Ida
ne’e ha’u labele to’o ba konkluzaun ida tanba iha inísiu prosesu ne’e ha’u
seidauk tama hanesan membru Governu, no iha Edukasaun ne’e ha’u labele halo
konkluzaun ida.
Prosesu
halo selesaun ba bolseiru timoroan sira hodi ba halo estudu iha estranjeiru
failla. Prosesu ne’e failla tanba oras ne’e daudaun estudantes hamutuk 117 fila
hikas fali mai Timor-Leste tanba la tuir prosesu aprendisajem.
Minístru
Edukasaun (ME), António da Conceicão afirma katak, nia rasik assina ona kanselamentu
ba bolseirus sira ne’ebé la susesu. Maske nia la sura iha numériku ema ne’ebé
nia kansela, tuir nia, polítika ne’ebé ita opta maka sé estudante ida la
konsege aproveita no nia rezultadu akadémiku la di’ak tuir kontratu ne’ebé maka
iha nia tenki fila-fali mai Timor-Leste.
“Ida
ne’eduni maka agora daudaun halo materializa hela, ne’ebé balun fila hosi
Brazil, no mós hosi Portugal mai tanba sira nia aproveitamentu ne’ebé maka la
to’o,” dehan Antónia iha Sentru Konvensaun Díli, Sesta (01/07/2016).
Nia
dehan, aproveitamentu ne’ebé iha fila fali ba estudante ne’ebé hakarak utiliza
tempu ne’e ho diak, no tenki adapta mós ba ensinu kultura aprendisajém rai
ne’ebé sira estuda ba. Tuir nia, labele lori ita nia esperiensia ne’ebé maka
baruk ten lee, no seluk tan tanba ne’e sei la konsege atu bele konkore ho
métodu ensinu iha estranjeiru ninian.
Karik
failla iha prosesu selesaun ba bolseirus? Minístru ne’e hateten katak, “Ida
ne’e ha’u labele to’o ba konkluzaun ida ne’e, tanba iha inísiu prosesu ne’e
ha’u seidauk tama hanesan membru Governu, no iha Edukasaun ne’e ha’u labele
halo konkluzaun ida.”
Haree
ba problema ne’e, mosu preukupasaun hosi sosiedade sivil balun, Sekretáriu
Nasional Timor-Leste Coalition for Education (TLCE), José de Jesus hatete,
nu’udar sosiedade sivil preukupa bainhira faillansus sira ne’ebé maka bolseiru
sira infrenta iha rai liur, liu-liu bolseirus sira ne’ebé suporta hosi Governu.
Tuir
nia, problema ne’ebé estudantes sira hasoru ne’e hanesan faillansus boot ne’ebé
Ministériu Edukasaun rasik infrenta, tanba tuir nia, lo-los ne’e prepara uluk
ninia mekanizmu no prosedur tomaka kona-ba oinsá maka bolseirus sira bainhira
ba estuda iha ema nia rai tenki adopta mós lei ka sistema Edukasional ne’ebé
rai refere iha.
“Ita
labele kada tinan tau osan ba bolsa estudu, maibé ita la iha planu ida ke
di’ak. Liu-liu parseiru entre Governu ho Governu ne’ebé Ministériu Edukasaun
tenki asegura katak, parseiru ne’e tenki bazeia ba nasaun ida-idak nia lei,
signifika bolseirus sira ne’e tenki asegura sira nia futuru, no seguransa atu
nune’e labele hetan faillansu,” dehan José iha nia servisu fatin Cai-Coli,
Díli, foin lalais ne’e.
Nia
afirma katak, bainhira mosu faillansus sira hanesan ne’e, ita nia Governu, no
nasaun maka lakon tanba ita investe ona osan lubuk ida ba bolseirus sira depois
hetan faillansus, no sira rasik labele remata sira nia estudu.
Iha
biban ne’e, nu’udar sosiedade sivil nia rekomenda ba Ministériu Edukasaun atu
diminui ou reduz númeru ba bolsa estudu ne’ebé kada tinan haruka ba estuda iha
rai liur hodi foka oituan ba sistema edukasaun iha rai laran, tanba la’os
haruka ba rai liur de’it depois ninia risku ne’e boot no mal aproveita.
“Nusa
maka ita la foku de’it iha ita nia rai laran hodi hadi’a sistema edukasaun,
hadi’a fasilidades eskola nian, rekursu umanu professores sira, liu-liu eskola
públiku sira ne’ebé maka lokaliza iha nível munisípiu sira tanba kondisaun
ne’ebé maka la favoravel teb-tebes,” nia afirma.
