Drama
polítika ne’ebé akontese dau-daun ne’e iha partidu boot rua (2), Congresso
Nacional da Reconstrucão de Timor (CNRT) ho Partidu Demokrátiku (PD) hamosu
opinioens públiku oi-oin, no ikus mai lori arkitektura partidu CNRT mós
hasa’e lia.
Diretór
ezekutivu ONG Lalenok ba Ema Hotu (LABEH), Christopher Henry Samson nu’udar
arkitektura ba harii partidu CNRT. Hafoin partisipa iha prosesu harii partidu
ne’e, ikus mai nia deside atu fila fali ba hala’o serbisu nu’udar sosiedade
sivíl hodi hakilar kontra hahalok korupsaun nian.
Fundadór
ONG LABEH ne’e afirma katak partidu CNRT maka sai nu’udar instrumentu ba PD.
Nia mós la fiar katak Prezidenti CNRT, Kay-Rala Xanana Gusmão iha hanoin atu
hamonu PD tanba Xanana mós nu’udar fundadór ida ba PD. Tan ne’e, nia husu ba
membru PD no CNRT sira ne’ebé la kompriende prosesu partidu rua nian di’ak liu
nonók.
Atu
hatene kle’an liu tan kona-ba asuntu ne’e, tuir mai akompaña entrevista
eskluzivu ne’ebé jornalista mídia Matadalan (MTD), hala’o ho Christopher Henry
Samson (Chris) iha nia kna’ar fatin, Kampung-Baru, Comoro, Dili, Sesta
(08/04/2016).
MTD:
Oinsá ita-boot nia haree kona-ba dinámika polítika ne’ebé oras ne’e dau-daun
akontese entre partidu CNRT ho PD?
Chris: Ha’u
haree prosesu hosi CNRT ho PD durante ne’e kuaze fulan ida ona. Ema hotu
preokupa kona-ba situasaun ida ne’e no ema barak ko’alia kona-ba divórsiu entre
CNRT ho PD. Iha interpretasaun lubun boot ida ne’ebé durante ne’e ita hotu
hatene la’o iha fatin hotu-hotu.
Nu’udar
Diretór LABEH, ha’u atu hateten katak ema sira ne’ebé ko’alia maka’as liu
durante ne’e iha jornál no televizaun kona-ba prosesu hasai PD hosi koligasaun
ne’e ha’u atu hateten katak ema sira ne’e la merese mete prosesu ida ne’e. Sira
la merese ko’alia kona-ba CNRT, no la merese mós ko’alia kona-na ba PD tanba
ema balun iha PD rasik la koñese CNRT, no ema balun iha CNRT rasik mós la
koñese PD.
Tan
ne’e, ha’u atu klarifika situasaun balun katak CNRT nu’udar instrumentu PD nian
hodi luta ba dezenvolvimentu nasionál, la’os CNRT maka uza PD, maibé PD maka
uza CNRT. Tanba ne’e, ema balun ne’ebé la koñese prosesu hosi hahú labele mai
iha klaran hodi ko’alia buat ne’ebé sira la kompriende.
Bainhira
ko’alia divórsiu entre CNRT ho PD sira hatene PD ho CNRT ne’e kaben
horibainhira nune’e sira ko’alia kona-ba divórsiu ne’e? Sira sente katak
kazamentu entre CNRT ho PD mai hosi IV Governu Konstituisional ne’e la loos,
tanba IV Governu Konstituisionál sai hanesan testamuña ba kazamentu ne’ebé PD
ho CNRT halo antes tiha ona.
Ho
razaun ida ne’e, ita haree buat ne’e globalmente katak partidu FRETILIN iha
primeiru Governu Konstituisionál okupa kadeira 55 iha Parlamentu Nasionál, no
iha momentu ne’ebá FRETILIN sai hanesan partidu ida ne’ebé laiha ema ida bele
book nia tanba nia maka’as iha Parlamentu Nasionál.
FRETILIN
kaer Governu hosi Primeiru Ministru to’o fali dasa-rai. Atu halo buat ruma iha
rai ida ne’e tenki FRETILIN. Ita haree problema lubun boot ida mosu iha tempu
FRETILIN nian ukun iha momentu ne’ebá hanesan kazu 2004 ne’ebé halo ema balun
laiha responsabilidade hodi ba sunu tiha Primeiru Ministru nia uma.
