XANANA GUSMÃO: LAIHA UNIDADE EMA SEI SAMA NO NA’OK NAFATIN TL

Eis Komandante em Xefi FALINTIL, Kay Rala Xanana Gusmão, afirma katak, Timor-oan sira ne’ebé ulun rua hodi laiha unidade, ema seluk sei aproveita hodi sama no na’ok nafatin Timor Leste nia rikusoin.

“Tenke hanoin ida deit, tanba uluk hanoin ida deit ba terus no mate, ohin bainhira ita hanoin oi-oin, ha’u husu liu tama ba ita nia ulun, ema labele sobu tan ita. Ita fahe malu ita fraku, ema sama ita na’ok ita,”dehan Xanana Gusmão iha seremonia lansamentu deslutu nasionál ne’ebé hala’o iha Palasiu Governu, Sesta (04/9).

Tanba ne’e, aktual Ministru Investimentu Estratejiku, Xanana apela ba povu Timor laran tomak hodi hametin nafatin Estadu ida ne’e, atu ema labele aproveita hodi hafahe Timor-oan sira.

“Agora iha media sosial, ema komesa blog tun sa’e, Facebook tu’un sa’e, atu hatu’un deit ita nia moral, sidadaun ne’ebé diak, sidadaun ne’ebé fó,”relata eis Prezidente Repúblika Xanana Gusmão.

Eis Primeiru Ministru ne’e haktuir, demokrásia la’os atu halo buat hot-hotu, tanba iha mundu tomak prova ona hanesan ne’e, demokrásia atu krítika deit ne’e, la rezolve buat ida.

“Partisipa ba ho hanoin foun, partisipa ho buat di’ak, ho tempu ida ne’e, tempu reflesaun ninian, husu ita hotu konta uit oan, no muda oit oan ita nia hahalok hanesan Timor-oan,”katak Xanana.

Lider masimu partidu CNRT ne’e hatutan, ohin loron balu kontenti no balu hamnasa, li-liu joven sira ne’ebé hatais diak sira ne’e.

“Ita nia hu’un no ita nia abut, mai husi ne’eba (kultura), ohin loron ita hatais furak tiha ona, ita haree ba katuas sira ne’ebé foer no iis hela, ita bele dehan katak, nusa mak ita ukun an tiha ona, mai tuir nafatin buat sira ne’e,”relata Xanana.

Nia dehan, joven sira hakarak haluha tiha sira nia hun no sira nia abut, hakarak moris tuir mundu globalizasaun.

Tanba ne’e, Xanana husu bo’ot ba povu Timor tomak, li-liu ba joven sira atu laran ida neon ida hodi hametin estadu ida ne’e ba futuru.

“Ohin katuas adat sira temi dehan katak, sestu Governu ida ne’e, sei metin. Ita husu bo’ot, Estadu Timor Lorosa’e ida ne’e tenke metin, ita hotu tenke hamrik hamutuk, tanba dezafius sei barak,”afirma Xanana.

Aktual Ministru Planeamentu Estratejiku nee afirma, iha mundu tomak, mosu dezafius oi-oin deit, no nasaun barak sei moris iha funu nia laran, maibé sira sei hakarak mai tulun Timor Leste hodi hetan moris diak.cos

Jornal Nacional

SALARIU EMILIA PIRES US$10.000

Vise Ministru Finansas, Helder Lopes hatete, salariu ba eis Ministra Finansas, Emilia Pires ne’ebé agora hala’o knaar hela hanesan asesora nasional iha Ministeriu Finansas hamutuk US$ 10.000 kada fulan.

“Informasaun ne’ebe mak fo sai husi maluk depatadu sira dehan Emilia Pires kada fulan manan US$ 30.000 ne’e la’e. Maibe nia salariu kada fulan ne’e US$ 10.000,”hatete Vise Ministru Finansas Helder Lopes ba jornalista sira, Sesta (04/09), iha servisu fatin Palasiu Governu, Dili.

Helder Lopes esplika, eis Ministra Finansas Emilia Pires servisu hanesan asesora iha Ministeriu Finansas ne’e la’os bolu privadu, maibe nia liu husi konkursu publiku, ne’ebé Ministeriu Finansas loke ba públiku kona ba asesoria nasional. Tanba ne’e nia mos hatama dokumentus sira no iha komisaun ida halo selesaun dokumentus no halo entrevista eis Ministra ne’e mak liu, hodi fo asesoria Ministeriu Finansas.

“Nia mai servisu asesoria nasional iha area estratejiku lideransa inovasaun iha Minsteriu Finansas durante tinan ida. nia hahú servisu iha dia 08 Junhu 2015 no sei remata iha 07 Junhu 2016,”dehan Helder Lopes.Des

Jornal Nacional

Lee mos

PM ARAUJO PAYS ALLEGED CORRUPT PIRES $30k A MONTH TO KEEP QUIET

Distinu Pensaun Vitalisia Iha Xanana-Alkatiri Nia Liman – Carrascalão Konsidera La Justu

Eis Primeiru Ministru nain rua, Mari Alkatiri ho Kay Rala Xanana Gusmão mak bele fó solusaun ba osan pensaun vitalisia ne’ebé eis titulares, eis deputadus no eis membru Governu sira simu kada fulan, tanba sira nain rua mak kaer Parlamentu Nasional no Governu.

Eis deputadu Manuel Tilman hatete katak, Xanana Gusmão ho Alkatiri mak bele manda Parlamentu Nasional hodi halo proposta lei ida atu muda tiha lei pensaun vitalisia ne’e.

“Atu rezolve pensaun vitalisia ne’e, desizaun polítika la’os jurídiku. Se desizaun polítika ida rai ida ne’e hakarak muda lei ne’e aban, bele hela, tanba ema nain rua deit mak bele deside buat ne’e, Xanana ho Alkatiri,” dehan Manuel Tilman ba jornalista sira Sabadu (05/9) iha nia kna’ar fatin Hotel Beach Garden Dili.

Nia hatutan, Xanana ho Alkatiri deside ona hari’i ZEESM hodi gasta orsamentu miloens, no lufu lafu polítika ba deslutu nasionál, sira nain rua bele tu’ur hamutuk haree kestaun pensaun vitalisia ne’e.

“Sira nain rua bele tu’ur hamutuk agora ho bankada Parlamentar rua (CNRT ho FRETILIN), sira bele muda tiha lei ne’e, la persija fera ulun fatuk, maibé tanbasa mak sira nain rua labele halo buat ne’e,”relata Tilman.

Jurista ne’e haktuir, sira nain rua halo desizaun polítika ida hodi haruka bankada CNRT ho FRETILIN atu hatama proposta lei ida ba Parlamentu Nasionál hodi hadi’a tiha lei pensaun vitalisia ne’e.

“Lei pensaun vitalisia ne’e, kuandu mosu mai, ha’u se iha Parlamentu hanesan Prezidente Komisaun Ekonomia e Finansas. Iha tempu ne’eba ne’e, ho duni Dr. Lu-Olo ko’alia buat ne’e, maibé lei be’e ba deit asembleia konstituinte, la’os halo ba deputadus hot-hotu,”katak Manuel Tilman.

Maibé Tilman esplika, iha tempu ne’eba ne’e, asembleia konstituente transforma tiha ba primeiru Parlamentu, no iha momentu ne’eba, jurista balu dehan, lei ida ne’e tenke ba duni pensaun vitalisia ne’e, karik iha lei seluk mak bele hapara.

“Maibé hapara ba oin, la’os hapara ba kotuk. Entaun iha tempu ne’eba ne’e, Prezidente Lu-Olo mak hakarak ida karik, ami altera tiha kedas iha primeiru Parlamentu katak, lei ne’e tau deit ba asemleia konstituente,”dehan Tilman.

