PR Lú Olo “La Taka Matan” Fó Indultu

DILI: Prezidente Repúblika Francisco Guterres Lu Olo hataan ba preokupasaun públiku ba lista indultu ne’ebé governu aprezenta ba nia. Tuir Lu Olo maske nia iha direitu atu fó indultu ba prizioneiru ida, maibé tenke mós tuir lei ne’ebé iha.

PR Lu Olo hato’o deklarasaun ne’e relasiona ho polemika ne’ebé mosu iha públiku ba lista indultu, liuliu tanba iha mós naran husi eis membru governu na’in tolu, eis Ministru Edukasaun João Cancio, eis Sekretariu Estadu Obras Públika Domingos Caero, no eis Sekretariu Estadu Meiu Ambiente Abilio Lima, ne’ebé tama prizaun tanba kazu korrupsaun.

"Planu ba indultu notisia sira ne'e jornalista sira mak fó sai uluk ona maibé to'o agora ha'u seidauk fó indultu ba ema ida maibé prosesu ne'e sei la'o, indultu ne'e mós kompetensia Prezidente Repúblika nian atu fó," dehan PR Lú Olo ba jornalista sira hafoin enseramentu Dili Dialogu Forum iha Salaun Ketedral Vila Verde, Sesta (10/05).

“Maibé kompetensia ida ne'e mós tenke tuir mós lei hotu ne'ebé Parlamentu Nasionàl fó hodi tuir regra sira ne'e hotu atu bele fó indultu ba rekursu sira ne'ebé bele fó indultu, portantu Prezidente Repúblika sei hola iha tempu oin mai.”

PR Lu Olo esplika, tuir lei iha klausa ida ne'eba hatete sira ne'ebé komete krime hanesan terorizmu, krime organizadu, krime trafiku umanu, korupsaun ativa ne’e la fó indultu.

“Portantu ida ne'e indultu komunikasaun pena signifika katak ne'e la fó indultu,” dehan Lu Olo.

Nia dehan, klaru katak Prezidente Repúblika iha kompetensia atu fó indultu ba sidadaun sira ne'ebé iha prizaun maibé tenke observa mós limite ne'ebé lei estabelese.

"Lista seidauk maibé ha'u foin simu ida de'it ne'ebé ha'u fó despaxu ida de'it, fó despaxu ne'e katak atu lori tuir prosesu nafatin, la'os dehan katak atu liberta kedas ona, ne'e lae," dehan nia.

Kona-ba eis membru governu ne’ebé naran tama iha lista indultu, PR Lu Olo hatete, prezidente repúblika sei la fó indultu bainhira seidauk kumpri um tersu (1/3) husi pena ne’ebé hamonu ba nia.

"Maibé ha'u husu mós agora kedas aproveita hatete bainhira rekursu ida mak kumpri ona metade da pena, nia iha direitu atu bele hetan liberdade kondisionàl," dehan Lú Olo.

MJ Esplika

Entretantu, Ministru Justisa Manuel Cárceres esplika kona-ba lista indultu ne’ebé governu aprezenta ba PR Lu Olo.

Cárceres hatete, tuir lei indultu nú.5/2016 artigu 7 hatete, Ministériu Justisa hanesan ponte hodi simu pedidu no hato’o prosesu ba Prezidente Repúblika, tanba prezidente mak iha kompitensia tomak atu bele fó indultu ka lae.

MJ Cárceres hatete, kondenadu ida atu hetan indultu tenke kumpri 1/3 pena ne’ebé hamonu ba nia, no ida seluk nia liu ona metade pena.

Maibé kona-ba metade pena la presiza ba Presidente Repúblika. Juiz titular mak bele fó liberdade kondisional, katak prosesu ne’e haruka ba Tribunál juiz titular mak tetu.

Ezemplu, nia pena tinan neen (6) nia kumpri ona tinan tolu (3). Durante tinan tolu nia laran nia advogadu ka familia bele husu ba juiz ne’ebé kaer nia prosesu katak ema ida ne’e kumpri ona nia pena tinan tolu ho balun, husu juiz atu bele fó liberdade kondisionál ka lae.

