EMPREZARIU NASIONAL TOLU MAK KOMPETE SOSA ASAUN TT

DILI - Prosesu sosa asaun (saham) Timor Telekom (TT), hahú ho kompetisaun hosi emprezáriu nasionál na’in tolu inklui Ricardo Cardoso Nheu, Abilio Araujo ho Nilton Gusmão. Nune’e ikus mai  TT  hili Nilton Gusmão maka manan tanba oferese presu di’ak liu kompara ho grupu rua seluk.

Prezidente Câmara  Comércio Indústria Timor Leste (CCI-TL), Oscar Lima hatete, nia orgullu no fó suporta maka’as ba emprezáriu nasionál, Nilton Gusmão tanba konsege sosa ona asaun Timor Telekom (TT).

Oras ne’e dadaun, membrus Konsórsiu Nasionál Timor (CNT) sei iha hela portugál hodi halo negosiasaun nune’e bele aprofunda liu prosesu ba sosa asaun TT ne’e.

Oscar hatete, hanesan Timoroan, nia prefere di’ak liu emprezáriu Nilton Gusmão maka sosa  asaun Timor Telekom duké  ema estranjeiru sira maka sosa.

Nia rasik lamenta ho polítika governu dahuluk ninian ne’ebé implementa liberalizasaun hodi fó oportunidade ba kompañia telekomunikasaun barak investe iha Timor Leste, nune’e fó impaktu ikus mai Portugal tenke deside fa’an tiha nia asaun.

“Ha’u fó kulpa ba eis Ministra Finansas Emilia Pires ho eis Ministru obras Públika Pedro Lay, momentu sira nain rua maka desidi hatama kompañia Telekomunikasaun rua de’it, sei laiha problema ba TT, mais liu ona, agora asaun TT rona Emprezáriu Nilton Gusmão maka manan nu’udar Prezidente CCI-TL ha’u apoiu, duké asaun ne’e mosu ba estranjeriu,”Informa Oscar Lima iha nia servisu fatin, Comoro, Kuarta, (13/07).

Oscar hatete, Agora dadaun iha kompañia telekomunikasaun tolu maka kompete iha Timor Leste, kompañia rua hanesan telkomcel no vietnam nu’udar empreza estatal mais tanba sa  kompañia TT, governu Timor Leste la sosa Maoria?

Maibé Oscar lima orgulhu tebes tanba portugál Telekom maka desidi emprezáriu Timoroan Nilton Gusmão maka manan  iha tenderizasaun ne’e. tanba ne’e presiza timoroan hotu nia apoiu. 

“Ha’u la konkorda ho hanoin balun ne’ebé tenta minimiza kapasidade setór nasionál Timor Leste, nu’udar Timor-oan lori CCI-TL apoiu Nilton Gusmão sosa asaun TT hosi Portugál Telekom,”katak nia.          

Iha tempu hanesan, tuir fontes kredibel ne’ebé lakohi públika nia naran hatete, Prosesu sosa asaun TT ne’e liu hosi tendirisazaun ida ne’ebé partisipa hosi grupu tolu, maibé ikus grupu Nilton Gusmao maka oferese presu di’ak liu.

Fontes ne’e mós lamenta ho informasaun ne’ebé fó sai iha mídia social katak  ema bo’ot balun iha Nilton Gusmao nia kotuk, ida informasaun bosokten, tanba prosesu tenderizasaun ne’e iha grupu tolu  maka tuir  no nia rezultadu emprezario Nilto Gusmão maka manan.

“Ba ha’u laiha problema maka timor ona ida iha intrese sosa, agora prgresu sei iha faza negosiasan  hosi Nilto Gusmao  sei halo negosia ho Portugal sira. Asaun TT empreza hosi  Brasil, mai bele nusa ita Timor labele sosa,”tenik fontes ne’e.

Entertantu kona-ba asaun TT, antes ne’e,  Vise Ministru Finansas, Helder Lopes deklara, rajaun governu Timor Leste la sosa asaun Timor Telekom (TT) tanba governu mantein polítika Liberizasaun Telekomunikasaun iha rai ida ne’e.