Maibé asemleia konstituente hotu, sira reboga tiha lei ne’e, hodi halo tiha fali lei foun ida ba deputadu sira. Tilman dehan, tuir regra lolos ne’e, deputadu sira ne’ebé mak atu hetan pensaun vitalisia ne’e, so deputadu sira ne’ebé mak hetan mandate dala rua tutuir malu.

Prezidente Partidu KOTA ne’e afirma, pensaun vitalisia ba deputadu sira ne’e, tenke iha kritéria ida katak, deputadu ida so bele simu pensaun vitalisia, bainhira nia kompleta ona tinan 60, bainhira nia tinan seidauk kompleta ida ne’e mak Maromak bolu ona nia, laiha ona Direitu atu simu pensaun vitalisia.

Maibé Tilman dehan, deputadu sira laiha direitu atu manan osan pensaun vitalisia 100%, sira so iha direitu ba 70%.

“Ha’u bele halo lei ida ohin, aban lori ba Parlamentu kona-ba ida ne’e (pensaun vitalisia), maibé katuas Xanana ho Alkatiri halo tiha reuniaun ho CNRT no FRETILIN, konkorda tiha, ha’u bele ba tulun halo lei ida kona-ba pensaun vitalisia ne’e,”relata Tilman.

Nia mós la kokorda atu halakon pensaun vitalisia ne’e, tanba pensaun vitalisia ne’e, iha nasaun hot-hotu iha, maibé Tilman konkorda atu redus pensaun vitalisia ne’e.

“Ita nian pensaun ne’e bo’ot liu ona, ema bele ho tinan 20 deit mós, simu ona pensaun vitalisia, tanba ne’e mak povu mós dehan katak ladi’ak ne’e,”esklarese Manuel Tilman.

Nia mós lamenta katak, kritéria pensaun vitalisia ida fulan 42 deit, iha ona direitu ba pensaun vitalisia, ida ne’e lalos. Entaun Tilman dehan, pensaun vitalisia ne’e, halo ema baruk atu halo servisu, tanba fulan fulan nia simu hela osan bo’ot ne’e.

Carrascalão Konsidera La Justu

Iha parte seluk, eis Vise Primeiru Ministru, Mario Viegas Carrascalão konsidera Pensaun vitalisia ne’ebé eis titulares, deputadus no eis membru Governu sira simu kada fulan ne’e la justu, tanba ema ida iha direitu atu simu osan pesanu vitalisia 100%, maske nia idade foin mak 20 resin.

Eis Vise Primeiru Ministru, Mario Viegas Carrascalão hatete katak, nia la aseita kuandu atu halakon pensaun vitalisia ne’e, tanba ida ne’e hanesan direitu ema ida nian, tanba nia gasta ona nia tempu durante tinan hira nia laran hodi servisu iha Governu ka Parlamentu Nasional.

“Kuandu ita hasai tiha, ha’u haree husi aspeitu sosial ne’e lalos, maibé pensaun vitalisia ema simu 100%, ne’e kazu uniku iha mundu, tanba kuandu simu osan pensaun vitalisia ne’e, tenke koresponde ba osan ne’ebé ita deskonta,”dehan Carrascalão ba jornalista sira iha Hotel Timor Dili, Kinta (03/9).

Maibé Carrascalão dehan, kuandu ema simu osan ida ne’e, nia tenke halo servisu rum aba Estadu, labele hela deit iha uma hodi toba deit, kada fulan ba simu pensaun vitalisia, ida ne’e lalos ona.

“Bele troka deit subsidiu ne’e ho reintegrasaun, ezemplu sei mak hetan mandatu dala rua, nia bele hetan 80%, maibé kuandu hetan mandate ida deit, nia hetan deit 50%,”relata Carrascalão.

Nia haktuir, durante ne’e povu kontinua lamenta maka’as kona-ba pensaun vitalisia, ba eis titulares, deputadus no eis membru Governu sira, maibé pensaun vitalisia ne’e, iha mundu hot-hotu iha, problema iha Timor Leste ne’e, tanba kritéria no pensaun vitalisia ne’e hatete katak, simu to’o mate.

Nia dehan, ema ida ho idade tinan 18, derpente nia ba sai deputadu ona, entaun liu tiha tinan 5, ema ne’e foin kompleta tinan 23.

“Ho tinan 23 ne’e mak nia hetan ona pensaun vitalisia, nia simu osan to’o mate, ida ne’e buat ida ke lajustu. Tanba ne’e mak ha’u hatete katak, kestaun kritéria,”lamenta Carrascalão.

Nia haktuir, deputadu sira ne’e, la’os dehan katak labele hetan pensaun vitalisia, maibé tenke muda fali ba kompensasaun ida.

Carrascalão akrsenta, iha ema balu hatete katak, pensaun vitalisia ne’e, hanesan subsidiu de reintegrasaun.

Carrascalão hatutan, lei pensaun vitalisia ne’e, kria husi tempu asembleia konstituente nian. Iha tempu ne’eba ne’e, atu fó deit ba ema sira ne’ebé mak halo konstituisaun.

Maibé depois tanba asembleia konstituente ne’e transforma automatikamente, entaun lei ida ne’e mós, transfere ba Parlamentu Nasional, entaun nia konsekuensia mak sai hanesan ohin loron.

“Ita laiha kritériu reforma ba deputadu no membru Governu sira, entaun ida ne’e korupsaun bo’ot, ha’u la kolabora ho korupsaun. Kuandu ita hatama draf ba atu halo revizaun, ne’ebé atu hadi’a lei kona-ba pensaun vitalisia nian ne’e, hanoin katak, ida ne’e buat ida ne’ebé ke, manan tiha ona,”katak nia.

Carrascalão afirma, osan pensaun vitalisia ne’ebé durante ne’e nia simu, nia la utiliza ba nia an, maibé selu fali ba ema nain sia ne’ebé besik liu nia.

Carrascalão mós konsidera pensaun vitalisia ne’e, hanesan rai rahun ida hodi taka ema nia matan atu haluha tiha problema bo’ot sira ne’e.

Nia haktuir, kazu pensaun vitalisia ne’e, buat ki’ik oan ida ne’ebé tenke halo rejumatóriu, tanba maske problema ne’e seidauk bo’ot, maibé loron ruma problema ne’e sei bo’ot, tanba kada tinan, kontinua aumenta, maibé ema mós kontinua mate.

Carrascalão dehan, nia fó solusaun ba pensaun vitalisia ne’e katak, tanba sira ne’ebé hetan tiha ona revizaun ba pensaun vitalisia ne’e, kontinua simu nafatin.

“Se mak uluk simu tanba nia tama iha asembleia konstituente, sira seluk laiha direitu tiha ona. maibé ida ne’e Parlamentu sei lakohi, tanba ida ne’e sei afeita ba sira ne’ebé deside ne’e,”katak Carrascalão.

Nia reafirma, kestaun osan ne’e, halo nusa mak osan Estadu bele kria defeza iha nasaun nia laran hodi lori povu ida ne’e labele kiak nafatin deit.

“Buat sira bo-bo’ot ne’e, ema la kestiona ka haluha tiha. Ezemplu hanesan, mosu kazu, asesora ida simu US$ 30 mill dolar. Iha asesora Finansas nian ne’e, ema Timor-oan duni, hela iha Darwin, mas enkuandu mai iha ne’e, nia simu US$ 3 mill doalr,”tenik nia.

Maibé Carrascalão dehan, ida ne’e Governu mak laiha korazen, tanba ema sira ne’e hanesan Timor-oan, maibé dupla nasionalidade ne’e sala bo’ot. Carrascalão kontinua lamenta katak, durante ne’e, Governu nunka esplika ba povu kona-ba, saida mak dupla nasionalidade ne’e.

