Lei Anti Korupsaun Laos Vicente Nia Kulpa

DILI - Presidenti Parlamentu Nasional, Vicente Guterres lei anti korupsaun neebe maka seidauk halo diskusaun to ohin loron, laos nia kulpa, tamba iha konferensia lider bankada deside grupu traballu atu hare lei nee.

Hau hanoin Lei Anti korupsaun laavansa,laos tamba kulpa hau nian,I laos hau maka tau ba iha gaveta, maibee desizaun iha konferensia lideres, desiza atu kria grupu de traballu atu hare lei nee, tamba iha projetu de lei nee iha lavajen iha artigu balu,” dehan PR PN Vicente, iha debate Rekerementu CNRT, Sesta (29/04/2016).

Konaba Lei pensaun vitalisia mos PR PN Vicente hatete, laos Prezidenti PN maka budu tau ba gaveta, desizaun iha reniaun das bankadas ho meja deside katak hein projetu husi bankadas 4.

Iha fatin hanesan Xefi Bankada FRETILIN Aniceto Guterres hatete, Presidente Parlamentu Nasional Budu hela lai anti korupasaun, depois publiku hotu ataka PN tomak. Infromasaun kompletu iha STL Jornal no STL Web, edisaun Sabado (30/4/2016). Carme Ximenes/Joao Anibal

Suara Timor Lorosae

Sai Husi PR PN, Vicente Sei Ba Hatan Direita Iha Tribunal

DILI - Presidenti Parlamentu Nasional, Vicente Guterres hatete, bainhira nia sai ona husi Presidenti Parlamentu Nasional, nia rasik sei ba hatan direita iha Tribunal.

Resposta karta husi Tribunal Vicente hatete, Presidenti PN Interinu Aderito Hugo da Costa, neebe asumi nia funsaun nudar Presidenti PN atu responde Orgaun Soberania ba Orgaun Soberania Tribunal.

Hau kuandu sai husi Presidenti Parlamentu Nasional, hau sei ba hatan direita hau nia kazu iha Tribunal rasik,lalika hein,mais se enkuantu sei Presidenti Parlamentu Nasional akuzasaun neebe maka halo laiha fundamentu,” Dehan PR PN Vicente, iha debate Rekerementu CNRT, Sesta (29/04/2016).

Nia hatete, entermus relasionamentu Institusional entre orgaun soberania neebe responde tiha ona katak nestemomentu laiha kondisaun atu aprova Prezidenti PN responde iha Tribunal, maibe fin mandate.

Iha fatin hanesan Xefi bankada FRETILIN Aniceto Guterres hatete, ”Ita boot hasoru hela prosesu hela iha Tribunal ita boot aranja rajaun oin-oin para atu atende prosesu iha Tribunal, public hotu ataka PN ida nee dehan PN subar iha imunidade nia kotuk, ita hotu sidadaun hanesan tenke haruk ba regra neebe iha Tribunal neeba” dehan Xefi bankada Fretilin Aniceto. Infromasaun kompletu iha STL Jornal no STL Web, edisaun Sabado (30/4/2016). Carme Ximenes/Joao Anibal

Suara Timor Lorosae

Vicente: “Hau Rezigna Aan Trai Parlamentu”

DILI - Prezidente Parlamentu Nasional Vicente Guterres hatete, iha politika laiha gratidaun tan nee okupa kargu ida halao knar ho konsiensia.

Hau nia vontade no hakarak atu rezigna Aan, mais hau rezigna Aan sein hetan dalan, hau trai hau nia Aan rasik no hau trai Parlamentu,” dehan Vicente liu husi Plenaria Ekstra-ordinariu Sesta (29/04/2016) iha Parlamentu Nasional.

Nia hatete Parlamentu Nasional atu aprova rekementu ho unanimidade maibe Parlamentu sei buka dalan neebe legal hodi altera rezimentu.

Iha fatin hanesan Xefi Bankada Fretilin Aniceto Guterres katak laiha transmisaun direta prezidente foti inisiativa rasik adia debate rekementu husi bankada CNRT, nunee Fretilin komprende ona prezidente nia hakarak kondisaun buat ruma iha parlamentu Nasional nune bele hetan disolusaun.

