte Austrália nian relasionadu ho Timor-Leste, durante negosiasaun hosi Tratadu kona-bá Determinadu Ajuste Marítimu sira nian iha Tasi Timór (DAMMT)", haktuir hosi Governu timoroan.

SAPO TL ho Lusa

Aviaun militár sira monu iha Birmánia ho Indonézia, pelumenus ema na'in hitu mate


Iha loron-kuarta ne'e aviaun militár sira monu iha Birmánia no iha Indonézia hodi halo, pelumenus, ema na'in hitu mate.

Iha Birmánia, mate ona ema na'in haat no ema ida seluk hetan kanek bainhira aviaun militár monu besik aeroportu internasionál Naipydow, iha besik kapitál nasaun nian, hatete hosi fonte ofisiál sira ne'ebé haktuir hosi meiu komunikasaun sosiál lokál sira.

Aparellu, hosi fabrikante Beech Aircraft Corporation, monu iha kampu agríkola ida tanba razaun sira ne'ebé seidauk hatene, hafoin semo tiha, haktuir hosi fonte hanesan.

Iha fatin seluk, iha Indonézia, aviaun militár ida monu iha uma ida nia leten durante teste semo nian. Pilotu no ema na'in rua seluk ne'ebé iha aviaun laran mate, haktuir hosi fonte ofisiál.

Aviaun, kasa ida Super Tucano, monu hafoin semo tiha hosi baze militár ida iha este illa Java nian, esplika hosi komandante baze nian, Djoko Senoputro.

Indonézia sosa ona aviaun Super Tucano hamutuk 16 hosi Brazil, ho folin dolár millaun 260, no to'o agora simu ona aviaun ualu.

Forsa Aérea indonéziu fó sai ona katak loke ona investigasaun ida hodi hatene kauza sira hosi asidente, ne'ebé akontese liutiha fulan rua hafoin, iha Dezembru 2015, pilotu na'in rua mate ona bainhira aviaun militár ida monu iha sentru Java nian durante manobra sira treinu nian.

Iha fulan-Juñu, C-130 ida ne'ebé monu iha bairu rezidensiál iha Medan, sidade boot hosi illa indonéziu Sumatra, halo ema na'in 142 mate.

SAPO TL ho Lusa – Foto: Aviaun ne'ebé monu iha Birmánia. EPA@ Thar Byaw

PR saun-tomense demiti ministru Justisa no Direitu Ema nian


Prezidente saun-tomense, Manuel Pinto da Costa, demiti ona, iha loron-kuarta ne'e, ministru Justisa no Direitu Ema nian hosi nia funsaun sira hosi Governu konstitusionál XVI, Roberto Raposo, hatete hosi dekretu prezidensiál ida.

Pinto da Costa hatete iha dekretu katak demisaun ne'e halo "ho proposta hosi primeiru-ministru no xefe Governu nian", Patrice Trovoada.

Demisaun hosi Roberto Raposo akontese semana tolu hafoin deklarasaun sira hatete katak durante audisaun parlamentár ida ne'ebé prokuradór no majistradu sira hosi Ministériu Públiku no tribunál sira sai hanesan "prinsipál kulpadu sira" tanba aumentu hosi sala oioin ne'ebé akontese iha nasaun no laiha kapasidade hodi kaer sira nia knaar.

Deklarasaun sira fó sai hosi imprensa no hamosu reasaun oioin hosi primeiru-ministru, hosi prezidente Supremu Tribunál Justisa nian (STJ), hosi majistradu sira Ministériu Públiku (MP) nian no hosi Asosiasaun Sindikál hosi Majistradu judisiál sira.

Hosi polémiku ne'e, primeiru-ministru husu ona, iha karta ne'ebé haruka ba xefe Estadu saun-tomense nian, demisaun hosi ministru ne'e.

Karta, ho loron 05 Fevereiru, hatete katak "tanba demisaun hosi dekretu prezidensiál, kargu" ne'ebé kaer hosi Roberto Raposo "sei akumula hosi membru seluk Governu nian to'o nomeia titulár foun ida", ne'ebé bele akontese iha loron hirak tuirmai ne'e.