Nia
rekomenda mós katak, sé Ministériu Edukasaun haruka bolseiru sira ne’e ba
estuda iha nasaun seluk, di’ak liu fó prioriedade liu ba Professores sira atu
nune’e esperiensia, no abilidade ne’ebé sira aprende iha rai liur mai aplika
iha Timor-Leste, no liu-liu atu hanorin fali estudantes sira, ne’e ninia
sustentabilidade di’ak ba futuru nasaun nian.
Sira
mós observa katak, kritériu ne’ebé fó sai hosi Ministériu Edukasaun di’ak,
liu-liu ba prosesu rekrutamentu, no sira seluk tan, maibé faillansu ne’ebé iha
maka preparasaun Ministériu Edukasaun ninia atu halo kontrolu iha rai liur maka
ladun máximu.
Entretantu,
Deputadu Komisaun F Parlamentu Nasionál trata asuntu Edukasaun, saúde no
deportu, Eládio Faculto hateten selesaun ba bolseiru kuandu falla maka nia
implikasaun to’o agora ne’e.
“Selesaun
ida sira (Bolseiru) ba ne’e mós ladun efetivu maka hodi orienta estudante sir
aba eskola ne’e la aproveita buat ida. Ladun iha akompañamentu ida di’ak ba
estudante sira,” Faculto esplika.
Nia
salienta bolseiru sira ne’ebé mal aproveitamentu ne’e kategoria ba tipu
familiarizmu, favoritu sira ne’ebé maka tuir selesaun laiha rigorozu hodi la fó
oportunidade ba ema seluk ne’ebé matenek tebes.
Tuir
lolos ita nia adidu sira tenke akompaña estudante sira nia valores, estabelese
rede ida para fulan-fulan bolseiru sira tenke hatama dadus ba eduksaun sir aba
adidu sira nun e’e bele halo akonsellamentu no fó motivasaun ba bolseiru sira
ne’e bele estudan maka’as liutan.
Faculto
sente triste tanba númeru bolseiru ne’ebé mal aproveitamentu iha tinan ida boot
tebes. Bolseiru sira la aproveita didi’ak saída maka estadu fó ba sira nune’e
tenke fila mai Timor-Leste.
Paralamentu
iha hanoin ona para oinsa molok estudante sira ne’e ba kontinua estudu iha
estranjeiru tenke tuir uluk formasaun intensive iha Ministériu Edukasaun
durante fulan neen (6) ou tinan ida (1).
Eladio
dehan estadu gasta osaun lakon le’et de’it. Estudante sira mós gasta tempu,
gasta enerjia maibé nia rezultadu maka tenke fila iha dalan klaran, tanba ne’e
ba futuru presiza hare didi’ak estudante sira ne’e molok haruka ba rai liur.
Iha
parte seluk, Deputadu Bankada Frente Mundansa (FM), Jorge da Conceição Teme
hateten bolseiru hamutuk 117 fila tanba kestaun dominiu língua bolseiru sira
nian no mós selesaun ne’ebé maka Ministériu Edukasaun halo ladun rigoroju.
“Ita
to’o iha ne’eba ne’e,ita tama iha ambiénte ka dinámiku ne’e diferente ona,
ezemplu balun ba Austrália, Amérika Filipina, ne’e kualidade akadémika ne’e
diferente, entermus ninia restrisaun (ketetatan) akadémiku iha nivél ne’e
diferente,” Teme dehan iha Parlamentu Nasionál, Kuarta (29/06/2016).
Teme
esplika, ita atu halo selesaun ba estudante sira ne’ebé maka atu ba estudu iha
nasaun sira ne’ebé nivél akadémiku ás, tenki ho rigoroju. Nia dehan
problema ne’e mosu tanba sistema selesaun ne’ebé ladun rigoroju no mós falta
konsellu ba ita nia estudante sira maka ladun, tan ne’e presiza adidu edukasaun
kada país tenki serbisu maka’as para hatene progresu estudante sira nian iha
kada universidade.
Nia
dehan, bolseiru ho númeru ne’ebé maka boot hanesan ne’e, ita gasta osan saugate
de’it, tanba sistema selesaun la bazeia ba domíniu da língua, tanba domíniu da
língua ne’e maka bele ajuda ita bele kompriende materia. Deputadu ne’e senti
triste tanba bolseiru hamutuk 117 ne’e estadu gasta ho osan ne’ebé boot maibé
sira fila sem diploma.
Entretantu,
Minístru dos Negósius Estajeiru no Koperasaun (MNEK), Hernanio Coelho hatete
bolseiru sira ne’ebé mal aproveitamentu ne’e normal tanba dalaruma foin ba ema
nia ambiénte foun nune’e lakon vontade atu aprende.
“Sala
ne’e sé nian. Sala ne’e hosi individual sira rasik, uluk iha Indonézia nia
tempu buka bolsu estudu susar atu hetan maibé ohin loron beasiswa mai
Timor ne’e ema hotu fó hanesan China, Japaun, Koreia, Portugal, Brasil, USA,
Australia, Novazelandia, sé ita la konsege aproveita ho di’ik, ita maka menghambur-hamburkan
kesempatan,” Hernanio esplika.
