Alkatiri Optimista Governu Sei La Monu

VII Governu Konstitusionál ne’ebé lidera husi Primeiru Ministru, Mari Alkatiri, hamriik iha frajilidade nia leten. Forma ho ‘kadeira ain-tolu’, tanba governu moris ho aliansa minoria parlamentár (AMP) ho kadeira 30 hasoru Opozisaun Maioria Parlamentár (OMP) kadeira 35, iha Parlamentu Nasionál.

Maski nune’e, Xefe Governu, Mari Alkatiri, otimizmu katak VII Governu Konstitusionál sei dura to’o tinan lima (5).

Nia dehan, governu ne’e forma ho dezafiu lubuk oioin no governu mai ho prinsípiu no programa ne’ebé sei implementa tuir planu no alvu.

“Ha’u la halo milagre, maibé ha’u garante governu sei dura too tinan lima”, dehan primeiru-ministru timoroan, Mari Alkatiri, hafoin simu pose iha Palasiu Nobre LahaneDili, horisehik.

Nia hatutan, VII Governu mai ho programa prioridade rua halo dezenvolvimentu institusionál liu husi halo reforma iha instituisaun Estadu no governu kontinua hametin ninia lasu kooperasaun internasionál.

Governu Konstitusionál VII simu pose

Primeiru-Ministru, Mari Alkatiri, no membru sanulu-resin ida Governu Konstitusionál VII nian simu ona pose husi Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo, iha loron 15 fulan-setembru, iha Palásiu Prezidensiál Lahane, iha Dili.

Primeiru-Ministru mós asume diresaun Ministériu Dezenvolvimentu no Reforma Institusionál.

Simu mós pose maka

Ministru Estadu no Konselleiru ba Seguransa Nasionál, José Ramos-Horta

Ministru Estadu no Ministru Saúde, Rui Maria de Araújo

Ministru Estadu no Ministru Agrikultura no Peskas, Estanislau da Silva

Ministru Prezidénsia Konsellu Ministrus, Adriano do Nascimento

Ministru Negósius Estranjeirus no Kooperasaun, Aurélio Guterres

Ministru Administrasaun Estatál, Valentim Ximenes

Ministru Planu no Finansas, Rui Gomes

Ministru Defeza no Seguransa, Agostinho Somotxo

Ministru Komérsiu no Indústria, António Conceição

Ministra Solidariedade Sosiál, Florentina Smith

Vise-Ministra Edukasaun no Kultura, Lurdes Bessa

Atu lee diskursu Prmeiru-Ministru Mari Alkatiri nian, klike iha ne’e.

Lee mos Governu Timor-Leste

Hasae Produsaun Kafe Tenke Planu Dezenvovimentu

DILI - Kafe Timor naran morin iha mundu tanba nee, Ministru Agrikultura e Peskas (MAP) hamutuk ho parseiru dezenvolvimentu iha rai laran, realiza seminar ida, konaba Planu dezenvolvimentu Nasional setor kafe iha TL.

Tuir Ministru Estadu koordenador Asuntu Ekonomia e Ministru Agrikultura e Peska (MECAE), Estanaislau da Silva katak, TL nia kafe nee morin iha mundu tanba nee, tenke aprezenta planu setoral ida atu dezenvolve kafe Timor ba oin.

“Hau hanoin kafe Timor hanesan kultura importante ida ba TL, no kultura ida nebee maka sei la hotu tanba kafe nee renovabel, tan nee atu dezenvolve kafe ho diak maka, tenke iha planu setoral neebe diak hodi hatene klaru saida maka sei halo, no osan hira maka presiza,” informa MECAE Estanislau da Silva ba Jornalista Kinta (14/09/2017) iha nia knar fatin MAP Comoro.

Nia mos hatuir tan katak, kafe hanesan produtu TL neebe sai numeru hodi halo exportasaun ba rai liur.Tanba nee, knar governu nian maka atu fo apoiu no halo asistensia ba agrikultores oinsa atu servisu makaas liu tan iha baze hodi hasae produsaun kafe Timor iha rai laran.

Tuir Ministru nee katak, kafe Timor hanesan kafe neebe organiku tebes no halo mos TL nia naran konesidu iha mundu, tanba nee liu husi workshopida ohin bele halo deskusaun klean liu tan. Nohamosu hanoin neebe diak atu nunee bele dezenvolve kafe Timor hodi hasae produsaun iha rai laran.