“Sei Juiz prosesu ne’e fó liberdade kondional signifika durante tinan rua ho balun ne’e nia tenke sai ‘santu’ labele komete tan krime tanba nia hetan liberdade kondisionál,”.

Kona-ba kriteria hetan indultu, MJ Cáceres hatete, aleinde tenke kumpri pena 1/3, iha mós razaun umanitaria katak tanba nia idade liu ona ka tanba moras.

“Razaun sira ne’e prezidente bele fó indultu. Indultu ne’e hanesan fó perdaun.”

Seluk tan mak tenke hatudu komportamentu di’ak no nia mentalidade muda total.

MJ Cárceres hatutan, lista ne’ebé governu aprezenta ba PR la signifika hetan hotu indultu ka perdaun, maibé balun mós bele hetan koasaun pena ka hamenus nia pena.

“Prezidente haree no tetu tuir lei dehan katak ema ne’e saidauk sai husi prizaun tanba de’it nia pena ne’e tinan tolu, entaun hatun nia pena mai iha tinan ida ho balun, ida ne’e mak naran koasaun pena, hamenus ema nia pena iha prizaun,” nia hatete.

Independente

“Timor-Leste Tenke Iha Lei Anti Korrupsaun Maske La Perfeitu”

DILI, 14 maiu 2019 (TATOLI) – Diretór Lalenok Ba Ema Hotu (LABEH), Christopher  Henry Samson hateten, Timor-Leste tenke iha lei anti korrupsaun maske la perfeitu atu nune’e  ema ruma komete krime korrupsaun estraordináriu iha Timor-Leste, iha lei hodi bele julga kazu korrupsaun ne’e rasik.

“Iha kazu barak kle’ur tebes iha tribunál, maibé lei atu julga kazu ne’e laiha, entaun ema bele la’o livre. Entaun bazeia ba situasaun sira hanesan ne’e, ho lei korrupsaun bele mós fó esperansa ba Timor-Leste katak Timor-Leste iha lei ne’ebé promulga ona, atu nune’e instituisaun ne’ebé atu utiliza lei bele hala’o sira nia kna’ar,” hateten Diretór Christopher Samson ba Ajénsia TATOLI, iha Edifísiu LABEH, Comoro, tersa (14/05).

Diretór LABEH ne’e reforsa, KAK presiza lei anti korrupsaun hanesan prosedimentu ba investigasaun. KAK la iha podér atu lori ema ba tribunál maibé importante tebes ba Prokuradór Jerál Repúblika (PJR) tanba nia mak na’in ba krime no tribunál ne’e sai hanesan desizaun ikus ba asuntu ka problema ida.

“Nune’e, LABEH sujere liuhusi proposta ne’ebé hatama iha Parlamentu Nasionál katak haree didi’ak lei anti korrupsaun ne’e tanba Timor-Leste ratifika ona konvensaun ONU (Organizasaun Nasaun Unida) kontra korrupsaun no sai hanesan baze legál ida ne’ebé Timor-Leste bele adopta ba nia lei internál”.

“Hodi bele sai mós hanesan lei nasionál hodi uza kontra korrupsaun do que uza hanoin rasik. Tau iha lei, aban bainrua devia sai lei, luta hasoru korrupsaun maibé sai fali lei ida hanesan kilat musan hodi tiru inimigu polítika sira, tanba ne’e lei ne’e la urjente maibé importante,” nia hatutan.

Diretór LABEH, Christopher Samson konsidera katak korrupsaun la’ós de’it akontese iha Timor-Leste maibé nasaun hotu. Tuir nia, razaun mosu korrupsaun iha Timór tanba burokrasia ka sistema.

“Ha’u hateten nune’e tanba ema ne’ebé halo korrupsaun, nia rasik lahatene nia halo korrupsaun. Nia hanoin nia halo buat hotu tuir loloos hela, maibé problema ne’e mosu dalabarak tanba prosedimentu ne’ebé maka la la’o tuir dalan, la tuir prosesu. Iha parte seluk mós, korrupsaun mosu tanba intervensaun polítika ne’ebé seidauk tuir lei”.