“Ha’u labele halo komentáriu  barak ba ida ne’e maibé ha’u dehan de’it, razaun governu la hola asaun TT, tanba de’it ita nia governu mantein polítika liberizasaun telekomunikasaun iha ita nia rai laran,” hatete Vise Helder Lopez ba Jornalista sira iha Salaun enkontru CCD, Kaikoli, Tersa, (05/07).

Helder hatete, se karik Timor Leste Liberiza ona entaun governu tenke konsiente ho ida ne’e no governu mós labele interven fali merkadu ekonomia iha rai ida ne’e.

Iha tinan hira kotuk liubá, OI hakarak fa’an mós Asaun ba governu, maibé ikus governu deside katak governu kontinua mantein asaun ne’ebé maka agora iha, no sei la sosa tan asaun hosi OI.

“Ha’u rona dehan iha ema balun maka hakarak hola ona, ne’ebé ha’u la hatene, maibé ha’u rona dehan hanesan ne’e, tanba ne’e governu deside ona atu mantein Polítika ne’e,” Helder rekoñese.

Helder Sublina liutan, laos governu laiha retornu atu sosa Asaun TT, maibé governu nafatin konsiste atu liberaliza ba polítika katak governu sei la interven merkadu ekonomia hosi setór sira ne’ebé maka investe iha rai laran.

Tanba bainhira governu interven hosi merkadu signifika governu taka ona odamatan ba ema atu mai investe iha rai laran.

“Ita fila ba istória, katak iha antes 2012 TL iha operador 1 maka TT, depois mai iha, depois 2012 iha tan operador tolu maka hanesan, Telemor, TT, TELKOMSEL, Governu maka halo polítika loke odamatan, sekarik ita loke ona odamatan maka ema tama, depois ita ba tama fali hodi interven fali merkadu ida ne’e lad un diak, tanba ne’e maka governu mantein Polítika ne’ebé maka iha ona,”deklara helder.

MOPTK la hatene informasaun

Antes ne’e Vise Ministru Obras Púbilkas Transportes no Komunikasaun (MOPTK), Inaçio  Moreira hatete, nia parte to’o oras ne’e seidauk hatene kona-ba prosesu fa’an no sosa asaun Timor Telekom (TT), ne’ebé  tuir informasaun na’in ba kompañia Esperansa Timor-Oan (ETO), Nilton Gusmão ba sosa ona asaun TT ho pursentu 54,1% iha Portugal Telekom (PT).

Inaçio Moreira husu atu halo investigasaun ba prosesu ne’e. Tanba tuir nia, atu fa’an ka sosa asaun ida ne’ebé ema barak nian presiza na’in hotu tu’ur hamutuk maka bele fa’an ba sé maka atu sosa.

 “Bain-bain kuandu  fa’an tenke bolu na’in hotu-hotu ne’ebé  niaasauniha TT ne’e mai tu’ur  hamutuk depois maka halo desizaun, ha’u  hanoin prosesu ida tuir dalan ne’ebé  los para ita hotu bele hatene. Ha’u  hanoin ita  tenke  halo investigasaun lai, tanba ita hotu seidauk hatene nia prosesu ne’e oinsá,’’ Inaçio Moreira ba jornalista sira iha nia kna’ar fatin Kaikoli, Segunda (4/7).

Inaçio  subliña katak, prosidemtnu legais ne’e lolo’os  presiza konsidera malu, labele ida-ida mai halo tuir nia hakarak no halo desizaun mesak-mesak, tanba Estadu ne’e iha lei tenke obdese ba lei.

        

PN Hein Klarifikasaun Governu

Tuir Prezidente Parlamentu Nasionál (PPN), Adérito Hugo da Costa, hatete, asaun TT ne’e hanesan kompañia ne’ebé governu mós iha nia asaun. Tanba ne’e, atu sosa ka la’e ne’e depende ona governu ne’ebé hanesan asionista ida.

“Governu durante ne’e iha hela komisaun nasionál ida ke halo hela estudu viabilidade. Ami akompaña hela ida ne’e rona katak to’o ikus aprejenta ona mais Konsellu Ministru haree katak laiha viabilidade, tanba  ne’e ita hein para governu bele mai klarifika iha Parlamentu Nasionál tanba  saida maka sira laiha interasasdu atu sosa ka aumenta persentajen hosi  asaun ne’e,” dehan Prezidente PN, Adérito  iha PN, Segunda (04/07).