GMN TV | Jornal Nacional | direto

GMN TV | direto

Joventude: Tenke Deside Ona Presu Ba Sigaru

Organizasaun joventude, husu governu atu implementa ona regime kontrola tabaku liu –liu deside ona presu minimu ba sigaru iha merkadu, nune’e bele prevene labarik sira husi moras kronika hirak ne’ebe kauza husi fuma sigaru.

Koordenador organizasaun Aliansa Nasional Kontrola Tabacco, Matias dos Santos hateten governu kria ona kondisaun sira hanesan lei kontrola tabaku, rekursu humanu atu kontrola, maibe la tau iha asaun entaun susar atu hasai ema husi risku moras. 

Nia dehan, hanesan sosiedade sivil pronto atu kolabora ho governu liu–liu Ministerio Saude hodi halo sosializasaun ba regime kontrola tabaku ba komunidade sira atu komunidade liu –liu estudante sira bele iha konsiensia katak fuma ne’e estraga saude. 

“Ami kontinua advoka ho governu ba prosesu implementasaun, tanba lei ne’e aprova ona maibe ema barak seidauk hatene lei ne’e,” nia hateten, iha Delta Nova, Dili.

Tuir dadus husi Organizasaun Mundial Saude (WHO), mane adulto idade (18-69) iha 70% mak fuma no labarik ho idade (13-15) 42% mak fuma, se lahalo intervensaun agora maka problema saude publika sei sai problema bo’ot ba Timor –Leste.

Entaun, nudar jerasaun foun, nia parte preokupa ho grafiku ne’ebe persentajen konsumu sigaru ne’ebe kontinua aas iha Timor –Leste. 

“Nasaun sira ne’ebe produs tabaku, sira nia grafiku konsumu tabaku tun, e ita Timor lahalo produsaun ba sigaru no menus nutrisaun, maibe sira foti tempu fuma mak maka’as fali,”nia preokupa. 

Nia hateten, governu mos tenke asegura ona kios ki’ik labele fa’an sigaru tanba realidade hatudu kios ki’ik sira mak fo oportunidade ba labarik sira atu fuma liu husi sigaru ne’ebe sira fa’an rahun ho folin ne’ebe ki’ik. 

Nia sujere, atu governu hasa’e folin sigaru ba minimu $5 kada masuatu labele fo tempu ba labarik sira fuma, ema ne’ebe fuma sira ne’ebe iha osan. 

Entretantu, Diretor Organizasaun Youth Unity For Community Progress Antonio da Costa Martins, hateten sira halo ona sosializasaun ba joventude sira iha munisipio Manufahi, Liquisa no Dili kona ba impaktu sigaru ba saude no ekonomia familia, maibe informasaun sira ne’e seidauk to’o ba ema hotu. 

“La’os tanba laiha informasaun liu, sira hatene hela kauza sigaru ba saude maibe problema sentimentu tanba sira sente gostu bainhira fuma,” nia hateten.

Nia sujere, governu tenke tau ona prioridade ba iha implementasaun lei ne’e no halo sosializasaun ba komunidade sira atu komprende, nune’e kontribui hodi labele fuma iha fatin publiku sira. 

Alende ne’e, nia dehan governu mos tenke iha ona politika forte hodi implementa lei ne’e liu –liu fo sansaun ba ema hira ne’ebe viola tuir saida mak hakerek ona iha lei, labele tolera malu. 

“Ema hotu iha direitu atu fuma, maibe ema hotu mos iha direitu atu moris iha ambiente ne’ebe saudavel,” nia hateten. 

Antes ne’e, Diretor Saude Publika (DSP) Ministerio Saude (MS), Pedro Canisio hateten ministerio relevante (Ministerio Saude, Ministeriu Komersio no Industria inklui Ministerio Finansas) dezenvolve ona dekretu lei kona ba presu sigaru, maibe tanba governu ida ne’e labele ona hasai politika, tenke hein fali ba governu foun mai. 

Nia informa, presu ne’ebe deside mak husi $19 kada kilo hasa’e ba $300 kada kilo no folin iha merkadu $10 kada masu ida, maibe seidauk hetan aprovasaun. 