Ita
haree demonstrasaun ne’ebé akontese. Ita haree prosesu ne’ebé la’o, no ita
haree to’o tempu ida maun boot Kay-Rala Xanana Gusmão deside atu rezigna-án
nu’udar Prezidenti Repúblika, mai to’o iha Parlamentu, demosntrasaun to’o
igreja ne’ebé husu atu maun boot Xanana labele rezigna-án. Prosesu ida ne’e liu
mai to’o tinan 2006, bainhira F-FDTL lubun boot ida ne’ebé ohin loron ita
hanaran petisionáriu sira sai hosi kuartel.
Ita
haree situasaun no igreja mós halo demonstrasaun hasoru governu tanba de’it
buat ida kuríkulu ne’ebé la hatama relijiaun iha eskola. Ho situasaun sira ne’e
lori nasaun atu ba dalan ne’ebé la loos.
Ne’eduni,
ho situasaun ida ne’e, sé loos maka prontu atu hasoru partidu FRETILIN iha
momentu ne’ebá? PD iha kadeira hitu (7), no partidu sira seluk iha ida-rua
de’it ne’ebé labele hamriik metin hodi hasoru forsa boot ida hanesan FRETILIN.
Ho
razaun ida ne’e maka maun boot Xanana Gusmão haree katak sei laiha balansu iha
ukun, no ida ne’e sei fó impaktu negativu ba povu ho nasaun, no sei fó impaktu
mós ba dezenvolvimentu nasionál iha momentu ne’ebá.
Tan
ne’e, saida maka maun boot Xanana halo iha momentu ne’ebá? Nia hahú halo
inkontru ho partidu hotu-hotu no nia husu pergunta ida de’it kona-ba sira nia vizaun
ba povu ho nasaun iha tinan sira oin mai karik laiha partidu ida entre partidu
lubun boot ida ne’e bele fó resposta ida ne’ebé satisfas no di’ak ba maun boot
Xanana.
Ho
ida ne’e, veteranus lubun boot ida ne’ebé hosi parte Ermera, Bobonaro, Baucau,
Ainaro no seluk-tan tun mai iha Dili halo demosntrasaun keta-ketak ida hodi
husu Prezidenti Repúblika maun boot Xanana Gusmão atu harii partidu ida.
Prosesu maka ida ne’e, atu harii partidu ida para bele fó balansu ukun. Bele
dehan katak povu ne’e merese moris hakmatek no dezenvolvimentu tenki la’o.
Ho
razaun sira ne’e maka maun boot Xanana desidi hamutuk ho membru PD hanesan ita
nia saudozu Fernando “La-Sama” de Araújo, Sekretáriu Jerál Mariano “Assanami”
Sabino túr hamutuk durante loron hirak nia laran atu halo nusa para PD bolu
maun boot Xanana mai nu’udar mós fundador PD, hamutuk iha PD para bele hasoru
tanba PD mesak labele. PD laiha forsa, PD nia membru iha PN iha ema na’in hitu
(7) de’it, maibé Maun Boot Xanana rejeita katak ha’u nu’udar Prezidenti Repúblika
labele tama PD. Maibé, ha’u hakarak PD ajuda prosesu ida para ha’u harii
partidu ida. Ne’ebe, sé bele fó resposta ba povu nia moris no veteranu sira nia
karta mai ha’u, no mós situasaun ne’ebé agora dau-daun ne’e la’o.
Razaun
ida ne’e PD deside Christopher Henry Samson, Júlio Tomas Pinto, Francisco
Guterres, Cecílio Caminha Freitas, Ivo Valente, Filomena de Oliveira Camões no
iha tan ema balun ne’ebé serbisu hamutuk antes ho Prezidenti Repúblika hanesan
Carmelita Caetano Moniz, Alfredo Pires, João Câncio no Virgílio Dias Marçal.
Ida
ne’e maka prosesu ne’ebé ami halo momentu ne’ebá hodi prepara nu’udar oferese
ida ne’ebé partidu halo ba CNRT. Ha’u rasik hamutuk ho Júlio Tomás Pinto,
Francisco Guterres, Cecílio Caminha no Ivo Valente ne’ebé iha momentu ne’ebá
sei nafatin Vise Prokuradór Jerál Repúblika ne’ebé nia ba atu ko’alia kona-ba
asuntu leis nian. Júlio Thomas Pinto ko’alia kona-ba asuntu defeza, Francisco
Guterres ko’alia kona-ba asuntu seguransa, Cecílio Caminha ko’alia kona-ba água
no saneamentu no Christopher Henry Samson ko’alia kona-ba asuntu boa
governasaun, kontra korrupsaun. Ha’u hakerek kona-ba Provedoria dos Direitu
Humanos, Funsaun Públiku, Harii Komisaun Antí Korrupsaun (KAK) no hakerek mós
kona-ba inspetur jerál. Buat sira ne’e hotu ami lubun boot ida maka halo prosesu
ida ne’e hamutuk ho ita nia maun boot Xanana Gusmão.