Hugo hatete, governu hanesan asionista ida, maibé asionista maioria maka Oi kuandu Portugal fa’an  tia ona nia asionista ne’e ba OI, entaun iha kontekstu ida ne’e tanba  ida ne’e kaer maioria, entaun kuandu hakarak foti ona desizaun hodi fa’an  tutan nia persentajen asionista nian ne’e depende.

Mais agora ema ne’ebé de’it maka atu kompete ba ida ne’e iha direitu tomak atu bele aprezenta nia kapasidade atu sosa asionista ne’e direitu ninian, tanba  ne’e bele sosa hosi  ema ida bele mós ba konsórsiu.

Entertantu iha fatin hanesan Deputadu Osorio Florindo hosi  Bankada FRITILIN levanta iha plenaria katak, Timor-oan orgullu tanba  sosa asaun ne’ebé bo’ot hosi  TT maibé, nia la kontente ho governu nia pozisaun.

“Ita akomula rikeza estadu ba grupu ida, ita bele aprejenta buat oi-oin maibé iha nasaun ne’ebé maka nasaun ne’e lakon fali ho emprejariu lokal ida, ha’u  rona diskusaun iha Konsellu Ministru katak opiniaun la hanesan, tanba  ne’e governu tenke lakon ho individu ida hodi sosa asaun ne’e,”dehan Deputadu Osorio.

Nune’e nia dehan, se situasaun ne’e akontese nune’e duni entaun nasaun ne’e ema ida nian duni ona, seluk sira mate ne’e saugati duni ona. Tan ne’e nia husu ba Primeiru Ministru, Ministru Finansa no Ministru Obras Públikas Transporte no Telokomunikasaun (MOPTK), tenke ba halo aprejentasaun iha PN.

Portantu Diretór Ezekutivu Luta Hamutuk (LH), Mericio Akara hatete, loos duni ohin loron polítika liberizasaun iha área telekomunikasaun fó fatin ba se de’it tantu setór privadu ka kompañia privadu iha direitu atu sosa maibé importante maka nia prosesu tenki transparante no tuir sistema tenderizasaun, bainhira mosu KKN maka persiza halo investigasaun.

Parte Luta hamutuk seidauk bele foti konkluzaun katak iha ema balun iha kotuk maka dudu prosesu negosiasaun ne’e la’o sai nune’e.

“Ami prefere liu instituisaun kompetente sira hanesan Komisaun Anti Korupsaun, Instituisaun Públiku persiza halo investigasaun hodi hatudu ba públiku katak hosi prosesu ne’e la’o transparante ka lae no KKN ka lae ita hein di’ak liu maka iha investigasaun,” hatete Akara ba jornalista Timor Post iha nia servisu fatin, Farol, (05/07).

Luta hanmutuk mós preokupa ho pozisaun governu nian ne’ebé laiha pozisaun ida unidu no forte atu sosaasaunTT, tanba iha parte ida Ministériu Obras Públika no Transporte Komunikasaun (MOPTK) maka iha planu no konsege iha hanoin atu sosaasaunTimor Telkom (TT) ne’e ho razaun hahú investe, maibé iha parte seluk primeiru Ministru rasik lakohi governu atu sosaasaunne’e.

LH la fiar ho deklarasaun hosi governu ne’ebé hatete la sosaasaunTT tanba laiha benefisiu ka retornu. Se nune’e duni tanba sá maka kompañia privadu ida fraku los no laiha osan maibé nia bele sosa asaun? razaun ida ne’e la tama iha ema hotu nia rasional, se nune’e entaun tenke kestiona estudu viabilidade ne’e.

“Tanba ne’e hosi observasaun ami nian katak governu rasik la unidu iha prosesu atu sosa asaunTT ne’e, iha governante balun hakarak no governante seluk lakohi ne’e tanba saida?,”lamenta Akara.

Akara husu ba governu persija halo klarifikasaun tanba sá maka governou lakohi sosa no tanba sa maka governante balun hakarak balun lakohi?