Carrascalão fó ezemplu katak, hanesan eis Ministra Finansas, Emilia Pires ne’e, nia ema Banku Mundial, entaun kuandu nia tama iha Governu, nia defende liu intrese Banku Mundial nian.

“Emili Pires ne’e, lahatene buat ida kona-ba rai Timor ne’e, buat ki’ik oan ida mós nia lahatene, tanba nia ba bo’ot iha Australia, fila mai ne’e, sai mista Timor,”lamenta Carrascalão.cos

Jornal Nacional

GOVERNU KONTINUA LOBI INVESTORES ESTRANJEIRUS MAI TL

Governu, liu husi Ministeriu Negosius Estranjeirus no Kooperasaun (MNEK) atraves korpu diplomata Timor oan sira iha rai liur kontinua halo esfosu hodi lobi investores estranjeirus sira mai vizita Timor Leste.

“Hau hanoin TL laos fraku iha lobi investores sira atu mai investe iha ita nia rai, politika ita nia mak fo prioridades oinsa mak atu halo balansu no ambitu de halo investimentu ba   ita nia rai fo balansu potensia ba investor sira mai husi liur no mos potensia investor husi nasional rasik para nune’e kria ambiente ne’ebe mak produtivu I halo intedementu ida diak entre ita nia setor privadu ho Estadu,” hateten Vise Ministru MNEK Roberto Soares ba jornalista sira, Kinta (3/9/2015).

Timor Leste ninia kapasidade diplomasia ne’e sai hanesan admirasaun bo’ot ba mundu barak, nune’e Roberto Soares foti izemplu Timor Leste mak sai hanesan primeiru uza visa vistu Içensaun União Europea.

“Ne’e tanba ita nia kapasidade diplomasia, ne’e iha buat barak mak   iha laran,”tenik Roberto Soares.

Nia hatutan, investores ne’ebe atu mai TL tenke selesiona, la’os foti ema nar-naran mai halo investimentu. La bele lori fali investores sira mai halo atividades loke kios, fa’an bakso, halo terang bulan no seluk-seluk tan.

Invstimentu mak hanesan atu hari iha Hera nian, atu loke fabrika serveza Heineken, tanba ne’e investe ho kapital ne’ebe mak bo’ot.

“Ita haree ho kuidadu, ita la bele dada ema arbiru dehan deit potensial investor ona sira mai afinal sira la iha kapital, maibe sira mai atu impresta ita nia osan mina ne’e atu investe ida ne’e la bele. Tanba ne’e mak ita halo ita nia diplomasia ne’e ho kuidadu teb-tebes,” tenik Roberto Soares. avi

Jornal Nacional

OSPITAL SUAI MENUS EKIPAMENTUS MEDIKU

COVALIMA - Padre Paroko Ave Maria Suai, José Maia  konsidera ospital referal Suai ba dadaun ne’e sei menus ekipamentus mediku para halo tratamentu ba komunidade ne’ebé moras.

Pe. José hatete tuir nia observasaun durante ne’e, kuandu komunidade sira moras dalabarak tenki trafere ba Díli tanba óspital Suai laiha ekipamentus sufisiente atu halo teste no operasaun. 

“Bainhira ha’u tama bebeik ba ospital referal Suai no hare sei falta materiais barak, tanba sa mak komunidade ida hetan ona moras hodi halai ba ospital atu hetan operasaun urjente ruma tenki halai lalais fali ba Dil,”  informa Padre ba Timor Post, iha nia resindensia Ave Maria Suai, Kinta (03/09).

Pe. José hatete hare ba infermeiru no infermeira sira servisu di’ak tebes, maibé bainhira pasiente ida atu hetan operasaun urjente ka lalais tenki halai ba iha Dili, ho distansia  ida dook maske Governu hari’I ona óspital referal iha munisipiu ne’e.

“Ema barak mate tanba ida ne’e molok tula hosi ne’e ba to’o iha Dili, ema ne’e nia I’is lato’o, ka forsa lato’o ona atu bele auguenta to’o iha Dili, se ho aviaun sente lalais maibé ho kareta molok to’o iha ne’eba ema ne’e tenki mate iha dalan klaran,” Pe. José hatete.

Iha oportunidade ne’e, Pe. José husu ba Ministeriu Saúde atu bele tau atensaun ba óspital referal Suai, liliu kona-ba materiais sira ne’ebé durente ne’e menus.

Pe. José mós  husu ba servisu nain sira iha óspital refere, liliu ba sira iha kada infremaria ou departementu atu hare buat ne’ebé falta tenki hato’o kedas ba ministeriu saúde, tanba óspital atu salva ema nia vida.

Ba Ministeriu Saúde atu bele kontrola bebeik, husu nafatin tun ba iha baze, liliu ba iha óspital referral sira no sentru saúde sira hotu iha teritoriu laran tomak.(azu)

Timor Post

MARTA HALAI TUIR MANE KAZADU FEN NAUN TOLU

DILI - Kilastimor.com publika, insidente ne’e akontese iha loron Sesta (04/09), maizumenus iha oras tuku 10 dader, iha uma detensaun imigrasaun Rumah Detensi Imigrasi (Rudenim) Atambua, NTT.

“Durante nee hau nia oan feto iha relasaun domin ho Julio Robert Corea, maybe familia la konkorda tanba julio ema kazadu, nia pendeta ida iha fen nain tolu, hau hasoru nia iha fulan janeiru. Hau fo hatne hau nia oan feto maybe hau nia oan feto la fiar. Ronaldo.

NIa hatutan, Julio iha dokumentu hanesan pasaporte, Martha ba Indonesia iha loron 26 Agost liu ba.  tempu neba nia telfone katak nia halai tuir ninia doben.

Nune’e, marta nia aman mós trata pasaporte no ba Atambua hodi informa kedas kazu ne’e ba autoridade seguransa Indonézia nian no konsege detem kedas matebian sira. No haruka kedas Matebian sira ba imigrasaun atu prosesa deporta.

Entretantu parte Imigrasaun Atambua, Nugraha konfesa, sempre halo revista ba sira, la iha funsionariu espesífiku tanba sala detensaun iha diferensa ho kuartu detensaun, tanba sala detensaun laiha haris fatin. Entaun vítima nain rua tau hamutuk iha kuartu ida.

Timor Post

Timor-Leste sei aprova lejislasaun hodi kontrola tabaku “iha tempu badak” - PM

Governu iha “tempu badak” sei analiza no aprova lejislasaun komprensiva hodi kontrola tabaku ne’ebé faan no konsumu iha Timor-Leste, bazeia ba medida tranzitória ne’ebé vigora ona iha rai laran, dehan primeiru ministru, Rui Maria de Araújo ohin.

“Ami fó ona pasu konkretu hodi kontrola tabaku nomós ninia konsumu iha Timor-Leste. Ami hala’o hela kampaña ativa ne’ebé sei fó sai hosi mensajen”, dehan Rui Maria de Araújo.

“Ami simu mensajen hosi eskola sira hosi zona remota, ne’ebé haktuir katak profesór sira lafuma ona iha sala laran. Iha juñu ami aprova ona desizaun hodi bandu fuma iha serbisu fatin”, dehan.

Dehan katak ida ne’e hanesan medida “pozitiva”, maski nune’e ladauk to’o atu rezolve problema tabaku iha Timor-Leste, nasaun hosi sudeste aziátika ne’ebé ho índise konsumu bot liu.

Tuir dadus hosi Organizasaun Mundiál Saúde (OMS) haktuir katak 56% hosi populasaun adulta no mane 71% maka fuma beibeik, no persentajen hosi joven ne’ebé fuma mos aumenta (liu 42,4%) lahanesan nasaun seluk hosi rejiaun sudeste aziátika, dobru hosi valór daruak ne’ebé maka’as liu (20,3), hanesan iha Indonézia.