“Nune’e mós iha serbisu oioin ne’ebé Timor-Leste seidauk iha sistema hodi halo serbisu sira ne’e ho di’ak. Kuandu sistema loos hotu ona, korrupsaun bele kombate. Maibé, sistema seidauk monta didi’ak hakarak ka lakohi sei mosu nafatin korrupsaun,” reforsa tan Diretór Christopher Samson.

Ezekutivu LABEH ne’e fó hanoin, lei anti korrupsaun tenke sai lei nasionál ida ne’ebé labele iha sentimentu ta’uk ba iha implementadór sira, ba jornalista sira, ba sosiedade sivíl sira.

“Tanba ne’e, hothotu tenke luta hasoru korrupsaun enkuantu lei ne’e di’ak no fó protesaun ba ema hotu. Lei anti korrupsaun presiza tempu hodi hadi’a tanba ida ne’e importante; la urjente. Tanba, ita atu halo lei tenke ema hotu simu maske lei refere lei perfeitu,” Diretór Cr Christopher Samson hateten.

Iha biban hanesan, Diretór Ezekutivu LABEH ne’e haktuir, LABEH halo kontribuisaun ba lei anti korrupsaun hahú kedas durante Komisaun Anti Korrupsaun (KAK) sei iha prosesu formasaun nia laran.

LABEH halo konsultasaun nasionál kona-ba ezbosu lei anti korrupsaun ba dahuluk ne’ebé realiza iha Hotel Timor no hetan partisipasaun husi Eis-prezidente Repúblika, José Ramos Horta, Ministériu Justisa (MJ), governu no sosiedade sivíl.

Diskusaun kona-ba ezbosu lei anti korrupsaun ne’e kaduka husi Parlamentu Nasionál  maibé LABEH kontinua halo nafatin konsulta nasionál hodi kria lei anti korrupsaun. Bainhira ramata, LABEH rasik aprezenta rezultadu husi konsulta ne’e ba iha Konsellu-Ministru hodi defende iha Parlamentu Nasionál hodi harii KAK.

Christopher Samson haktuir mós katak iha momentu ne’ebá bainhira  iha ona prezidente Komisaun Anti Korrupsaun, ezbosu kona-ba lei anti korrupsaun  kontinua hodi fila fali ba iha Parlamentu Nasionál, no hafoin halo konsulta públiku bolu mós prezensa husi LABEH hodi fó hanoin no kontribui kona-ba lei ne’e rasik, maibé lei ne’e kaduka.

Nia hateten, iha governu da-ualu ne’e, Parlamentu Nasionál komesa hadi’a fali lei anti-korrupsaun tanba partidu opozisaun FRETELIN (Frente Revolucionária de Timor-Leste Independente) no Partidu Demokrátiku (PD) hato’o revizaun kona-ba lei refere nune’e parlamentu komesa halo ona audiénsia públika hodi konvida sosiedade sivíl no LABEH hodi partisipa atu fó hanoin.

Iha biban ne’e mós, diretór LABEH ne’e relembra katak razaun ezbosu lei-anti korrupsaun ne’e hetan kaduka tanba konsekuénsia polítika nune’e halo lei anti korrupsaun to’o agora kaduka dala lima iha Parlamentu Nasionál. “Lei iha durasaun tempu. Iha tempu ne’ebá, parlamentu iha lei barak ne’ebé urjente hanesan lei podér lokál sira, orsamentu jerál estadu, nune’e mós iha impase polítika entaun liu husi razaun sira ne’e hotu maka lei anti korrupsaun ne’e hetan kaduka husi Parlamentu Nasionál”.

“Maibé agora daudauk iha ona progresu boot kona-ba lei anti korrupsaun. Uluk  ami halo submisaun sei iha artigu ne’ebé ki’ik (uitoan) maibé agora elaborasaun makas to’o ona artikel 40 resin tanba iha ona komisaun A ne’ebé trata asuntu kona-ba lei,  komesa haree lei ne’e artigu por artigu, para to’o iha ikus  bele lori ba plenária hodi hetan votasaun iha Parlamentu Nasionál,” hateten Diretór Christopher Samson.