Nia
hatutan timoroan sira mesak matenek de’it, agora balun la konsege aproveita ho
didi’ak maka ita presiza hadi’a di’ak liutan disiplina no esforsu bolseiru sira
nian.
Tinan
ida ne’e bolseiru 117 maka lakonsege aproveita ho didi’ak, tuir Hernanio, ne’e
hanesan reflesaun ida ba Ministériu Edukasaun atu bele hare fila-fali frakeza
saída maka rezulta bolseiru sira ne’e la aproveita estudu ho didi’ak.
Nia
dehan bolseiru hirak ne’e estraga orsamentu estadu, taka dalan ba estudante
seluk ne’ebé iha kapasidade di’ak, nune’e bele estraga future rekursu umanu iha
longu prazu ne’ebé sei fó impaktu ba povu no nasaun tomaka.
Reprezentante
hosi parte Akadémika Univarsidade Nacional Timor Lorosa’e (UNTL), Fakuldade
Siénsias Sosiais, Departamentu Polítika Públika, Inocencio Xavier hatete,
akontese mal aproveitamentu hosi bolseiru sira ne’e signifika, Governu seidauk
iha planu hodi kontrola, no parte ida mós hatudu katak, kandidatu sira ne’ebé
hetan bolsa estudu maibé la’os liu hosi dalan ne’ebé justu.
“Primeiru,
kandidatu sira ne’ebé liu bolsa ne’e iha indikasaun familiarizmu, tanba ne’e
maka ema ne’ebé hakarak ba tuir bolsa de estudu ne’e la liu, no ema ne’ebé
hakarak ba pasiar ne’e maka liu fali. Segundu, individu ne’ebé simu konfiansa
hosi estadu nu’udar bolseiru ne’e iha kapasidade maibé sira rasik maka la uza
didi’ak tempu,” Inocencio esplika.
Tuir
Inocencio katak, deportasaun akontese ne’e hatudu katak, buat ruma la justu iha
prosesu rekrutamentu ba bolseiru sira, tanba ne’e maka ikus mai afeita ba sira
tenki deporta mai Timor. Nia mós dehan tan katak, hare ba mal aproveitamentu
ne’ebé bolseiru sira halo ne’e hatudu katak, viola konfiansa estadu, no bele fó
impaktu mós ba konfiansa hosi doadores sira ne’ebé maka iha interese atu fó
tulun ba timoroan sira liu hosi bolsa estudu nian.
Nia
mós husu ba Governu liu hosi Ministeriu Edukasaun atu haree didi’ak situasaun
nune’e, tanba ema barak maka hakarak estuda, maibé la hetan posibilidade refere
hodi kontinua sira nia eskola. “Rekrutamentu se bele to’o mós iha munisípius
seluk, para ema iha ne’ebá bele hetan posibilidade, tanba sira iha ne’ebá mós
iha kapasidade, no balun matenek liu, soké oprtunidade no informasaun ba sira
maka minus entaun ikus mai sira labele konpete,” hatutan Inocencio.
Parte
seluk, nia dehan, ema susar no mukit barak maka hakarak hetan bolsa estudu hodi
kontinua estuda ba nafatin, maibé maluk balun hetan tiha bolsa fila la
aproveita ho di’ak, ne’eduni nusa la fó ba ema hirak be presija liu.
“Ha’u
la hatene deportasaun ne’e hosi ema nia Governu maka haruka fila ka, hosi ita
nia Governu maka haruka fila. Sé ita nian maka haruka fila, perguntas maka
ne’e, to’o iha ne’ebé ita nia minístru ho diretores sira halo serbisu ba
rekrutamentu ne’e ho seriedade, no onestidade atu halo duni rekrutamentu hodi
simu kandidatu sira ba iha ne’eba,” Nia tenik.
Tuir
nia, se estadu Timor mesak maka haruka bolseiru sira fila, ne’e la’os meius ida
atu bele eduka joven timoroan sira, maibé ne’e signifika kapasidade kontrolu
maka fraku no Governu tauk simu responsabilidade, entaun tenki uza dalan korta
hodi deporta bolseiru sira, maibé se iha konkordansia hosi parte rua ne’e
signifika ita nia rekrutamentu ba bolseiru sira durante ne’e liu duni hosi
dalan seriedade no onestidade.
Nia
reforsa dalan ne’ebé di’ak maka, Governu Timor-Leste tenki tau osan ka prepara
rekursu umanu atu halo kontrolu ba timoroan sira ne’ebé oras ne’e dau-daun
estuda iha ema nia rain. (Ekipa Matadalan)
Matadalan