Primeiru ministru ko’alia lia hirak ne’e durante serimónia abertura hosi sesaun Komité Rejionál Sudeste Aziátika OMS nian ba dala neen nulu resin ualu (68ª) ne’ebé hala’o iha Dili, ho partisipasaun hosi delegasaun nasaun 11: Bangladesh, Butaun, Koreia Norte, India, Indonézia, Maldivas, Myanmar, Nepal, Sri Lanka, Tailándia ho Timor-Leste.

Kombate tabaku hanesan tema ida hosi ajenda debate nian nomós nu’udar prioridade atuál ida mós ba Governu, tanba konsidera nu’udar índise konsumu “valór trájiku ida no inaseitável ba nasaun ida ne’ebé hakarak sai prospera”.

“Tabaku iha ami-ninia dalan-dalan, iha ami-ninia uma, hanesan publisidade nomós ba to’o iha ami-ninia eskola. Timor-Leste tenke adota lejislasaun komprensiva hodi kontrola tabaku”, esplika liu tan.

Tuir lei katak “sei foti medida konkreta hodi kontrola tabaku iha Timor-Leste, sirkula iha duni governu ninia laran hodi hetan komentáriu” no “iha tempu badak” sei hetan aprovasaun hosi Konsellu Ministru.

“Ita tenke iha duni vontade polítika rejionál ida hodi hamenus índise konsumu tabaku nomós produtu tabaku nian. Ita hotu preokupa ho jerasaun foun ne’ebé fuma barak liu tan no ida ne’e bele afeta futuru hosi ita-ninia nasaun”, dehan.

Hafoin tinan sanulu resin tolu sai hanesan membru 192 hosi OMS nian, Timor-Leste simu parseiru rejionál iha Dili hodi “ajuda defini prioridade nomós ajenda hosi tarefa bot setór saúde nian ne’ebé prejudika ema milloens ninia moris”.

Kona-ba kazu timor-oan nian, presija tebes atu renova esfosu ne’ebé iha ona hodi kombate moras kontajioza hanesan dengue ho tuberkuloze nomós “impaktu foun hosi moras ne’ebé lakontajioza, hanesan pulmonár no kardiovaskulár”.

Rui Araújo hatutan tan katak saúde "hanesan prioridade Governu nian” ne’ebé presija kria setór saúde ida hodi “konsege hatan ba nesesidade efisiente nomós adekua”, liu-liu fó apoia maka’as ba populasaun sira ne’ebé hela iha área rurál.

Haktuir hikas katak ohin Timor-Leste iha ona médiku formadu rihun ida resin, inklui serbisu saúde “ne’ebé foin iha” ho programa hanesan saúde família atu nune’e bele lori “saúde to’o ba ema hothotu”.

“To’o 2030 hein katak ami bele iha serbisu saúde komprensivu asesível ba sidadaun hothotu. Habelar serbisu rejionál, serbisu komunitária integradu, ho investimentu ba iha formasaun nomós harii hikas infraestrutura médika”, dehan.

SAPO TL ho Lusa Foto: EPA@ António Sampaio

Timor-Leste nu’udar nasaun hosi sudeste aziátika ne’ebé konsumu barak liu tabaku - OMS

Timor-Leste hanesan nasaun hosi sudeste aziátika ne’ebé ninia populasaun fuma barak liu sigaru, tanba populasaun adulta ne’ebé fuma hamutuk 56% no 71% mane sira maka fuma barak liu, tuir dadus hosi Organizasaun Mundiál Saúde (OMS). 

“Sigaru sira ne’e haruka hosi merkadu nasaun riku sira-nian mai iha ami-ninia rejiaun. No iha ne’e joven ne’ebé fuma aumenta tan”, esplika Thaksaphon Thamarangsi, hosi Departamentu Moras La’os-kontajioza no Ambiente OMS nian, horisehik iha Dili.

“Oraoras, ema 150 iha nasaun sudeste aziátika maka mate tanbe de’it tabaku. Barak liu, tanba fum sekundáriu. Kada tinan liu milloens 1,3 iha rejiaun ne’e. Governu gasta barak liu ba iha moras ne’ebé kria hosi tabaku, duke ba iha reseita hosi impostu tabaku nian”, esplika.

Dadus kona-ba ne’e sei debate semana ne’e iha Dili durante sesaun hosi Komité Rejionál Sudeste Aziátika OMS nian ba dala neen nulu resin-ualu (68.ª), hosi delegasau nasaun 11 nian, atu nune’e bele buka solusaun kona-ba tema refere.

Tuir informasaun foun, fó sai kona-ba dadus preokupante hosi konsumu tabaku iha sudeste aziátika, tanba ema bot hamutuk 35%, no valór ne’e bot liu hosi mane sira: media hosi ema ne’ebé fuma hamutuk 52%.

Kálkulu ne’e bazeia ba informasaun hosi ema ne’ebé fuma sifaru iha nasaun sanulu resin ida – no ne’ebé halo parte ba iha eskritóriu rejionál OMS nian - Maldivas, Sri Lanka, Butaun, Tailándia, Nepál, India, Indonézia, Myanmar, Bangladesh ho Timor-Leste.

Iha grupu ne’e, Timor-Leste hanesan nasaun ne’ebé ninia ema konsumu barak liu sigaru: feto 29%, mane 71% no 56% hosi populasaun maka fuma.

Hare ba persentajen, barak liu maka joven (liu 42,4%), kompara ho nasaun seluk iha rejiaun ne’e, dobru hosi valór bot (20,3) ne’ebé rejista iha Indonézia.

Tuir OMS ne’e situasaun ida ne’ebé presija tau atensaun, tanba tuir dadus joven barak maka fuma, hosi 41% iha 2006 aumenta ba 42,4% iha 2013.

Metade hosi populasaun resin maka esposta ba tabaku sekundária, valór bot daruak hafoin Bangladesh (62%) no estudante besik 70% maka dehan katak sira horon sigaru is barak liu iha fatin públiku.

Maioria hosi alunu iha sudeste aziátika – besik 60% - kada semana esposta ba publisidade tabaku nian no besik 89% iha Timor-Leste, valór bot daruak, hafoin Índia (90%).

“Karik lahalo buat ida, maka iha tinan hirak tuir mai ema ne’ebé mate sei aumenta tan. Karik lafoti medida ho urjente, maka sigaru sei hamate ema rihun milloens ida iha sékulu 21”, esplika Thamarangsi.

Esplika tan katak, hosi problema hirak ne’e, lei tributária hakarak atu produtór tabaku muda sira-ninia produtu atu nune’e labele karun, liu-liu ba sira ne’ebé ki’ak.

Dadus ne’e mosu bainhira Governu Timór hala’o hela kampaña bot kona-ba konsumu tabaku, liu hosi anúnsiu iha televizaun, kartas no folletu informativu nune’e mós hosi sinema únika ida iha kapitál.

Inisiativa ida ne’ebé hetan apoiu hosi primeiru ministru Rui Maria de Araújo aproveita atu komemora Loron Mundiál lahó Tabaku, 29-maiu, bolu atensaun la’os ba de’it fumadór sira kona-ba impaktu hosi konsumu tabaku , maibé mós ba sira ne’ebé fuma iha uma ka iha fatin públiku, ho forma sekundária.

Hosi medida hirak ne’e ezizi mós atu kada Ministériu kria regra interna hodi bandu fuma tabaku iha edifisiu públiku, hala’o kampaña sensibilizasaun nomós fahe informasaun atu lafuma iha kareta públiku no taxi laran.

Governu mós sei apela atu labele halo publisidade kona-ba tabaku no kria fatin livre ba fumadór sira iha kafé, restaurant nomós espasu komersiál seluk.

Alénde medida tranzitória hirak ne’e Governu mós aprova ona lejislasaun foun kona-ba kontrolu tabaku ba Timor-Leste.