Ezekutivu LABEH ne’e konsidera lei anti korrupsaun labele halakon korrupsaun maibé lei ne’e ho intensaun atu prevene korupsaun. “Nune’e mós laiha lei ida ne’ebé bele resposta ba problema hotu no lei ne’e rasik atu kompleta lejizlasaun ne’ebé iha relasaun ho korrupsaun,” konklui Diretór Christopher Samson.

Notísia relevante: http://www.tatoli.tl/2019/04/kombate-korrupsaun-servisu-integradu/

Jornalista: Nelia Rosário | Editór: Rafy Belo

Imajen: Diretór LABEH, Christopher Henry Samson. Foto: LABEH

Programa Merenda Eskolár iha Dili La’o Di’ak

DILI, 14 maiu 2019 (TATOLI) - Prezidente Autoridade Munisípiu Dili, Gaspar Soares, hateten programa merenda eskolár iha Munisípiu Dili la’o di’ak.

“Laiha merenda eskolár paradu iha Dili. Orsamentu iha. Tan ne’e, merenda eskolár la’o hanesan baibain,” Gaspar Soares ba Agência TATOLI iha Parlamentu Nasionál, tersa (14/5/2019).

Nia hatuan, iha eskola balun programa merenda eskolár la’o tarde, tanba hatama relatóriu tarde. “Loos duni, ita rekoñese katak iha eskola balun hatama sira-nia relatóriu tarde. Ida ne’e loos maibé paradu, lae,” tenik Gaspar.

Nia esplika katak Servisu Edukasaun ne’e iha Administrasaun Munisípiu Dili nia okos, tanba desentralizadu. “Sira (Edukasaun Munisípiu Dili) iha Administrasaun Munisípiu Dili nia okos ka subordinadu,” Gaspar informa.

Jornalista: Evaristo Soares Martins | Editór: Xisto Freitas

Imajen: Prezidente Autoridade Munisípiu Dili, Gaspar Soares

Administrasaun Munisípiu Dili Prioritiza Setór Importante Tolu

DILI, 14 maiu 2019 (TATOLI) - Administrasaun Munisípiu Dili, lideradu Gaspar Soares, sei prioritiza setór tolu hanesan infraestrura hanesan bee-moos, harii uma ba kbiit laek no fó atensaun ba estrada rurál.

“Tinan ida ne’e ita sei fó prioridade nafatin ba infraestrutura munisípiu ninian. Primeiru, ita atu tau atensaun liu ba bee-moos. Segundu, tau atensaun uma ba família kbiit laek sira no  terseiru fó atensaun liu ba estrada rurál sira,” Prezidente Autoridade Munisípiu Dili ba Agência TATOLI iha Parlamentu Nasioná, tersa (14/5/2019).

Nia dehan, setór hirak ne’e importante, tanba nesesidade báziku ba komunidade. Nia hatutan, programa jerál Munisípiu Dili nian intermu kapitál dezenvolvimentu, balun tama iha grande projetu no balun tama iha PDIM (Planu Dezenvolvimentu Integradu Munisipál).

Tanba ne’e, Gaspar informa, parte Administrasaun Munisípiu Dili nian aprezenta planu no orsamentu kuaze  miliaun $20 ba tinan 2020, maibé la tama iha kapitál dezenvolvimentu. Hosi orsamentu miliaun $20 ne’e ba de’it bens servisu, saláriu vensimentu  nomoos transferénsia públika.

“Ita ko’alia kona-ba kapitál dezenvolvimentu signifika ba PDIM, hanesan bee-moos, ita ko’alia kona-ba estrada rurál sira, ita ko’alia uma ba kbiit laek sira no edifísiu servisu munisipál nian,” nia salienta.

Kona-ba preokupasaun ba bee-moos, Prezidente Autoridade Munisípiu ne’e esplika, problema la’ós iha jestaun bee-moos.

“Ita-nia problema iha kanalizasaun bee nian. Ha’u bele dehan katak kanalizasaun bee-moos ladún di’ak. Segundu, ita-nia komunidade ladún iha konsiénsia no estraga. Ha’u hanoin futuru tenke hadi’a,” Gaspar tenik.

Prezidente Autoridade Munisípiu Dili ne’e subliña katak kona-ba funsionamentu bee-moos iha Postu Administrativu Kristu Rei, Munisípiu Dili, ne’e tama iha bens no servisu.