LH sujere ba parte hotu atu hapara diferente ideas, importante liu maka persija halo investigasaun kle’an  atu públiku bele hatene ema se de’it maka merese atu hetan.

Kompañia Besik Elit Polítika

Entretantu ekonomista João Mariano Saldanha subliña, desizaun governu loke dalan ba setor privadu nasionál sosa share TT ne’e, desizaun ida ke di’ak. Maibé presiza investigasaun tanba públiku hakarak hatene kona-ba prosesu ida ne’e.

“Ha’u  hanoin públiku  hakarak hatene prosesu oinsá  maka kompañia  besik ba elit polítika  maka hetan, la’ós kompañia seluk? Sé prosesu ne’e transparente, ita basa liman ba resultadu ida ne’e,” João Saldanha hakerek iha nia wall rede sosial.

Saldanha hatete, uluk kedas nia defende polítika liberizasaun iha setór telekomunikasaun atu labele iha monopoli iha merkadu.

“Hanesan ema ida ne’ebé  uluk tur representa governu iha Board TT, ha’u  sempre hatete katak TT tenke  efisienti ho nakloke ba kompetisaun ho labele kaer monopoliu. Atan ha’u  mos dudu maka’as atu hamosu liberalizasaun setor telekonunikasaun ne’ebé  monopoliza hosi TT. Ita kontenti katak liberalizasaun mosu iha 2012,” Saldanha haktuir.

Tinan 2016, TT iha evolusaun ida tan. Portugal Telekom fa’an niasharemaioritariu ho setor privadu nasionál maka sosa.

“Ita hein katak manejemen TT foun bele professional atu kompete iha merkadu ho la uza protesaun governu. Husik nia halu desizaun ho la’o ho professionalismu, la depende ba protesaun governu. TT iha potensia bo’ot  tanba nia maka mosu uluk ho bo’ot liu Telkomsel ho Telemor (market leader) ne’ebé  mosu depois de liberalizasaun,”saldanha hatutan.

TT tenke hala’o estrategia ho desizaun sira ne’ebé orienta ba merkadu ho labele sai fali kompañia ida ne’ebé la efisienti tanba nain foun (share bo’ot) iha ligasaun maka’as ho elite polítika.

“Ema balu mos husu kona-ba hun osan nain foun nia tanba hetan kontratu ho tender governu ne’ebé  la transparenti, etc. Ida ne’e buat ida ne’ebé bele submete ba investigasaun,”Saldanha subliña.(max)

Timor Post

BOLSEIRU ISIN RUA PRESIJA KESI HO REGULAMENTUS

DILI - Relasiona ho bolseiru Timoroan nain rua iha Brazíl ne’ebé grávida, tuir jestór Programa TLCE, Matias dos Santos husu ba ministériu edukasaun atu kria regulamentu ida forte ba bolseiru sira ne’ebé halo estudu iha rai liur nune’e sira bele kumpri.

TLCE nia hanoin, ministériu edukasaun hamutuk ho inan aman sira persiza halo konkordansia ida di’ak hodi kesi metin estudante sira antes haruka sira ba estuda iha rai liur.

“Ami hosi TLCE nia hanoin maka ne’e, ministériu edukasaun hamutuk ho inan aman sira halo konkordansia ida di’ak, hodi kesi metin estudante sira antes haruka sira ba estuda iha rai liur,”dehan Jestór Programa TLCE, Matias dos Santos ba Jornalista sira iha nia servisu fatin TLCE, Caicoli, Dili, Kuarta, (13/07).

Matias hatete, persiza regulamentu forte tanba selae haruka bolseirus ba eskola de’it nunka koordena di’ak ho inan aman maka sei hamosu nafatin problema. Ministériu edukasaun labele fó tomak orsamentu hodi haruka bolseiru sira ba estranjeirus.

Ministériu tenke kria polítika ida katak inan aman maka responsabilidade ba buat sira ne’ebé maka ministériu edukasaun nia parte ba, katak estudante ba kontinua tiha eskola ne’e responsabilidade inan aman nian to’o finalista ona maka ministériu edukasaun bele fó ona apoiu ba sira nia estudus.