SAPO TL ho Lusa – foto Metafora

INSUSESU PM RUI DEZASTRE BA FRETILIN

DILI - Analizadór Polítika, Mario Viegas Carrascalão halo previzaun katak, kuandu Primeiru Ministru, Rui Maria de Araújo la kumpri promesa, Partidu FRETILIN sei hetan konsekuensia bo’ot.

“Ne’e duni halo sala ka halo loos iha impaktu ba partidu, tuir ne’ebé ke formal nian. Ha’u hanoin partidu FRETILIN sei hetan konsekuensia bo’ot, tanba primeiru la kumpri sira nia promesa ne’ebé ke atu hato’o ba povu katak iha kadeira 27 ka 28, ida ne’e sira la kumpri, tanba sira ba implementa fali programa partidu seluk nian hanesan CNRT nian, povu konkroda ida ne’e,” Carrascalão hato’o nia analiza ba jornalista Ótel Timor, Kinta (03/9).

Entertantu Rui Maria de Araújo maske hili sai Primeiru Ministru la reprejenta Partidu FRETILIN mai antes ba Primeiru Ministru, Rui Maria Araújo asumi kargu inportante iha estrutura Partidu FRETILIN.

Tanba ne’e Mario Carrascalão, dehan Primeiru Ministru Rui kumpri ninia promesa hanesan hatu’un burokrasia iha servisu administrasaun públika, reforma lejislasaun, reforma fiskál, lori saúde besik ba povu, hadia kualidade edukasaun, kestaun infra-estrutura ne’ebé kontinua taka kuak loke kuak, entaun sei fó mós imajem di’ak ba partidu.

 Tanba tuir nia, povu hili FRETILIN tanba gosta programa FRETILIN nian, maibé FRETILIN la implementa programa rasik,  povu bele konkorda.

Ne’e duni, kuandu PM Rui la kumpri saida mak nia promete ba povu, automatikamente sei laiha kastigu seluk ba partidu FRETILIN maibé konviansa. “O promete ba povu la realiza, povu la hili o,”Mario Carrascalão dehan.

Hodi konsidera rezultadu hosi remodelasaun ne’ebé foti hosi Xanana Gusmão, só iha benefisiu mak estabilidade nasionál, restu seidauk konsege.

Tanba Ukun hosi PM Rui avansa la avansa, mas hakiduk ne’e la hakiduk, estavel hela, defisil duni, Rui ka’er governu ne’e tama ona iha dalan klaran.

Nune’e mós ministru foun hanesan Inacio Moreira, Estanislau da Silva, Hernãni Coelho haktuir de’it progarama ne’ebé iha ona, entaun sei la halo milagre tuir ema hotu nia hakarak.

Aleinde ida ne’e VI mós la konsege halo buat ruma kona ba korrupsaun Tanba kazu foun tama iha tribunal la iha, hetok kria ona dependensia, Komisaun Antí Korrupsaun (KAK) ba polítika ba governu nune’e natureza KAK independensia lakon.

Pensaun Vitalísia La Justu

Kestaun kursial seluk tuir analizador ne’e mak Pensaun Vitalisia, Nia dehan, pensaun vitalísia ne’e, iha mundu hot-hotu iha, maibé kestaun iha kriteria, tanba  pensaun vitalísia ne’e hatete katak, simu  to’o mate.

Ema ida ho idade tinan 18, derepente nia ba sai deputadu ona, entaun liu tiha tinan 5, ema ne’e foin kompleta tinan 23 sera que nia simu pensaun to’o mate? Se nune’e dehan buat ida ke la justu.

Loloos ne’e, deputadu sira labele hetan pensaun vitalísia, maibé tenke muda fali ba kompensasaun ida. Pensaun vitalisia bele vale de’it ba membru asemblia konstituente nian.

Eis Deputadu ne’e konsiente katak, pensaun vitalísia ne’e, hanesan rai rahun ida hodi taka ema nia matan atu haluha tiha problema bo’ot sira.

Tanba kazu pensaun vitalísia ne’e, buat ki’ik-oan ida, maibé loron ruma problema ne’e sei bo’ot, tanba kada tinan, kontinua aumenta osan, ema mós kontinua aumenta, no mós eis titular sira ne’ebé mate ona família simu nafatin.

Carrascalão  mós la aseita kuandu atu halakon pensaun vitalísia ne’e, tanba ida ne’e hanesan direitu ida  ema nian, tanba nia gasta ona nia tempu durante tinan hira nia laran hodi servisu iha Governu ka Parlamentu Nasionál.

“Bele troka de’it sub-sídiu ne’e ho re-integrasaun, ezemplu sei mak hetan mandatu dala rua, nia bele hetan 80%, maibé kuandu hetan mandatu ida de’it, nia hetan de’it 50%,” Carrascalão aprejenta opsaun.

Hodi kestiona katak, Kuandu hasai tiha, nia haree hosi aspeitu sosial ne’e laloos, maibé pensaun vitalísia 100% ne’e mós kazu uniku iha mundu.

Entertantu Vice Prezidente Komite 12 de Novembru Rogerio C. da Cruz konsidera VI governu Konstitusional ne’ebé lidera hosi Primeiru Ministru (PM) Rui Maria de Araújo falla iha servisu, tanba la konsege sobu burokrasia iha instituiasaun iha kada ministériu.

“Ha’u sente ke Primeiru Ministru (PM) Rui Maria de Araújo falla sobu burokrasia iha VI governu konstitusional, tanba hanesan sidadaun normal hare lideransa sira koalia tiha iha publiku, maibé pelaksanaan, ne’e la iha fali,” Rogerio da Cruz kestiona makas iha sede 12 Novembru Balide.

Nia observa ohin loron burokrasia buras ba beibeik, liu-liu iha Ministériu Finansas (MF), Ministeriu Agrikultura no Peskas (MAP), Ministeriu Komersiu Industria no Ambiente (MKIA), no Ministeriu Justisa (MJ).

Exemplu burokrasia tomak mak, osan iha komite 12 de Novembru osan la iha, mas osan apoiu hosi sekretariu estadu ne’ebé dehan prosesa ona atu ajuda Komite hein to’o ohin loron la tama de’it iha konta komite nian.

“Ami la sisi, servisu nafatin, ami la’ós servisu tanba osan,” Rogerio salienta tan.

No afirma hikas Primeiru Ministru Rui iha buat balu mak nia konsege halo mudansa, mas fiar katak nia mesak de’it nia sei la la’o, tanba ne’e nia tenke simu moral liu-liu ema sira rejistensia atu fo apoiu ba nia, se nia la’o ses, entaun susar.

Haree hosi aspeito obra Roger observa katak, implementasaun hosi VI governu ne’e ba prosesu dezenvolvimentu la dun di’ak, ne’ebé prosesu sira la’o so 25%, sira la la’o mak maka’as liu atinji to’o  75%.

Ho ida ne’e sobreviventi 12 Novembru Amali aumenta, kompaña sira ka’er projeitu la iha kualidade maibé la iha sansaun hanesan fó black listmaibé hetok hamaus tan.(vas/gus)

Timor Post

KRIZE, OKNUM F-FDTL APROVEITA NAOK

DILI - Vitima Tjung  Kim Song, hosi Indonesia hanesan sidadun Timor, Ezizi ba tribunal atu halo prosesu julgamentu ba arguidu Eligio da Costa Pereira hanesan membru F-FDTL ho deviza segundu sargentu, foti naok sasan Vitima sira nian iha tenpu krize hanesan osan ho kareta 4, areguidu uja to’o at nunka atu Entrega ba vítima nain.

Tuir vítima Tjung  Kim Song, informa ba Timor post, iha Tribunal Distrital Dili, (TDD) bain hira tur hein atu halo julgamentu, Vítima hatete katak, arguidu Eligio da Costa Pereira  hanesan Membru F-FDTL ho devijaun segundu sargentu.