Jornalista: Evaristo Soares Martins | Editór: Xisto Freitas

Imajen: Prezidente Autoridade Munisípiu Dili, Gaspar Soares

LABELE FO INDULTU BA PRIZONEIRU NE’EBÉ KOMETE KRIME...

LABELE FO INDULTU BA PRIZONEIRU NE’EBÉ KOMETE KRIME KORUPSAUN, TRAFIKU DROGA NO HOMOSIDU AGRAVADU TANBA BELE FO AMIASA BA SISTEMA JUSTISA IHA TIMOR LESTE

Abel Amaral *, opiniaun

Hanesan ita hotu akompnha, iha loron hirak liu ba ita nia nai Ministru Justisa fo sai iha media katak, iha tempu besik ministeriu justisa sei fo lista naran prizoneiru balu ba ita nia nai Prezidente Repulika atu fo indultu iha loron 20 de Maiu 2019 tanba rasaun ema hirak ne’e priense ona rekejitu balu no mos tanba razaun umana.

Hau hanoin atu hetan indultu ne’e direitus humanus ida mos maibe karik prizoneiru ne’ebé maka seidauk hetan indultu mos parte ida direitu nian mos. Fo Indultu ka perdaun  ba prizoneiru sira ne’e kompetensia Prezidente da Repúplika nian ne’ebé hakarek iha konstitusaun RDTL artigu 85 alinea (i) hateten rona tuir Guvernu atu fo perdaun ka hamenus kastigu. Hau hanoin buat ne’ebé Nai ministru Justisa foti ne’e mos lasalah tanba ida ne’e ninia kompetensia maibe prosesa no desizaun sei iha Presidente republika nian liman. Molok nai president simu lista naran prizoneiru hodi fo indultu, hau hanesan sidadaun ida  hakarak fo hau nia hanoin  ba orgaun soberania sira liu-liu Nai prezidente nomos  Guvernu atu hare didiak lista naran prizoneiru hirak ne’e atu nune’e labele prejudika ita nia sistema justisa.

Relasiona ho asuntu indultu ne’ebé dadaun ne’e publika akompanha, hau pesoal husu ba nai Prezidente da Repúplika molok fo indultu ba prizoneiru sira ne’ebé mak nai ministru Justisa hasae ba, atu hare didiak, karik iha naran prizoneir ne’ebé komete krime ekstraordinariu hanesaun krime korupsaun, diak liu lalika fo lai indultu tanba bele prejudika ita nia sistema justisa rasik. Aleinde ne’e, pesoal ne’ebé maka komete krime korupsaun ne’e la’os pesoal babain tanba ema hirak ne’e antes ne’e iha poder tantu poder politiku nomos poder ekonomika. Razaun seluk mos, ita hotu dadaun ne’e luta hasoru krime korupsaun no luta ne’e seidauk hatudu sinhal signifikativu tanba autor krime korupsaun balu sempre hases an husi prosesa justisa. Maibe ne’e hau nia hanoin pesoal no desizaun hotu depende nai Prezidente da Repúblika nia liman.

Tuir fali mai nafatin fo hanoin ba nai Prezidente da Repúplika atu hare mos lista naran hirak ne’e, liu-liu prizoneiru sira ne’ebé involve krime trafiku droga no krime homosidu agravadu atu labele fo indultu lai tanba timor leste la aplika pena morte no pena perpetua. Nune’e pena ne’ebé tribunal hatun ba prizoneiru sira ne’ebé involve iha krime trafiku droga no homosidu agravadu ne’e tenke kompre tuir pena nia durasaun lolos. Atu nune’e, trafikante droga husi nasaun seluk ka timor oan sira ne’ebé involve iha atividade trafiku droga bele hatene katak Timor Leste sei la tolere koalker aktus trafiku droga. Seluktan nomos estadu labele hamamar ema sira ne’ebé hasai ema seluk nia vida tuir ninia hakarak. Maka ne’e deit obrigadu e bem hajam.

Autor: Abel Amaral

Alumni Universidade da Paz –UNPAZ, fakuldade Direitu

servisu iha Fundasaun Mahein

Email: maunabut762003@yahoo.com