quarta-feira, 29 de novembro de 2017

Problema Tiago, Alkatiri: Governu Sei Bolu Embaixador Portugal

COVALIMA - Primeiru Ministru Mari Alkatiri hateten, Governu sei bolu Embaixador Portugal iha Timor Leste, hodi buka solusaun ba problema Tiago ho nia fen.

Embaixador ida uluk nee ba tiha ona agora foun, hau sei bolu nia hodi fo hatene lolos, tanba posizaun Timor leste hanesan pais soberanu independente nee nunka ita bele halo ba ita nia pais seluk,” dehan PM Mari, ba jornalista sira, hafoin remata isar bendeira 28 Novembru, iha Munisipiu Covalima, Kuarta (29/11/2017).

Primeiru Ministru Mari Alkatiri haktuir tan katak, Hanesan Xefi Governu komprende hare ba Tiago ho ninia fen nee buat seluk, maibe relasaun Estadu tenke respeita malu.

Iha parte ketak Xefe Bankada PLP Fidelis Magalhaes hateten, haree ba kazu sidadaun Portugues nian 2 neebe komete krime iha Timor depois halai tiha ba Australia, ida nee presiza haree hodi hatene didiak, tanba sira nain 2 nee hetan tahanan, maibe halai.

Entertantu Xefe Bankada Fretilin Francisco Branco lamenta tebes tanba arguidu nain 2 hanesan sidadaun Portugues neebe komete krime iha Timor, maibe halai tiha ba Australia. 

Carme Ximenes/Maria Lay | Suara Timor Lorosae

OMP Hatama Mosaun Sensura

COVALIMA - Xefi bankada PLP Fidelis Magalhaes hateten, Oposizaun Maioria Parlamentar (OMP) hatama mosaun sensura, tanba Governu seidauk lori fali programa ba Parlamentu Nasional (PN).

“Ami hatama Mosaun Sensura, tanba Governu seidauk lori fali programa mai iha Parlamentu Nasional,” dehan deputadu Fidelis, ba jornalista sira, hafoin remata isar bendeira, 28 Novembru, iha Munisipiu Covalima, Kuarta (29/11/2017).

Nia dehan, Mosaun sensura nee hanesan metodu ida atu protesta konfiansa Parlamentu nian ba iha Governu, tanba tuir Konstituisaun Parlamentu maka hahoris Governu.

Iha parte ketak, Prezidente PN Aniceto Guterres hateten, Iha mos mosaun sensura ba Governu iha kestaun inportante Deputadus sira ezije, presidente parlamentu Nasional atu bele halo ajendamentu iha informsaun neebe imi hatene tiha ona.

Prezidente PN Aniceto mos rona hotu ona deputadu sira husi lider bankada, sei tetu uja nia kompetensia nudar Prezidente PN atu hola desizaun, tetu hare ba rezimentu PN.

Entretantu Ministru Presidensial Consellu Ministru Adriano do Nascimento hateten, Tuir konstituisaun no tuir rejimentu Parlamentu Nasional atu halo julgamentu ba implementasaun ba programa Governu, agora programa seidauk lao Oposizaun Maioria Parlamentar atu halo oinsa. 

Carme Ximenes/Maria Lay | Suara Timor Lorosae

TL Kontinua Dependensia Importasaun

DILI - Agrikultor tenke muda mentalidade dependensia ba importasaun husi rai liur, no agora tama ona ba tempu udan, husu povu atu aproveita ho rai bokur neebe sei abandona.

Tuir membru CCI-TL, Alberto de Araujo liu husi telephone hateten, lolos TL hapara ona sasan Imoprtasaun husi rai liut, maibe realidade TL depende ba aihan husi rai liur, lolos nee tau ona imoprtansia ba ai han sira husi rai laran, no governu tenke apoiu agrikultor sira hodi hasae produsaun rai laran no redus importasaun.

“Hau hanoin too ona tempu governu atu apoiu povu agrikultor sira, hodi hasae produsaun iha rai laran, tanba rai bokur barak maka abandona hela iha foho sira nee, maibe haree ba fasilidade laiha tanba nee husu governu tenke apoiu hodi redus importasaun,”informa setor privadu nee ba STL, Kuarta (29/11/2017) liu husi telephone.

Nia mos informa liu tan katak, iha 2000 ba too 2008, TL la depende ba produtu importasaun, tanba povu maioria moris hanesan agrikultor, maibe ikus nee ema hotu lakohi halo toos ho natar, tan nee buat hotu depende deit ba importasaun.

Iha parte seluk Diretur Camara Comersiu Industria TL, CCI-TL, Nuno Trindade dehan, TL depende makas ba produtu importasaun, problema nee akontese tanba povu agrikultor baruk atu halo toos ho natar. 