Iha tempu Krize iha tinan 2006 iha oras tuku 17: loraik iha Eskolah Paulos V1 nia oin iha Bidau Akadiru Hun, arguidu ba husu karta L300 kor azul, ho nia sapa matrikula 12-653 ho valor 4.000 iha Vitima Tjung  Kim Song, atu lori ba Viqueque i lezadu mos fo tanba deit Kompadre.

“tuir los ami sei família nia hanesan ami nia kompadre, nia oan ami maka srani, iha krize 2006 ne’e Forsa ne’e mai ami naia uma husu kareta atu ba Viqueque, hau mós komprende enatun fó deit,” dehan Vitima ba timor Post kinta (03/09) iha TDD.

Nia dehan tan depois Arguidu ne’e fila hosi Viqueque mai, arguidu la intrega fali kareta ne’e ba fali nain, bin hira  vítima ba husu kareta ne’e maibe arguidu la fo hodi amiasa tan ba lezadu katak, “bain hira mosu krize hau sei buka uluik maka o”.

Hafoin mai fali iha tinan 2007 arguidu ba foti tan vítima nia kareta ho medelu HARTOP ho nia folin U$ 1000.00 mos ho vitima nia sasan alefaiaty hanesan hena rollu 200 ho osan valor U$ 33.600,00 iha sr. Ida ho naran Edy nia uma iha akdiruhun.

Arguidu mos foti vitima nia armariu 4 ho nia Valor $ 1000.00, kazaku polísia ho Valor, $ 500.00 kazaku ema bo’ot $1.125,00 kazaku labarik $ 525.00 ho emblem forsa ninian $ 750.00.

Foti mós ho vitima sira nia kareta angguna ida ho kor senzeru ho sapa matrikula 53-041 ho osa valor $ 6.000,00, kareta Vaskolante ida kor Mutin sapa matrikula 53-731 ho osan $ 15.000,00.

Vitima hatete katak momentu arguidu naok vitima sira nia sasan ne’e ho ameasadu tanba deit arguidu sira ema estrangeiru  hosi Indonesia hola feto iha Timor.

Vitima sira halo keixa ne’e ba ministeriu publik iha tinan hirak liu ba maibe to’o agora seidauk halo julgamentu ba kazu ne’e, arguidu komete krime rua ho naran Roubo ho krime Abuzu de konfiansa tuir artigu 245 no 257 hosi kodigu penal.

Kazu ne’e vitima nafatin husu ba Tribunal atu halo julgamentu tanba sasan ne’ebe maka oknum F-FDTL foti ne’e to’o agora seidauk intrega ba Vitima.

Audensia julgamenti ne’e sei raliza julgamentu iha fulan oin mai, no sei prezide hosi juis Prezidente do prosesu juiza Jacinta Corea da Costa, parte ministeriu Publik reprezenta prokurador Rainato Bere Nahac, no parte defeza arguidu hetan asistensia legal hosi defensor publik estagiariu.(jxy)

Timor Post

MARIO VIEGAS: KOREMETAN LABELE SLOGAN DEIT

DILI - Ohin, (Sesta-red) estadu Timor-Leste hahú koremetan Nasionál  ba matebian sira inklui haloot lulik hafoin Timor lutu durante tinan 40 (1975-2015), maibé hein katak, koremetan ne’e la bele saislogande’it, entertantu loron ida ohin nu’udar  loron kore-metan kacleménçia (Perdaun-red)

Analizador Polítika Eng. Mario Viegas Carrascalão fó hanoin hodi afirma katak, koremetan nia sentidu mak fó Ómenajem ba kontribuisaun no partisipasaun Eroi sira iha prosesu luta libertasaun Nasionál.

“Koremetan nasionál labele naran de’it ka slogan de’it, ema hotu hatene, grupu balun mak halo grupu rezistensia armada hodi sai veteranu ne’e,tanba hanesan ne’e sé mak deside sai independente loloos ne’e povu tomak iha dia 30 de Agostu nian, agora Data 30 de Agostu ne’e mós atu haluha tiha. Uluk atu haluha tiha dia 12 de Novembru ne’e, depois mak komisaun ida mak hamoris fali,” Analizadór Polítika, Mario Viegas Carrascalão salienta ba Jornalista iha Ótel Timor, Kinta (03/9).

Eng. Mario Carrascalão hatutan, Koremetan nasionál ne’e iha ámbitu kuadru komemorativu ne’e, inklui loron 4 fulan-setembru, loron rezultadu referendum ba ukun-rasik an Timor-Leste nian iha tinan 1999.

Maibé keta haluha masakre sira ne’ebé mosu tanba konsikuensia funu nian. Nune’e esplika ba povu katak, koremetan nasionál ne’e tanba ita tenke ho situasaun nasionál, ita nia lutu ne’e saida nian, sé mak kria situasaun ida hatete katak ita iha situasaun nasionál, tenke esplika ba povu, tanba okupasaun ka halo nusa, entaun rekonsiliasaun halo ho Indonézia halo tiha ona ka la halo. Autor krime lori ba sira ba tribunál internasionál ka la lori.

Nune’e povu bele hatene vantajem hosi programa koremetan nasionál ne’e, tanba oras ne’e família vítima 1999 kontinua reklama nafatin, tanba seidauk iha direitu loloos, liu-liu kona-ba lei reparasaun ba vítima sira.

“Ha’u haree to’o ohin, laiha sosializasaun kona-ba koremetan nasionál ne’e, ha’u haree ita la’ós  iha situasaun lutu, situasaun lutu ne’e, balun lakon nia família, lutu tiha tinan ida hasai tiha metan sira ne’e, ne’e ida-idak halo ninian. Agora bolu fali koremetan nasionál, sé mak toma inisiativa ida ne’e.

Tanba realidade, povu sei la tuir tanba povu kontinua reklama nafatin, odiu nafatin ba aktu pasadu nian. Nune’e nia dehan la bele copy koremetan sira ne’ebé antes ne’e akontese ona iha Xina ho Japaun, Portugál, España, momentu ne’eba mós la konsege rezolve.

Tanba funu entre Portugál ho España, rai ida ho naran Valencia ne’e konsidera a’an hanesan ema Portugéz, maibé iha mapamentu pertensia ba rai España nian.

Ema mate barak ne’e la’ós  kestaun halo fali koremetan nasionál, ne’e laiha razaun ida ke sériu, enkuantu povu ne’e la hatene didi’ak, tanba saida mak hatete ita situasaun koremetan nasionál nia laran. Individualmente ita bele halo koremetan, tanba 12 anos bandeira ne’esetengah tiang, ha’u la haree.

Timor Post

GRUPO FHU HALIBUR PRODUTU LOKAL

Grupo Feto Hari’I Unidade (FHU) ne’ebe lokaliza iha Suku Badu Ho’o triloka municipio Baucau hala’o aktividade loron-loron organiza feto maluk sira iha area rurais hodi halibur produtu lokal hodi asesu ba merkadu.

“Koordenador grupu FHU ne’ebe durante ne’e halibur produtu lokal iha suku Triloka ho inisiativa rasik no hetan apoiu husi agensia internasional,”dehan kordenadora grupo FHU Ursula Alves ba Jornal Nacional Diario iha administrasaun municipio Baucau Tersa 01/9

Nia hatutan, nudar koordenador ba grupu refere durante sira hari’i grupu hodi halo proposta ba iha parseru ONG Internasional hanesan CDC hodi hetan suporta material, orsamentu nomos fo kapasitasaun ba sira atu hadia kualidade.

Mesmu grupu ne’e menus esperensia, maibe sira mos hakarak partisipa iha prosesu dezenvolvimentu liu husi kreatividade hanesan produtu lokal hodi investe ba iha merkadu. Grupu ne’e mos habelar ona produtu ne’ebe sira produs husi inisiu (2013) ate agora (2015).