SAPO TL ho Lusa

Delegação da CPLP em Bissau para ajudar a encontrar soluções para a crise política


Bissau, 10 fev (Lusa) - Uma delegação da Comunidade de Países de Língua Portuguesa (CPLP) chegou hoje a Bissau para, até sexta-feira, tentar mediar a crise política guineense.

"Estamos aqui para acompanhar de perto a situação e ouvir os nossos irmãos guineenses", referiu Hernâni Coelho, ministro dos Negócios Estrangeiros e Cooperação de Timor-Leste e presidente em exercício do Conselho de Ministros da CPLP.

O governante falava à chegada ao aeroporto de Bissau, onde realçou que a crise pela qual está a passar a Guiné-Bissau é semelhante a outras vividas por outros países lusófonos.

"São situações pelas quais todos passámos na construção do Estado. Timor-Leste também passou e por isso estamos cá", acrescentou.

Hernâni Lopes integra a delegação de que também faz parte o secretário-executivo da CPLP, Murade Murargy.

O programa da comitiva prevê encontros com membros do Governo, órgãos de Justiça, partidos políticos e Presidente da República.

LFO // EL

Guiné Equatorial entrega construção de complexo petroquímico à China


Pequim, 10 fev (Lusa) - A Guiné Equatorial deu à empresa estatal chinesa East China Engineering Science and Technology (ECEC) o contrato para a construção de um complexo petroquímico em Riaba, na ilha de Bioko, anunciou hoje o Executivo de Malabo.

"O Ministério das Minas, Indústria e Energia da Guiné Equatorial tem o prazer de anunciar que a Riaba Fertilizers Limited entregou um contrato para um novo complexo petroquímico a um consórcio chinês liderado pela ECEC", lê-se num comunicado de imprensa hoje divulgado em Pequim.

"A Guiné Equatorial é um pequeno país com grandes ambições, e temos desenvolvido uma reputação na nossa região de cumprir as nossas promessas", disse o ministro da tutela, citado no comunicado, no qual se acrescenta que "o complexo petroquímico de Riaba demonstra mais uma vez" o "empenho em construir complexos industriais avançados e globalmente competitivos".

A nova central petroquímica vai utilizar as reservas de gás ao largo de Bioko e terá uma capacidade de processamento de gás de 1,5 milhões de toneladas por ano, de acordo com o comunicado, que explica que o projeto deve ser completado em 32 meses, e terá uma apresentação pública no final do próximo mês.

O presidente da ECEC afirmou que a sua empresa "tem grande experiência" neste tipo de projetos, "o que a torna o melhor parceiro possível para a Guiné Equatorial e o empreiteiro ideal para este projeto de nível de classe mundial".

MBA // EL

Aviões militares despenham-se na Birmânia e na Indonésia, pelo menos sete mortos


10 fev (Lusa) - Aviões militares despenharam-se hoje na Birmânia e na Indonésia causando a morte pelo menos sete pessoas.

Na Birmânia, morreram quatro pessoas e uma outra ficou ferida quando o avião militar em que seguiam caiu perto do aeroporto internacional de Naipydow, a capital do país, segundo fontes oficiais citadas pelos meios de comunicação social locais.

O aparelho, do fabricante Beech Aircraft Corporation, despenhou-se num campo agrícola por razões ainda desconhecidas, pouco depois de ter descolado, disseram as mesmas fontes.

Por outro lado, na Indonésia, um avião militar caiu sobre uma casa durante um teste de voo. O piloto e duas pessoas que estavam na casa morreram, disse fonte oficial.

O avião, um caça Super Tucano, despenhou-se pouco depois de ter levantado voo de uma base militar no este da ilha de Java, explicou o comandante da base, Djoko Senoputro.

A Indonésia comprou 16 aviões Super Tucano ao Brasil, avaliados em 260 milhões de dólares, e recebeu oito até agora.

A Força Aérea indonésia anunciou a abertura de uma investigação para determinar as causas do acidente, que ocorreu dois meses depois de, em dezembro de 2015, dois pilotos terem morrido quando um avião militar de despenhou no centro de Java durante manobras de treino.

Em junho, foi um C-130 que caiu num bairro residencial em Medan, a maior cidade da ilha indonésia de Sumatra, matando 142 pessoas.

MP // JPS