Madalena Horta | Suara Timor Lorosae

Victoria torna-se no primeiro estado australiano a legalizar eutanásia

O estado australiano de Victoria aprovou hoje a legalização da eutanásia, transformando-se na primeira jurisdição do país a reconhecer o direito de doentes terminais a solicitarem a morte assistida.

Após mais de cem horas de debate, o parlamento do estado australiano de Victoria deu 'luz verde' à proposta de lei que, a partir de junho de 2019, irá permitir que doentes terminais possam solicitar que lhes seja dispensado um fármaco que coloque termo às suas vidas.

A câmara baixa, que aprovou, em outubro, a proposta, ratificou as emendas aprovadas na semana passada pela câmara alta com 22 votos a favor e 18 contra, o que deixou a lei pendente do consentimento do governador do país.

As mudanças incluem uma redução do tempo -- de 12 para seis meses -- que os pacientes elegíveis teriam para aceder ao programa, além de isenções para pacientes com paralisia neuronal ou esclerose múltipla com uma expetativa de vida de um ano.

Segundo a lei, os pacientes vão receber, no prazo de dez dias, o fármaco que podem requerer depois de realizados dois exames médicos independentes. O próprio doente deverá administrar o fármaco, excetuando alguns casos considerados especiais.

O chefe do governo de Victoria, Daniel Andrews, agradeceu aos deputados a legalização da eutanásia, da qual se tornou defensor após a morte do pai no ano passado.

"Hoje estou orgulhoso de termos colocado a compaixão no centro do nosso processo parlamentar e político", afirmou Daniel Andrews, citado pela cadeia televisiva ABC.

DM // EJ // Lusa em Sapo 24

Bali: Aeroporto vai reabrir após mudança de direção da cinza vulcânica

O aeroporto internacional de Bali vai reabrir, ao fim de quase três dias encerrado, uma vez que a cinza expelida pelo vulcão Agung mudou de direção, anunciaram hoje as autoridades.

O porta-voz do aeroporto Ngurah Rai, Aroe Ahsanurrohim, anunciou anteriormente que o espaço aéreo vai ser reaberto, tendo apontado que tal devia suceder pelas 15:00 (07:00 em Lisboa).

O Centro de Vulcanologia e Mitigação de Perigos Geológicos elevou, na segunda-feira, para o máximo o nível de alerta de erupção, alargou o perímetro de segurança até um raio de dez quilómetros em torno da cratera e advertiu para o risco de uma erupção maior.

Pelo menos 22 aldeias próximas ao vulcão foram afetadas pela cinza.

As autoridades indonésias ordenaram a retirada de aproximadamente 100 mil pessoas que habitam na zona de perigo, das quais quase 40 mil registaram-se já nos abrigos localizados em vários pontos da ilha turística, apesar de haver residentes que recusam abandonar as suas casas.

A última grande erupção do vulcão Agung, que ocorreu em 1963 e prolongou-se por quase um ano, causou mais de 1.100 mortos.

Bali figura como o principal destino turístico da Indonésia, com una afluência anual na ordem dos 5,4 milhões de visitantes estrangeiros, segundo dados oficiais.

O arquipélago da Indonésia situa-se no chamado “Anel de Fogo” do Pacífico, uma zona de grande atividade sísmica e vulcânica que regista milhares de sismos por ano, a maioria moderados.

Madre Média / Lusa / Sapo 24

Foto: Reuters / Darren Whiteside

Pyongyang confirma lançamento de míssil capaz de alcançar os EUA

Coreia do Sul receia ataque preventivo norte-americano

A televisão norte-coreana KCTV anunciou hoje que o projétil lançado pelo regime de Pyongyang é um novo modelo de um míssil balístico intercontinental (ICBM), batizado de Hwasong-15, capaz de alcançar "todo o território dos Estados Unidos". O Presidente sul-coreano, Moon Jae-in, exprimiu a sua preocupação com a possibilidade de o aperfeiçoamento de um míssil balístico intercontinental pela Coreia do Norte levar os EUA a considerarem um ataque preventivo.

Tal como é hábito, coube à veterana pivô Ri Chung-hee fazer o anúncio, em tom solene, do “bem-sucedido” lançamento que foi “autorizado e presenciado pessoalmente pelo líder” Kim Jong-un, o primeiro que o regime de Pyongyang leva a cabo após dois meses e meio.