“Ne’e para parte rua ne’e responsavel hotu Tanba se lae maka ne’e inan aman hiit liman tanba responsabilidade tomak ne’e ministériu edukasaun nian, entaun inan aman ladun kontrola ba oan sira entaun dalaruma mosu buat sira hanesan ne’e,”hatete matias.

Dezenvolve rekurusu umanu iha Timor Leste ne’e importante tebes maibé presiza mekanismu ida ne’ebé ke diak regirozu nune’e labele fó vantajen luan ba estudante sira hodi halo tuir sira nia hakarak.

TLCE mós hosu ba ministériu edukasaun nia adidu sira iha rai liur ne’ebá, kada fulan tolu tenke halo avaliasaun ba estudante sira atu nune’e hodi hatene estudante sira nia partisipasaun iha sira nia estudu no bele hatene sira nia kondisaun ne’e oinsa los, labele husik liu maibé tenke besik hodi hatene estudante sira nia probleme.

Antes ne’e, Ministériu Edukasaun konfirma ona katak estudante nain rua ne’ebé estudu biolojia iha Brazíl ne’e grávida duni no hein partus.

Segundu Vise Ministru Edukasaun, Abel da Costa Ximenes ba Jornalista sira, Tersa (12/07), iha nia servisu fatin, hatete, nia parte triste tebes ho situasaun ida ne’e.

“Ha’u hanoin sira na’in rua ne’ebé maka isin rua ne’e sira lakohi isin rua, maibé lahatene regras, buat ida estuda tiha biolojia maibé lahatene fali mós, maka bele sai tiha hanesan ne’e,” Abel hatete.

Nia rasik kontaktu ona ho embaixador Timor Leste iha Brazíl atu akompañia nafatin estudante na’in rua ne’e hafoin partus bele kontinua nafatin estudu. Nune’e mos nia husu ba embaxadór atu tau atensaun di’ak liu tan ba estudante sira nia komportamentu atu kazu hanesan labele akontese tan iha ema nia rain.

“Lobi sira (estudantes) nia komportamentu ne’ebé maka ladi’ak ne’e hodi koidadu-án atu nune’e labele akontese isin rua,” Abel subliña.

Nia hatutan, embaixador iha Brazíl hanesan estudante sira nia inan-aman, nia maka ukun sira iha ne’eba, nia tenke tau matan ba estudante sira ne’e.  

“Bolseiru sira ne’e iha ne’eba hela, depois de partus sira bele kontinua fali sira nia estudu, ne’e depende ona ba sira, tanba ita Timor ne’e presiza ema matenek, tanba ne’e sira kuandu partus ona ne’e, sira bele kontinua fali hodi remata sira nia estudu ne’e to’o rohan, tanba sira ba ne’e hetan apoiu hosi governu,” Vise haktuir.  

  

Embaixador mós  hato’o nia difikuldade, nia mós orsamentu ladun barak, Brazíl ne’e la’ós  nasaun kiik, maibé nasaun boot hosi parte ida ba fali parte seluk ne’e, ho aviaun lori oras lima, maibé embaixador buka mekanismu lakontaktu dereitamente ho estudante sira, maibé liu hosi sira nia assosiasaun estudante iha universidade ida idak iha ne’eba.

“Ami mós estuda hamutuk halo nusa ba oin ita sei rekruta profesores Brazileiru mai fó kursu iha Timor, tanba ita nasaun ne’ebé maka ko’alia lian português  tenke português  ida los ka di’ak  ninian, la’ós  português  ida sabraut ninian, se ita hakarak ko’alia inglês  ko’alia inglês  ida ne’ebé los, ne’e duni ita hakarak mellora ita nia inglês  ita tenke buka ema nasaun ne’ebé ko’alia inglês, Austrália, Malázia no Singapura sira,”nia esplika.(fer)    

Timor Post

MP: Servisu Inspeksaun La Efetivu

Membru Parlamentu Jorge da Conçeicão Teme, konsidera servisu diresaun nasional inspesaun alimentar ekonomia la afetivu, tanba lojas barak mak kontinua fa’an sasan ne’ebe liu ona prazu ba komunidades.