Nunee Xefi Bankada CNRT Natalino dos Santos hatete desizaun plenaria aas liu hotu-hotu tamba ajenda ona maibe prezidente Parlamentu disidi unilateralmente adia Diskusaun rekementu ba Loron sesta 29 Abril. Infromasaun kompletu iha STL Jornal no STL Web, edisaun Sabado (30/4/2016). Timotio Gusmao

Suara Timor Lorosae

PD Vota Kontra Rekementu, CNRT Aprezenta Lista Uniku

DILI - Reprezentante povu iha uma fukun Parlamentu Nasional aprova Rekementu husi Bankada CNRT, neebe atu halo elisaun foun ba Meja Parlamentu Nasional tamba bloku La ejiste ona.

Parlamentu Nasional Aprova rekementu nee ho votus Afavor 49 kontra 9 no Abstensaun 0, iha votasaun nee Bankada PD ho Prezidente Parlamentu Nasional Vota Kontra tamba seidauk halo revizaun ba rezimentu Parlamentu Nasional.

Tuir Vice Prezidente Parlamentu Nasional no Deputadu Bankada PD Adriano Nacimento hatete Bankada PD vota kontra rekerementu husi Bankada CNRT, tamba rezimentu seidauk halo halo revizaun ba rezimentu Parlamentu.

Ami nia Partidu vota kontra rekementu tamba rezimentu Parlamentu seidauk iha revizaun,” dehan Adriano liu husi sesaun Plenaria Ekstra-Ordinariu Sesta (29/04/2016) iha Parlamentu Nasional.

Iha fatin hanesan Xefi Bankada CNRT Natalino Dos Santos Hatete Parlamentu Nasional sei halo debate alterasaun ba rezimentu tamba iha Artigu 200 rezimentu Parlamentu Nee lakunas tamba artigu 15 lakomplentu.

Nunee mos Prezidente Parlamentu Nasional Vicente Guterres hatete parlamentu nasional Agredese ba povu Timor tomak neebe asiste husi meja Parlamentu Nasional ho parlamentu tomak. Infromasaun kompletu iha STL Jornal no STL Web, edisaun Sabado (30/4/2016). Timotio Gusmao

Suara Timor Lorosae

TL Metade Labarik Sofre Malnturisaun

Tuir peskiza Ministerio Saude iha tinan 2013 kona ba aihan no nutrisaun iha Timor –Leste, hatudu katak 50,2% Timor oan ho idade (tinan lima mai kraik) sofre mal nutrisaun.

Diretora ezekutivu organizasaun Hamutuk Ita Ajuda Malu (HIAM ) Health, Rosaria Martins da Cruz, hateten metade labarik Timor-Leste sofre mal nutrisaun, tanba komunidade laiha konesementu kona ba nutrisaun no diversifikasaun aihan. 

“50% signifika maioria labarik Timor oan sofre mal nturisaun, ne’e laos problema ki’ik, ne’e problema bo’ot ne’ebe tenke tau prioridade,” Diretora da Cruz sujere, bainhira koalia iha enkontru forum KLABIS ne’ebe organiza husi Embaixada Amerika, iha edifisio USAID Farol, Dili. 

Tanba ne’e, tuir nia, edukasaun mak save importante hodi kombate mal nutrisaun iha Timor –Leste, tanba komunidade presiza hatene balansu aihan ne’ebe bele fo forsa, haburas no protesaun ba sira nia saude. 

Alende ne’e, nia dehan, iha mos fator seluk hanesan rendimentu familia ki’ik, kultura tradisaun inklui mos problema bee moos ne’ebe iha. 

Iha fatin hanesan, espesialista nutrisaun Heather Grieve, hateten importante investe iha nutrisaun, tanba mal nutrisaun fo impaktu bo’ot ba iha labarik sira nia dezenvolvimentu fiziku no intelektual. 

“Labarik ho kondisaun mal nutrisaun (badak no krekas) sira nia dezenvolvimentu sei iha problema bo’ot, liu –liu sira labele komplete eskola tanba laiha abilidade atu aprende no bele mate ho moras infeksaun ruma,” nia esplika. 