Timor oan sai vítima ba sistema embaixada Portugal; Husu Governu interven lalais

Timor oan sira ne’ebé trata Bilhete Identidade  (BI) hodi sai sidadaun Portugueza atu bele ba servisu iha rai liur hanesan Inglaterra, Irlanda no seluk tan, sai vítima ba sistema embaixada Portugal iha Timor Leste (TL), tanba maske prosesu hotu tenki selu ho osan, maibé dokumentu sira ne’e prosesa kleur los.

Timor oan ne’ebé trata BI Portugal, Laurentino Tavares, hateten, sira hein tinan tolu ona, maibé sira nia dokumentu seidauk sai.

“Ami halo protesta, tanba ami mai vistu iha ne’e ho dokumentus ne’ebé mak kompletu, tuir kritéria embaixada Portugal nian,   inklui mós selu taxa no selu mós administrasaun, nune’e sira promete dehan, dokumentus sira ne’e prosesu durante fulan 6 deit remata ona, maibé realidade ne’ebé mak iha, tinan 3 no balun balu to’o tinan 5 ona. Tanba ne’e mak ami mai halo protesta, depois ami mai eziji bebeik, maibé sira dehan semana rua nia laran bele hotu, bosok ami tun sa’e deit rezultadu laiha,” hateten Laurentino Tavares ba GMN iha edifisiu Embaixada Portugal Colmera Dili, Segunda (27/11).

Primeiru-Ministru La Permite Membru Governu Rejigna-án

KOVALIMA, (TATOLI) – Primeiru-Ministru, Marí Alkatiri, hateten laiha membru governu ida atu rejigna-án iha situasaun polítika atuál.

“Ha’u dehan ona katak laiha membru governu ida atu rejigna-án”, apela Xefe Ezekutivu ba jornalista sira iha serimónia 28 Novembru, ohin.

Hatutan: “Ha’u mak hatama sira no ha’u mak iha responsabilidade ba membru governu. Laiha membru governu ida atu husik nia kargu”.

Enkuantu, membru governu sei hamutuk nafatin tanba dalaruma ho emosaun hodi halo deklasaun sala ne’e normál, tenik.

La iha konsekuénsia a’at ba rai ida ne’e, sé ema balun la gosta karik hodi halo auto krítika. “Ha’u husu deskulpa”, hato’o.

Jornalista: Zezito Silva | Editora: Rita Almeida

Imajen: Primeiru Ministru, Marí Alkatiri

PR timoroan garanti aplikasaun konstituisaun hodi defende Estadu nia interese sira


Prezidente Repúblika timoroan garanti, iha loron-tersa ne'e, katak sei aplika konstituisaun hodi defende nafatin interese nasional no la'ós hosi interese Governu ka opozisaun nian, hodi apela atu evita "luta sira ne'ebé laiha utilidade" ne'ebé fó desvantajen ba povu.

"Iha semana hirak ikus ne'e, ema barak ko'alia kona-ba Konstituisaun, liuliu iha deklarasaun polítika sira, iha jornal sira iha Díli no iha Facebook, hodi serve nia konveniénsia ka interese partikular sira no partidáriu sira", afirma hosi Francisco Guterres Lu-Olo, iha Suai, iha loron-tersa ne'e.

"Ha'u komprende tentativa sira ne'e, maibé Prezidente Repúblika labele iha atitude hanesan. Bainhira ha'u simu pose nu'udar Xefe Estadu, ha'u asumi kompromisu hodi kumpri no sei halo atu kumpri Konstituisaun no - hodi kumpri Konstituisaun - ha'u tenki interpreta nia artigu sira hodi serve interese nasional, la'ós interese hosi partidu ruma, la'ós hosi governu no mós hosi opozisaun", nia afirma.

Portugés sira ne'ebé iha Bali tanba vulkaun Agung tenki sai hosi zona liuhosi illa oioin

Hosi António Sampaio

Portugés balun ne'ebé labele sai hosi Bali tanba erupsaun hosi vulkaun Agung, hodi taka aeroportu hosi illa indonéziu ne'e durante kuaze oras 48 nia laran, buka hela solusaun alternativu sira hodi fila ba sira nia fatin orijen. 

Hanesan kazu hosi portugés sira ne'ebé maka hela iha Timor-Leste no tanba aproveita feriadu loron-tersa no toleránsia pontu iha loron-segunda no loron-kuarta halo ona viajen ba Bali ba miniférias ruma, agora seidauk hatene loloos oinsá no bainhira maka fila ba Díli.

Tuir anúnsiu ofisial, aeroportu Ngurah Rai taka to'o loron-kuarda dadeer, maibé aumentu hosi atividade vulkaun iha loron-tersa ne'e hamosu previzaun katak karik sei aumenta ba loron balun tuirmai.