Tanba ne’e, Teme husu ba Ministerio Komersiu Industria e Ambiente (MCIA) atu fo prioridade hodi kontrolu ho rutina, tanba ida ne’e ameasas ba ema nia saude.

“Hau la’os investigador, maibe loja sira fa’an produtu hanesan ayam potong, sosis, na’an kalen ho plastiku barak mak prazu liu ona,” nia levanta iha plenaria Parlamentu Nasional. 

Nudar reprezentante povu, nia preokupa ho problema ne’e tanba populasaun Timor barak mak la hatene lee, entaun sira konsumu no ikus mai lori moras ba sira nia aan rasik. 

“Hau hemu iha hotel ida, sira (pelayan) lori buat ida Wasaby ne’e mai, hau haree e tuir lolos wasaby ne’e nia prazu remata ona iha fulan June 2015, maibe sira fo nafatin ba konsumedores, ne’e problema,” nia hateten.

Nudar konsumedores, nia dehan iha direitu atu hetan produtus ne’ebe iha kualidade, tanba ne’e governu iha obrigasaun atu kontrolu produtu importasaun sira ne’ebe tama mai hodi asegura povu konsumu aihan ne’ebe seguru. 

Hatan ba kestaun ne’e Inspektor Jeral, Ernesto Monteiro rekonese katak inspesaun ba loja sira durante ne’e seidauk maximu, tanba menus rekursu humanus.

Nia hateten, inspesaun ne’ebe sira halo ba lojas, kios no restorante sira lor-loron iha oras no loron servisu nian (Segunda to’o Sesta-feira).

“Ami husu konsumedores labele koalia deit maibe lori faktus ba iha inspektor sira atu halo investigasaun no prosesa tuir lei,” nia sujere. 

Alende ne’e, nia dehan, iha tempu badak sira sei delega servisu inspesaun ba iha munisipios atu sira bele halo inspesaun rutina ba loja sira iha munisipiu hotu.

The Dili Weekly

Lojas 58 Identifikadu Fa’an Sasan Liu Prazu

Hafoin halo inspesaun durante fulan neen (Janeiro –June) 2016 nia laran, Diresaun Nasional Inspesaun Alimentar Ekonomia, identifika lojas 58 iha Dili laran mak fa’an sasan liu prazu ba konsumedores, maioria husi estrangeirus.

Inspesaun ne’e bazeia ba dekretu lei 23/2009 kona ba inspesaun alimentar ekonomia, atu asegura produtus ne’ebe komunidade sira konsumu seguru ba sira nia saude.

Responsavel Gabinete Juridiku, Antonio Nunes hateten sansaun la’os atu hamate loja sira maibe eduka no fo hanoin sira atu fa’an produtu ne’ebe kualidade no seguru ba konsumedores. 

“Husi inspesaun ne’e ami konsege rekolha osan $3 mil husi kompania sira ne’ebe hetan halo inflasaun, no osan ne’e tama ba kofre estado,” nia hateten iha knar fatin Matadouro, Dili. 

Husi total lojas ne’ebe identifikadu, nia dehan iha lojas internasional rua maka iha ona prosesu justisa, tanba sira la kumpri notifikasaun husi inspesaun jeral no sira kontinua fa’an produtu liu prazu. 

“Agora dadaun iha kompania internasional rua mak haruka ona ba iha ministerio publiku, iha hela prosesu laran,” nia hateten.

Tuir dekretu lei, lojas ne’ebe viola lei sei hetan sansaun coimas husi $1000 to’o $10 mil inklui mos sansaun criminal bainhira la kumpri sira nia kompromisio atu labele repete tan. 

Tinan kotuk (2015), nia dehan lojas no restourante hamutuk 148 mak viola lei no kontribui orsamentu $18 mil ba kofre estado.  

Iha parte seluk Membru Parlamentu Jorge da Conçeicao Teme, hateten aprlamentu aprova ona dekretu lei kona ba protesaun ba konsumedores.

Dekretu lei ne’e, nia dehan agora dadaun iha ona prezidente da republika nia fatin hodi hein promulgasaun. 

“Ami sei halo estudu komparativu ida iha Indonezia kona ba implementasaun lei ne’e iha sira nia rai,” nia hateten.