Nia hatutan, material ne’ebe hetan apoiu husi ONG hanesan kustu kalkulasaun, nomos material ba produsaun nian. Nomos orsamentu ne’ebe iha, grupu ne’e rasik uza hodi halo manutensaun, balun rai ba sira kas no balun uza ba sosa produtu lokal sira iha merkadu atu nune’e produs fali.Nia hatutan produtu ne’ebe sira presiza halo mak hanesan batar uza ba bolinus, fore, feuk, aifarina, jus abakatenomos produtu sira seluk tan.

Keatividade hirak ne’e, kada semana ida sira produs bolinus batar saku 5 no produtu sira seluk, kuaze hanesan, bainhira merkadu ne’e presiza.

Ursula A. Freits hatutan produtu ne’ebe mak durante ne’e uza ba bolinus, jus abukate sira sosa iha merkadu tuir kapasidade ne’ebe mak iha no tuir merkadu nia presiza.

“Dosi ne’ebe ami halo ami distribui ona ba loja sira no folin hanesan ho bolinus baibain. Ami lakohi ami nia produtu ne’e rai to’o fulan mak hotu, tanba ami nia produtu ne’e lauza bahan kimika,” esplika nia.

Koordenador ne’e hato’o ba iha Governu oinsa bele tau matan ba sira nia grupu ne’e ba iha industria, tanba durante ne’e sira hetan ona apoiu husi agensia internasional.

Ursula afirma, se karik grupu ne’e hetan apoiu husi agensia ka governu, nia parte sei presiza tan trabalhador. Tanba durante ne’e sira hamutuk ema nain 10 mak servisu no sei uza manual hodi produa aihan lokal ne’e ba iha merkadu.res

Jornal Nacional

ESTUDANTES 25 HALA’O PRÁTICA DE CAMPO

Universidade Nacional Timor Lorosa’e (UNTL) Fakuldade Agrikultura Departamentu Agro-sócio Ekonomia, hatun nia estudantes hamutuk na’in 25 ba halo prátika de kampu iha Munisipio Liquiça, Postu Administrativu Maubara, suku Watuboro.

Dosente disiplina pratika de kampu, Victor Braganca ba jornalista sira iha nia servisu fatin, salaun Departamentu Agro-sócio Ekonomia kampus sentral UNTL Dili, Kinta (03/09/15) hateten katak, iha semestre pra (genap) ne’e, Departamentu Agr-Socio Ekonomia hatun estudante hamutuk 25 pessoas hodi ba halo sira nia pratika de kampu iha municipiu Liquisa, postu administrativu Maubara suku Watuboro, hodi bele implementa no halo asaun kona-bá buat ne’ebé durante ne’e sira apriende liu huai teoria.

Nia hatutan, iha pratika de kampu ida ne’e la’o durante fulan ida, ne’ebé hahu husi sia 04 fulan Setembro ate remata iha 04 fula Outobru tinan 2015 ida ne’e. Antes ne’e, ami halo ona liña kondenasaun no fo ona konhesementu ba autorisade lokal mak hanesan, parte seguuransa poliacia esquarda PNTL postu administrativu Maubara, administrador postu administrativu, xefe do sukus no xefe de aldeias sira hotu hodi nune’e bele assegura estudante sira nia vida.

“Durante fulan ida tomak, estudantes sira hela iha sede suku watuboro no sira rasik mak responsabiliza akomodasaun no universidade laiha ajudo orsamentu ruma, tanba ne’e hanesan parte disiplina (mata kuliah) ida mak sira tenke halo remata.” “dehan dosente disiplina Victor Braganca”

Iha fatin no tempu ne’ebé mak hanesan, koordenador estudantes pratika de kampu, Anacleto Babo Soares hateten, pratika de kampu ne’e, ho objetivu mak ami atu imlementa ba iha komunidade, kona-bá saida mak durante ne’e ami apriende ona liu husi teoria; aliende ne’e, ami mos apriende komunidade agrikultor sira nia karakteristika no buka identifika sira nia problema ne’ebé mak durante ne’e sira infrenta, no oinsa ami buka solusaun ba problema refere tuir ami nia skiill no konñesementu.

Estudante Meliana da Costa nuudar partisipante iha aktividade ne’e husu, ba estrutura fakuldade atu fo ajudo orsamentu ba aktividade pratika de kampu ne’e, tanba ami estudantes mak kontribui rasik, kada ema hatama osan 20 dolares amerikanu.ito

Jornal Nacional

TENKE HANORIN EDUKASAUN SIDADANIA BA ESTUDANTE

Project Manager Monitoring ba Programa Nasional Dezenvolvimentu Suku (PNDS) ONG BELUN Lourenço Adelaide hateten katak, maioria estudante iha Timor-Leste (TL) laiha sentidu nasionalismu ba ninia nasaun no ninia bandeira.

“Governu liu husi Ministeriu Edukasaun (ME) presiza kria matéria ruma ne’ebé liga ba edukasaun sidadania husi baze hanesan ensinu báziku sira ne’e to’o iha ensinu superior, ho nune’e jerasaun sira tuir mai ne’e bele hatene kona-ba istória TL no oinsa maka sosiedade bele hatudu sentidu nasionalismu ba ita nia nasaun no bandeira”, hateten Lourenço Adelaide ba JN-Diário iha ninia kna’ar fatin Farol-Díli, Kinta Feira (03/09).

Nia hatutan katak, parte governu liu husi Ministériu Edukasaun (ME) presiza kria materia ruma ne’ebé liga ba edukasaun sidadania, tanba durante ne’e jerasaun foun barak maka la hetene istória prosesu luta libertasaun TL.

Nia informa, edukasaun sidadania ba estudante iha Timor-Leste ne’e menus liu, tanba ne’e populasaun barak liu maka la hatene istoria ne’ebé maka akontese iha pasadu, entaun ba futuru hau hanoin diak liu halo planu mais regularmente hodi implementa no hanorin materia edukasaun sidadania iha eskola hotu-hotu iha Timor-Leste.

Ema barak la komprende simbolu nasaun, entaun bandeira ne’e sira hare’e hanesan buat ida ne’ebé ke laiha signifikadu ba sira, tanba dalabarak kuandu hala’o upacara ou serimonia hasa’e bandeira maioria estudante la fo honra seriu ba bandeira i balun la’o la liga rai tiha.

“Segunda-segunda tenke iha upacara ou serimonia dada bandeira iha eskola, instituisaun governu, instituisaun hotu-hotu husi nivel suku no nivel ministerial nian, ho nune’e nudar sidadaun Timoroan ita bele hatene ita nia istoria rasik, bele hanoin fila-fali katak signifikadu istoria RDTL ba estudante sira nia sentidu ne’e iha, sela’e sira la hatene simbolu saida maka nasaun, no simbolu bandeira ne’e saida”, hateten Lourenço Adelaide.

“Governu tenke kria dekretu lei ruma atu nune’e atu nune’e bele regula atividade eskola liu-liu liga ba dada bandeira iha eskola, atu nune’e ema hotu-hotu bele iha sentidu kona-ba serimonia dada bandeira ba sira ne’e saida. Nune’e sira bele hatene oinsa respeita ita nia simbolu nasional, tanba bandeira RDTL la’os derepenti de’it ema ruma oferese mai ita, maibe bandeira ida ne’e lori ruin no ran maka sosa, ne’ebé sidadaun hotu tenke respeita no fo onra”, Lourenço dehan.ves

Jornal Nacional

KARGU 2 LA FO IMPAKTU BA SERVISU MD – SNI PRESIZA APOIU HUSI PARTE HOTU

Ministru Defeza (MD) Cirilo Cristóvão hateten, ho kargu rua ne’ebe nia asume hanesan Ministru no mos hanesan Diretor Jeral Servisu Nasional Intelejensia (SNI) la difikulta nia servisu tanba servisu rua ne’e iha relasaun ba malu.