Francisco hatete katak Birmánia nia futuru liuhosi "respeitu ba grupu étniku tomak"

Papa Francisco konsidera ona, iha loron-tersa ne'e, katak Birmánia nia futuru liuhosi "respeitu hosi grupu étniku tomak", hafoin dirijente Aung San Suu Kyi kompromete ona hodi proteje direitu sira no promove toleránsia "ba ema tomak".

Iha diskursu ida ba autoridade sivil sira hosi Birmánia nia oin iha kapital administrativu, Naypyidaw, Francisco konsidera ona katak nasaun nia futuru liuhosi dame, harii "iha respeitu ba grupu étniku tomak no ba nia identidade", iha aluzaun ida ba minoria musulmanu hosi rohingya, ne'ebé maka nia la temi.

Antes, líder hosi governu birmanés no prémiu Nobel Dame nian deklara ona katak governu nai objetivu maka "destaka no "reforsa diversidade hosi Birmánia nia furak" hodi proteje direitu sira, promove toleránsia no garanti seguransa ba ema tomak".

Iha loron daruak ba vizita iha Birmánia, papa, dala ida tan, evita uza liafuan rohingya, hanesan akonsella ona, hodi evita insidente diplomátiku no relijiozu ruma.

Agora Tenke Investe Iha Turizmu

KOVALIMA, (TATOLI) – Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lu-Olo fó hanoin atu Timor-Leste presiza investe iha turizmu istóriku tanba iha vantajen kompetetivu iha rejiaun Asian no pasífiku.

“Timor-Leste (Ita nia fatin) istóriku sira ho signifikadu espesiál oioin tanba bele dada turista mai Timor-Leste,” Xefe Estadu Francisco Guterres Lu-Olo realsa iha nia diskursu iha loron komemorasaun aniversáriu proklamasaun independénsia 28 Novembru ne’ebé realiza iha Munisípiu Kovalima, Tersa (28/11).

Presiza investe iha Turizmu tuir Lu Olo primeiru parte nu’udar investimentu ne’ebé bele hadi’a lalais kondisaun moris povu nian no bele mós kontribui ba harii empregu iha munisípiu hotu.

Seluk fali mak hamosu empregu signifika foin sa’e sira presiza iha asesu investigasaun ba siénsia, teknolojia no ba mundu negósiu nian atu sira bele kompete iha rejiaun no iha mundu.

Pelo menos 11 mortos em inundações e deslizamentos de terras em Java, Indonésia

Jacarta, 28 nov (Lusa) -- Pelo menos 11 pessoas morreram devido a inundações e deslizamentos de terra ocorridos hoje na ilha de Java, na Indonésia, anunciaram as autoridades indonésias.

Nove mortes foram causadas por um deslizamento de terras em Pacitan, no leste da ilha, enquanto duas outras se deveram a inundações, na mesma região.

Milhares de habitações ficaram inundadas e cerca de 4.000 pessoas tiveram de ser deslocadas, indicou o porta-voz da agência indonésia para a redução de catástrofes.

As ilhas de Java e de Bali, onde o vulcão Agung ameaça entrar em erupção, deverão continuar sob fortes chuvas, precisou a mesma fonte, apelando à população para se preparar.

Segundo a agência, são necessárias mantas, roupas e de barcos insufláveis nas zonas mais afetadas.

Este ano, as tempestades que têm atingido a Indonésia já causaram 12 mortos, num deslizamento de terras em Bali, em fevereiro, e pelo menos 30 vítimas mortais, em setembro, também em inundações e derrocadas no oeste de Java.

JH // ANP

Portugueses retidos em Bali por causa do vulcão Agung saltam de ilha em ilha para sair da zona

Díli, 28 nov (Lusa) - Vários portugueses retidos em Bali devido à erupção do vulcão Agung, que obrigou ao fecho do aeroporto daquela ilha indonésia há quase 48 horas, estão a procurar soluções alternativas para regressar aos seus locais de origem.

É o caso de vários portugueses que vivem em Timor-Leste e que, aproveitando o feriado de hoje e tolerâncias de ponto de segunda e de quarta-feira viajaram até Bali para umas miniférias, não tendo agora certeza de como ou quando podem voltar a Díli.

Oficialmente, o aeroporto Ngurah Rai está fechado até quarta-feira de manhã, mas o aumento da atividade do vulcão hoje leva muitos a prever que o fecho se pode prolongar por vários dias.

Muitas companhias aéreas cancelaram já os seus voos até domingo.

Muitos optam, por isso, por sair de barco da ilha indonésia, viajando até Java, de onde tentarão apanhar aviões para Kupang, na metade indonésia da ilha de Timor ou então, para a direita, saltitando de ilha em ilha ao longo da Sonda Ocidental, e Sonda Oriental.