Resultado peskiza aihan no nutrisaun 2013, hatudu mal nutrisaun ho tipu badak 50,2% signifika tun 8% kompara ho Demographic and Health Survey 2010 iha 58%.

Entretantu Diretor Nasional Saude Publiku, Pedro Canisio, hateten dadus hatudu iha redusaun, maibe seidauk iha signifikante, tanba ne’e problema nutrisaun nafatin sai prioridade ba iha ministerio.  

Nia dehan, problema nutrisaun la’os ministerio saude nia responsabilidade mesak, maibe intreministerial hanesan Ministerio Agrikultura e Peskas, Ministerio Edukasaun no seluk tan, tanba mal nutrisaun mosu kauza husi falta edukasaun, menus aihan no falta bee moos. 

“Agora ami iha programa fahe vitamina A no aimoruk lumringa ba labarik sira idade (5-0) atu prevene difisiensia mikronutriente,” nia hateten. 

Alende ne’e sira mos distribui ona aihan suplementu (batar uut) ba inan isin rua no inan fo susu sira atu bele prevene mal nutrisaun. 

Iha sorin seluk, reprezentante Embaixadora Amerika Katherine Dueholm, hateten governu Amerika pronto atu supporta governu Timor-Leste hodi redus mal nutrisaun liu husi hasa’e produsaun agrikultura. 

Kona ba apoiu ba programa nutrisaun, nia dehan, laiha programa espesifiku ba nutrisaun maibe sira apoiu fundus no tekniku ba iha setor saude no agrikultura hodi hasa’e produsaun aihan iha rai laran. 

“Ami ajuda iha setor agrikultura liu husi programa agrikultura avansadu, programa ne’e fo apoiu tekniku ba to’os nain sira atu hasa’e produsaun iha rai laran,” nia hateten.

Nia informa, governu Amerika aloka fundus ho montante $90,2 miliaun ba programa agrikultura avansa hodi kapasita to’os nain sira kona ba agrikultura modernu.

The Dili Weekly

Odete: Distribuisaun Tuir Pedidu

Diretora Jeral Servisu Autonomo Medikamentus e Ekipamentus Saude (SAMES), doutora Odete Maria Freitas Belo, hateten falta medikamentus iha fasilidades saude, tanba submisaun pedidu tarde.

Nia dehan, distribuisaun medikamentus ne’ebe SAMES halo durante ne’e bazeia ba pedidu ne’ebe tama, tanba ne’e husu jerente ospital referral sira no saude munisipio sira atu hato’o pedidu antes stok out. 

“Ami responde tuir pedidu ne’ebe tama iha SAMES, ami la halo distribuisaun bainhira laiha pedidu ida mak tama,” Diretora Belo hateten via telephone. 

Nia informa, iha tipu pedidu tolu mak SAMES iha ; mak hanesan pedidu regular (kada fulan), pedidu emergensia no pedidu extra katak jerente sira bele advans aimoruk ne’ebe presiza maibe ho kuantidade ki’ik. 

Kona ba falta aimoruk iha Ospital Referal Baucau (ORB), nia dehan, sira simu pedidu husi Ospital Baucau iha dia 29 Marsu 2016, entaun sira presiza tau iha sistema no prepara aimoruk sira ne’ebe presiza molok halo distribuisaun. 

Iha parte seluk, membru Komisaun F (saude, edukasaun, kultura, veteranus no igualdade jeneru), Deputada Bendita Magno, kestiona servisu SAMES nian tanba durante ne’e sempre akontese falta aimoruk iha fasilidade saude sira. 

“Iha Ospital Referal Baucau, ami identifika 58 items medikamentus mak laiha (stok out) inklui mos aimoruk esensial sira,” Deputada Magno levanta iha plenaria Parlamentu Nasional. 

Kona ba items aimoruk ne’ebe stok out, nia la temi klaru aimoruk nia naran, maibe aimoruk sira ne’e kategoria ba aimoruk esensial hanesan antibiotika no aimoruk sira fo ba ema depois halo operasaun. 

Alende ne’e, nia dehan, Ospital Referal Baucau mos falta reagente atu halo teste ba ema nia ran.