Nia hatutan, iha loron 16 Fevereiru tinan 2015 Sestu Governu fo fiar atu sai hanesan Ministru Defeza no antes ne’e asumi tiha ona Diretor SNI nian, ne’ebé kargu ne’e to’o agora nia mak kaer hela hotu hodi hein Primeiru Ministru nomeia ema foun hodi troka nia.

“Sestu Governu fo fiar ba ha’u atu asume kargu nudar Ministru Defeza nian no mós antes ne’e ha’u asume kargu hanesan Diretor jeral SNI nian, kargu rua ne’e to’o agora ha’u sei akumula hela hodi hein desizaun hosi PM Rui Araújo tanba SNI ne’e tutela ba PM, entaun PM iha direitu hili se mak aban bairua mai troka sai hanesan diretor foun,” dehan Ministru Cirilo ba Jornalista iha nia knaar fatin Fatuhada, Dili Kinta (03/09).

Nia hatutan, kona ba servisu rua ne’e importante tebes maibe nia asume kargu diretor SNI kuaze tinan ne’en ona ne’ebé estrutura montadu hotu ona ne’ebe servisu la’o diak.

“Ha’u hanoin klaru ke servisu Institusional servisu rua ne’e hanesan MD hanesan SNI servisu ba Instituisaun ne’e servisu barak sei iha mós obstaklu no dezafiu barak maibe durante ne’e servisu la’o diak,”esplika Cirilo.

Nia esplika liu tan katak, normalmente SNI iha deputy ne’ebe durante ne’e iha ona esperiensia barak ona no sira sempre halo servisu koordena ba malu.

“Ami sempre koordena malu dala ruma mai iha ne’e ou ha’u ba iha ne’eba halo reuniaun iha ne’e ka iha neba ami sempre lor-loron kontaktu malu organiza malu servisu,”dehan Cirilo.

SNI Presiza Apoiu Husi Parte Hotu

Nune’e mos, Diretor Jeral Servisu Nasional Intelijensia (SNI) aktual Ministru Defeza (MD) Cirilo Cristóvão informa, SNI presiza apoia hosi parte hotu nian atu nune’e bele detekta krimi organizadu sira ne’ebe mak la’o iha nasaun ida ne’e.

Nia hatutan, SNI Kuandu susesu presiza ema hotu nia kontribuisaun liu hosi informasaun, tanba ne’e mak parte hotu atu bele kontribui hamutuk hodi bele kombate krimi organizadu sira iha rai laran.

“Povu ho familia tenki koopera ho instituisaun sira ne’e para bele relata informasaun, inan aman sira kuandu haree oan sira halo krimi tenki kesar ba autoridade seguransa sira tanba SNI kuandu susesu se iha informasaun hosi ema hotu-hotu nia apoia para seguransa la’o diak,”dehan Cirilo ba Jornalista iha nia knaar fatin edifisiu MD Kinta (03/09).

Nia dehan, nudar instituisaun foun presiza tempu hodi bele dezenvolve nia servisu no apoia ema hotu nian nune’e bele hala’o servisu sai diak liu tan.

“Ita hatene hanesan instituisaun foun SNI foin harii liu hosi dekretu lei iha tinan 2008, 2009 uluk sai hanesan asesoria ba Primeiru Ministru iha gabinete   PM durante primeiru Governu to’o segundu no terseiru Governu depois iha tinan 2008 Parlamentu aprova ona lei ba servisu ida ne’e komesa hahú,”dehan nia.

Nia esplika liu tan, hanesan instituisaun foun buka hadia nafatin hodi servisu ne’e la’o diak ba oin. Tuir nia, ema barak kestiona servisu ne’e klaru, lalika SNI, CIA, Mossad ka instituisaun bo’ot iha rai liur mós ema kestiona, dala ruma sira mós falla se sira mak diak ona nusa mak aviaun ba soke fali sidade Amerika nian.

“Ne’e mak ha’u hanoin servisu ida ne’ebe mak sempre ema kritika maibe ba ami ema kritika ne’e diak tebes, ne’e ba instituisaun ne’ebe deit ba defeza ka SNI para atu bele fo korajen no motivasaun para instituisaun ne’e bele hadia nia an diak liu tan,” esplika Cirilo.

Nia hatutan, servisu intelijensia ne’e sensitive liu maibe kuandu susesu mós la iha ema ida mak hatene no kaundu nia elementu ruma mak mate la iha rekoñesimentu ruma hosi Estadu tanba servisu SNI nian mak hanesan ne’e duni.

“Ha’u hanoin hanesan ne’e servisu Intelejensia ne’e ema dehan kuandu susesu ema basa liman, kuandu la susesu ema kritika ida fali mós mak ne’e nia bele susesu ka lae ajenti ruma mate mós Estadu la rekoñese ne’e normal porque nia naran nunka ema hakerek iha Jornal la’os atu defende instituisaun ne’e maibe instituisaun ne’ebe mak nia karakter servisu ne’e sensivel teb-tebes no nia knaar bo’ot,”hateten Diretor SNI Cirilo.Nes

Jornal Nacional

TL ESTABELESE POSTU FRONTEIRA INTERNASIONAL 3

Inspector da Polisia Migrasaun Fortunato F. Guterres hatete, oras ne’e Timor-Leste estabelese ona Fronteira Internasional 3 (tolu) ne’ebe bele ultrapasa ba ema estranjeirus no livre durante loron 9.

“Ita eleva ona postu tolu ne’ebe sai postu internasional i Indonesia iha akordu ho ita, no rekoñese katak postu Salele partense ba Timor Leste no Mota Masin partense ba Indonesia, ita nian postu Batugade Indonesia nian Motain, ita nian postu Sakato Indonesia nian Wini, agora nia frekuensia ne’e eleva ona ba internasional,”dehan Inspector da Polisia Migrasaun Fortunato F. Guterres ba jornalista sira iha nia knar fatin Kaikoli Dili, Kinta (02/09/2015).

Nia hatutan, kona ba Timor-leste iha ratifikasaun, insensaun de vistu ba União Europeia, ne’e bele ultrapasa liu husi postu ne’ebe Internasional.

“Ema estranjeirus bele ultrapasa tamba sira tama ona ba akordu insensaun de vistu, sidadaun União Europeia ne’ebe hakarak mai vizita ita nia rai periodikamente sira livre visa, ne’e ba sidadaun União Europea,’esplika Fortunato.

Nia reforsa tan katak, Timor Leste iha akordu Bilateral ho nasaun seluk, hanesan Portugal ho Timor Leste ne’e 9 dias livre visa maibe Portugal mos tama iha nasaun União Europeia livre.

“Ba futuru ita mos sei haree nasaun CPLP balun nivel alto nian, karik iha futuru bele sai hanesan mos nasaun União Europeia tamba ita nia rai livre Visa,”tenik Fortunato.

Nia mos esplika, Postu Internasional 3 ne’e utiliza deit ba membru nasaun União Europeia no la utiliza ba nasaun sira ne’ebe lahola parte ba nasaun União Europeia,

“Nasaun sira ne’ebe lahola parte ba nasaun União Europeia bele liu maibe tenke foti pedidu de autorizasaun dos entradas husi ita nia embaxiada tamba adidu migrasaun sira instala ona iha embaixada ne’eba entaun Singapura, Kupang, Bali, Manila, China tenke lori pedidu de autorizasaun dos entradas teritorial Timor Leste katak, ema hirak ne’e identifika ona iha ita nia konsuladu, hanesan Timor oan kuandu atu ba Indonesia ka nasaun seluk tenke halo pedidu aplikasaun de vist,”esplika Fortunato.Nes

Jornal Nacional