“Governu foun labele hasai politika foun ona, tanba ami halo tiha ona, ita hein deit governu foun lori ba Konselho Ministru hodi aprova,” nia hateten. 

Nia hatutan, sigaru fo impaktu ba saude publika liu –liu kria moras kardiovascular hanesan moras fuan, kankru, hipertensaun no seluk tan, tanba sigaru kontamina ho 40.000 nicotina no beneno sira seluk ne’ebe bele hamosu moras hira ne’e.

Paulina Quintão | The Dili Weekly

GOPAC: Integra Informasaun Korupsaun Iha Kurikulum

Global Of Parliamentarian Against Corruption Timor –Leste (GOPAC) rekomenda ba governu foun atu hatama materia korupasaun iha kurikulum ensino hodi fo konesementu ba estudante sira kona ba impaktu husi korupsaun ne’e.

Diretor Ezekutivu GOPAC, João Correia hateten atu kombate korupasaun ne’e la’os deit ho fahe informasaun ba komunidade en jeral, maibe tenke hanoin mos oinsa bele tau iha ensino hodi fo hanorin ba jerasaun foun sira. 

“Materia korupsaun tenke tama hanesan parte ida husi kurikulum nasional edukasaun nian, ne’e maneira ida atu kombate liu husi dalan edukasional, hahu husi ensino baziku,” nia hateten.

“Labarik sira tenke hatene ona kona ba korupasaun nia lalaok no nia efeitu inklui dalan ne’ebe atu kombate korupasaun.” 

Nia informa, iha III legislatura ne’e hanoin ona ida ne’e no halo diskusaun ho instituisaun relevantes, maibe seidauk klean liu tanba ne’e governu foun sei aprezenta dekretu lei ida ba governu hodi hare kestau ida ne’e. 

Nia dehan, ema hotu bele monu ba iha korupsaun, maibe ema hotu mos bele konsiente katak korupasaun ne’e ladiak no tenke prevene aan husi hahalok ida ne’e, labele halo korupasaun sai hanesan parte ida ba sira nia umanidade. 

Nia hatutan, taxa korupasaun iha Timor-Leste ne’e aas, tanba ema seidauk konsiente ho hahalok ida ne’ebe estraga nasaun no bens star povu nian ne’e. 

Nia hateten, estilu vida moris ohin loron ejiji ema atu alkansa nivel moris ida ne’ebe liu kapasidade finanseira ne’ebe sira iha (kompetisaun moris).

“Lakonsege buka osan liu husi dalan ne’ebe diak, entaun ikus mai sira uza dalan halo korupsaun hodi hetan osan,” nia hateten.

Nia hatutan, GOPAC halo ona sosializasaun informasaun ba komunidade sira iha postu adminitrativu 63 iha teritorio tomak, tanba korupasaun la’os akontese iha nivel nasional deit. 

GOPAC mak Organizasaun parlamentar ida, ho nia papel atu halo edukasaun ba komunidades kona ba korupasaun no impaktu korupasaun ba iha nasaun, maibe sira nia papel la’os atu kondena ema. 

Nia informa, tinan hirak ikus ne’e Tribunal konsege fo ona desizaun final ba iha kazu korupasaun balun, signifika katak korupasaun eziste duni iha Timor no presiza ema hotu nia kontribuisaun atu kombate hahalok ida ne’e. 

Iha parte seluk, Estudante husi Eskola Vokasional 28 Novembru Becora, Julio Monteiro Alves hateten materia kona ba korupasaun ne’e importante tebes ba estudante sira atu hatene hodi prevene aan hahu husi idade ki’ik.

Nia hateten, estudante sira iha ona informasaun kona ba korupsaun no impaktu korupsaun ba iha nasaun, nune’e bainhira adulto sira bele sai lideransa ne’ebe diak hodi prevene aan husi hahalok ida ne’e.

“Ami bele prevene aan no professores ne’ebe tuur iha estrutura mos rona hodi prevene sira nia aan atu bele koopera hamutuk hodi hadia no dezenvolve diak liu tan eskola,” nia hateten. 

Nia mos, husu ba instituisaun GOPAC atu nafatin fahe informasaun ba iha estudante sira hanesan jerasaun foun ba Timor –Leste kona ba impaktu korupasaun ba iha dezenvolvimentu nasaun no povu nian.

Paulina Quintão | The Dili Weekly