Rezultadu
hosi serbisu ne’ebé ami halo iha momentu ne’ebá hamutuk ho membrus PD nian, no
PD oferese tan veteranu balun ne’ebé iha PD ne’ebé hanesan ‘Fó-Laran’ ho sira
seluk tan atu reforsa hodi harii CNRT iha munisípiu tomak to’o ba iha kongresu.
Prosesu
ne’e la’o, Dionísio Babo nu’udar Sekretáriu Jerál, nia espíritu santu laiha.
Iha momentu ne’ebé ita ko’alia kona-ba harii estatutu, programa, CPN
(Comissão Política Nacional) no buat sira ne’e hotu ne’ebé ohin loron sai
dokumentu legál ba CNRT, ami maka halo no ami maka prepara prosesu ida ne’e.
Prosesu ida ne’e ami lubun boot ida maka túr hamutuk loro-loron, kal-kalan hodi
para prepara prosesu hotu. Loos hotu tiha ona ha’u rasik maka informa ba Carmelita
Moniz hodi telefone Dionísio Babo.
Iha
momentu ne’ebá sé maka ita hakarak tau nu’udar Sekretáriu Jerál partidu CNRT
maka maun Virgílio Smith. Virgílio Smith iha momentu ne’ebá nia mós kaer
veteranus lubun boot ida no serbisu maka’as iha momentu ne’ebá. Veteranus sira
mós serbisu maka’as iha moementu ne’ebá. Ha’u maka defende Dionísio Babo iha
inkontru veteranu sira hodi tau nia nu’udar Sekretáriu Jerál hodi ba rejista
iha Tribunal Rekursu. Realidade ne’ebé akontese ohin loron maka ida ne’e.
Ohin
bainhira ko’alia kona-ba divórsiu, sira la ko’alia kona-ba prosesu tanba sira
la hatene. Maun boot Xanana Gusmão sei laiha interese ida atu estraga PD, no
nia sei laiha hanoin ida katak PD ne’e tenki monu ohin tanba PD mós obra hosi
maun boot Xanana rasik.
Tan
ne’e, ha’u husu ba membru PD sira ne’ebé la koñese prosesu ida ne’e atu la bele
ko’alia buat ne’ebé sira la kompriende. Xanana sei laiha intensaun oituan ba
destroisaun PD, no sei la manán buat ruma bainhira PD sai hosi Governu.
Sé
iha intensaun karik, ema balun ne’ebé la kompriende katak PD ho CNRT ne’e maun
alin, no esforsu PD nian maka hodi harii CNRT hodi ita halo balansu ukun iha
momentu ne’ebá. Ohin loron membru Parlamentu sira ne’ebé túr iha ne’ebá hanesan
II Vise Prezidenti PN, Adérito Hugo ko’alia ne’e bainhira maka nia tama iha
CNRT? Iha momentu ita halo prosesu sira ne’e nia nafatin iha Frenti-Mudança,
iha IV Governu Konstituisionál. Ohin maka nia foin sarani hodi tama iha CNRT.
Natalino, sarani maka foin tama CNRT tanba sira iha grupu Frenti-Mudança
ninian. Sira hosi Frenti-Mudança, ita koñese malu.
Iha
momentu ne’ebá ita serbisu maka’as hamutuk ho veteranu sira, ohin loron ita ba
haree iha Parlamentu ne’e nakonu ho Frenti-Mudança de’it. CNRT sira uluk
hamutuk ho ami hodi harii CNRT ne’e iha ne’ebé? Feto di’ak ida, Filomena de
Oliveira Camões iha ne’ebé? Nia maka agora hamutuk hela ho ha’u. Agora, di’ak
liu, sé bainhira sira la kompriende prosesu di’ak liu nonók tanba intensaun atu
hasai PD ne’e intensaun ida ne’ebé laiha edukativu ba povu, la fó resposta
polítika ba prosesu hotu. La fó edukasaun kona-ba orsamentu jerál estadu, no
prosesu saida maka atu halo.