The Dili Weekly

LabNas Hatama Reseitas $84,000 ba Estadu

Diretor Laboratorium Nasional (LabNas) Ministeriu Obras Publik Transporte e Komunikasaun (MOPTK), Saturnino Gomes, hateten iha tinan kotuk (2015) sira konsege hatama reseitas por volta de 84 mill ba kofre estadu.

Nia dehan, iha tinan 2014 LabNas konsege hatama reseitas ba estadu hamutuk $30 mil deit, tanba ne’e kompara ho tinan 2015 iha duni progressu.

“Ami nia manajemen ne’e diak no iha progresu kada tinan,” Diretor Gomes hateten.

Nia hatutan, osan hirak ne’e hetan husi kompania nasional no internasional ne’ebe konsege halo testu iha laboratorium nasional. “Iha 2015 por volta kompania atus ida resin mak mai halo testu iha ne’e,” nia dehan.

Kompania hirak ne’e, nia hateten, mai halo testu ba besi beton, alkatraun no rai, maibe iha kompania balun mos la halo testu iha laboratorium nasional, tanba sira iha laboratorium privadu.

“Halo testu hotu mak sira fo mai ami hodi ami verifika fali,” nia dehan.

Iha parte seluk Membru Parlamentu Nasional, Deputada Albina Marcal, rekonese no konsidera ne’e hanesan progresu servisu ne’ebe mak Diresaun Nasional Laboratorium Nasional halo ona iha kada tinan.

“Ita apresia, mesmu sira hanesan dirasaun ki’ik ida maibe sira bele hatama reseitas ne’ebe mak natoon ba estadu,” nia apresia.

Bazea ba servisu ekipa LabNas ne’ebe durante ne’e la’o diak, nia sujere, ba Ministeriu Obras Publik Transporte e Komunikasaun atu tau matan ba difikuldades no problemas ne’ebe mak sira infrenta.

“Fo kapasitasaun ne’ebe mak masimu, oferese ekipamentus ne’ebe sufsiente inklui fasilidade de apoiu servisu ne’ebe adekuadu,” nia sujere.

Iha parte seluk komunidade Marcal Fernandes, hateten ekipa tekniku husi Laboratorium Nasional ne’e durante ne’e hala’o hela nia knar diak, maibe seidauk masimu.

“Lolos ,sira tenke perkore hotu obra ne’ebe mak la’o hela, tanba iha obra balun sira la ba haree ida,” nia kritika.

The Dili Weekly

Produsaun Mina Iha Kitan - Bayu Undan Hahu Menus

Diretor Ezekutivu organizasaun Luta Hamutuk (LH), Mericio Akara, hateten produsaun minarai iha kampo Kitan no Bayu-Undan hahu menus e kondisaun ne’e sei fo impaktu ba reseitas fundu minarai, entaun governu tenke hasa’e reseitas rai laran, nune’e labele depende ba osan husi fundu ne’e.

Nia hateten, kampo minarai kitan agora kada loron so bele produs deit 5000 barel, ne’e ekonomikamente labele ona produs, enkuantu antes ne’e kitan konsege produs kada loron entre 10.100 to’o 95.000 barel.

“Ne’e labele ona produs, ho kondisaun folin mina global kada barel ne’e entre 31 no 32 dolar per barel no rezerva mak tuun, entaun kompania sira deside la halo produsaun ona, signifika kitan labele konta ona,” Diretor Akara hateten, iha nia knar fatin, Farol Dili.

Nia hateten, kada tinan governu sempre foti osan husi fundu minarai hodi aloka ba dezenvolvementu rai laran, katak Timor depende demais ba fundu mina nian.

“Sekuandu folin mina nafatin $31-32 per barel, entaun estimasaun tinan oin ne’e Timor so bele foti orsamentu husi esplorasaun mina ne’e entre $450 to’o $500 miloens, labele liu husi ne’e,” nia dehan.

“Bele ga la’e moris ho orsamentu $500 miloens husi fundu mina rai,”

Tanba ne’e, nia husu, governu tenke hanoin ona oinsa mak bele hasa’e reseita rai laran liu husi setor seluk.

Nia sujere, tenke dezenvolve setor peskas no investe maka’as iha area turismu, dezenvolve industria sira ; hanesan fabrika aifuan no fabrika sementi nian.