Ita
túr iha PN para haree saida maka povu ida ne’e presiza. Halo fiskalizasaun
kona-ba ita nia oan sira ne’ebé sei túr iha rai, ospitál ne’ebé menus aimoruk,
estrada ne’ebé la di’ak no haree bee-moos ne’ebé ema hotu halerik. Ida ne’e
maka importante ba membru PN sira, duké sira túr atu hatene de’it atu hasai sé
no hatama sé.
Sira
lahatene sé maka serbisu maka’as hodi harii fatin ne’ebé ohin loron sira túr ba
hodi goza. Situasaun ida ne’e ha’u haree sira atu lori fali maun boot Xanana
nia naran atu dehan katak nia (Xanana) ladi’ak ho PD, no PD ladi’ak ho maun
boot Xanana. Ne’e sala, tanba ezemplu Miguel Manetelo, Bendito Freitas no
Januário Ferreira ema sira ne’e kader PD nian. PD oferese sira na’in hira ne’e
atu reforsa CNRT atu nune’e bele halo balansu ukun iha momentu ne’ebá.
Realidade katak hafoin eleisaun tinan 2007 saida maka akontese? FRETILIN tún
hosi kadeira 55 ba 21, CNRT hetan 18 no PD 8. Realidade maka ida ne’e, sé karik
ita la hamutuk iha momentu ne’ebá sé maka atu halo balansu iha ukun?
Ho
razaun sira ne’e, ha’u hakarak hateten katak membru CNRT sira ne’ebé gosta
ko’alia kona-ba divórsiu sira mós tenki kompriende kona-ba kazamentu ne’e
horibainhira? Tanba kazamentu ne’e la halo iha formasaun IV Governu nian.
Tan
ne’e, ha’u la kontente bainhira maun alin na’in rua (2); PD ho CNRT, vinga malu
no la gosta malu fali. Objetivu CNRT ho PD nian maka atu lori nasaun ne’e ba
oin no la’os mai fahe malu fali iha dalan klaran.
Ha’u
hakarak afirma dala ida tan katak Xanana koñese PD ho CNRT muito bem. Ami mós
hatene saida maka Xanana hateten mai ami ne’ebé halo serbisu iha momentu
ne’ebá. Tan ne’e, ami fiar metin katak loron ida sei realiza buat ne’ebé nia
hateten iha momentu ne’ebá, tanba ha’u Christpher Henry Samson la fiar katak
Xanana nia liafuan sei monu iha rai.
Laiha
forsa ida iha CNRT no PD atu halo nia liafuan monu iha rai. Ami sira ne’ebé
hamutuk prepara dokumentu sira iha momentu ne’ebá sei tane nafatin espíritu
hodi harii CNRT. CNRT la’os inimigu ho PD. Sé ema ida sente katak inimigu tanba
nia la koñese prosesu.
MTD:
Tuir ita boot nia hanoin, partidu CNRT ho PD ne’e kaben antes tiha ona, no
haree ba dinámika polítika ne’ebé la’o dau-daun karik dalan di’ak saida maka
partidu rua (2) halo atu bele rezolve?
Chris:
Ha’u haree ikus-ikus ne’e partidu rua (2) troka prenda ba malu. Ida hato’o
karta, ida resposta. Nu’udar sosiedade sivíl, ha’u husu ba PD atu hakruuk ba
prosesu hotu ne’ebé la’o, no hamriik metin nu’udar partidu. Fiar metin katak
Xanana sei laiha intensaun át ida hasoru PD. Maibé, ne’e prosesu ida atu PD
hatudu nian án nu’udar partidu ida. Husu ba CNRT labele dramatiza prosesu ida
ne’e demais, no ko’alia sasán sira ne’e tuir nia dalan. Sé atu foti desizaun,
brani atu foti tanba CNRT maka foti la’os PD.
Saida
maka CNRT hakarak halo husu atu halo lalais, maibé laiha intensaun hosi CNRT
liu-liu maun boot Xanana atu destroi PD. Ida ne’e ha’u fiar muito bem tanba
prosesu harii CNRT membru PD nia mós iha laran.
Ha’u
kaer metin Maun Boot Xanana nia liafuan iha ami nia grupu iha momentu
ne’ebá. Ha’u hanoin katak Maun Boot nia liafuan ne’e tempu besik ona atu mai
loos ona tanba ne’e CNRT tenki halo sasán ne’e ho di’ak nune’e mós PD. (Jon)
Matadalan