“Industria sira ne’e bele uza ona ita nia eletrisidade ne’ebe mak durante ne’e ita investe ona, hodi fo fali redementu ba ita selu impostu,” Diretor LH Akara sujere.

Iha parte seluk Deputadu Arao Noe, rekonese kestaun ne’e maibe Timor la presiza tauk, tanba tuir lei ne’ebe iha so bele foti osan husi fundu mina ne’e 3% deit.

“Timor nia osan sei sufsiente hela,” nia dehan.

Nia informa, osan husi fundu mina rai ne’e agora dadaun rai iha banku iha Amerika e iha tinan 2009 konsege halo diversifikasaun de fundus ne’ebe agora funan tan ona. “Ne’ebe la presiza hakfodak ho situsaun ida ne’e,” nia hateten.

“Ita nia osan ne’e ita la gasta hotu ida, ita tau tan osan iha banku balun, entaun ita komesa hetan ona reseitas husi ne’eba.”

So ke, nia sujere, ba governu tenke jere didiak osan hirak ne’ebe mak iha ona, labele gasta demais.

Entretantu Ministru Petroleu no Rekursu Naturais (MPRN), Alfredo Pires, rekonese katak mina iha kampo kitan hahu menus e agora la produs ona tanba folin mina iha merkadu mos tuun.

Kompania hasai tiha ona roo iha ne’eba, maibe nia dehan, bainhira folin mina sa’e fali, kompania sei servisu fali.

“Ita akompania hela situasaun internasional kona ba mudansa folin mina tun ne’e permanente ona, ou temporariu deit,” Ministru Pires hateten.

The Dili Weeklly

Halo Jestaun Ba Lafaek, Sarmento: La Presiza

Koordenador lia nain Timor –Leste, Eugenio Sarmento, kontra maka’as programa governu nian kona ba atu halo jestaun ba lafaek, tanba tuir fiar tradisaun nian lafaek hanesan Timor oan nia bei-ala.

Nia hateten, lafaek sei la tata ema no ameasa populasaun sira bainhira populasaun sira respeita no proteze sira nia ambiente. 

“Hau hanoin la presiza halo jestaun ba lafaek, husik sira moris iha sira nia fatin, importante mak muda ema nia mentalidade atu respeita mos lafaek,” Koordenador Sarmento sujere, iha Sentru Konvensaun Dili. 

Nia hatutan, la presiza halo jestaun tanba realidade akontese iha munisipio Lautem, governu local dada rede haleu lafaek nia fatin maibe lafaek mosu fali iha rede liur ne’e hatudu katak sira la presiza jestaun maibe presiza moris hakmatek. 

Nia mos, husu governu atu halo estudu ida klean antes implementa, nune’e labele mosu problema social seluk iha komunidade nia le’et, tanba iha uma lisan balun konsidera lafaek hanesan sira nia avo no kada tinan sira fo han lafaek.  

Iha parte seluk, Diretor Nasional Meiu Ambiente, João Carlos, hateten governu firmi ho sira nia desizaun atu halo jestaun ba lafaek hodi proteze populasaun husi ameasa lafaek nian. 

Tanba ne’e, nia dehan, sira sei koalia ho lia nain sira atu halo kultura tradisaun ruma hodi kaer lafaek iha munisipio sira (Viqueque, Suai, Lautem, Same) hodi tau hamutuk iha luhan ne’ebe governu prepara ona. 

“Ami sei koopera ho lia nain sira husi munisipio hotu hodi bele kaer lafaek sira ne’e tau hamutuk iha fatin ne’ebe governu halo ona,” nia hateten. 

Nia mos rekonese, katak seidauk iha dadus ida klaru kona ba asidente lafaek nian, maibe iha dadus balun ne’ebe sira identifika ona hahu husi tinan 1971 to’o 2015 iha kazu 60 resin. Husi numeru ne’ebe iha ema nain 46 mak mate. 

Nia hatutan, konstrusaun luhan ba lafaek ne’ebe lokaliza iha Hera atinji ona 65%, tuir planu sei remata iha fulan Abril tinan ida ne’e (2016). 

The Dili Weekly