The Dili Weekly

Boneka de Ataúro sai estrela ba espetákulu iha kapitál timoroan

Grupu feto kooperativa Boneka de Ataúro, kompozitora no kantora norte-amerikana asendénsia timoroan Jen Shyu, estreia ba dahuluk iha filme ida ho españól David Palazon divulga iha espetákulu semana ne’e iha Díli.

Inisiativu "Artaúro" reune servisu sira Jen Shyu nian, ideia hosi artista kooperativa 'boneka' trapo ne’ebé sai símbolu illa Ataúro no sai hanesan  filme animasaun ida.

Projetu ne’e, realiza gratuita hosi David Palazon, hakarak hetan fundus ba kooperativa Boneca de Ataúro, projetu ida ne’ebé envolve inan-feton 60 resin iha fabriku boneka ho hena.

Kooperativa ne’e nia sede iha Vila Maumeta, illa kiik ida Ataúru nian, lokaliza ho kilómetru 25 hosi Díli.

Ho operasaun besik  dékada ida, kooperativa ne’e sai moos hanesan fonte prinsipál rekursu ba illa ne’e, apoia direta ema 500  no família 50.

Objetivu hosi projetu ne’e- bele asesu ho online (https://www.generosity.com/community-fundraising/boneca-de-atauro--4) – atu hetan fundu ba Bonecas de Ataúro ne’ebé iha risku lakon fatin maka agora hala’o servisu bá, fatin Governu nian.

Palazon, ne’ebé  mai Timor-Leste iha 2008 "atu hela deit fulan tolu" no hela tinan ualu, nia informa katak hakatak ajuda projetu tamba "kauza hosi domin ne’ebé inan-feton sira ne’e hala’o loroloron iha nia servisu".

"Ha’u hahú ajuda sira liuhosi foto no vídeo no promove projetu ne’e. No derepente mosu ideia atu halo filme ida. No mosu projetu ne’ebé ikus mai sai boot", nia haktuir.

Filme - "Boneca de Ataúro - à procura do amor perdido", ne’ebé inklui ho músika Jen Shyu no Gil Madeira, ho sira seluk - konta istória boneka Atuarina no ninia viajen nakonu ho  umor ba iha illa nia furak – ne’ebé sai moos hanesan prinsipál destinu turístiku iha Timor-Leste -, inklui enkontru ida ho 'wawata topu', feto  mergulladora sira Ataúro nian.

"Ne’e maka ha’u nia kontribuisaun ba Timór no liliu ba Ataúro, hanesan fatin ida espesiál liu, ne’ebé parese sente hanesan férias. Ha’u hein katak  sei bele mosu tan artezanatu, iha servisu sira hanesan, iha tan ekoturizmu iha illa ne’e", nia afirma.

Espetákulu kuarta-feira ne’e konta moos ho pesa oioin Jen Shyu nian.

Oan hosi aman taiwanés no inan timoroan, Shyu hanesan vokalista ida hosi jazz experimental no multi-instrumentista ida  ne’ebé  kanta iha inglés, koreanu, indonéziu no tétum.

Iha tinan kotuk  lansa ona"Sounds and Cries of the World", hanesan nia esplika  ona ba Lusa hetan  influensia hosi mehi Timor-Leste nian, esperiénsia musikál ida iha kontinente aziátiku no viajen ida ba abut família timoroan nian.

Tinan ne’e fila mai Timor-Leste no hela  tempu balun iha Ataúro ne’ebé kontaktu ona ho ekipa 'Bonecas', aprende kansaun lokál hafoin integra ba  espetákulu ne’ebé aprezenta kuarta-feira kalan iha Fundação Oriente, iha Díli.

SAPO TL ho Lusa

Eis pro-autonomia fila, “di hutan no merdeka makan batu”

DILI - Relasiona ho reuniaun ne’ebé eis Prezidente da Camâra iha tempu Indonézia, Mateus Maia halo ho Prezidente Repúblika Taur Matan Ruak, iha Palasiu prezidente  foin lalais hodi koa’lia kona-ba timor-oan eis pro-integrasaun hakarak fila mai Timor Leste, observador polítika UNTL, Camilo Ximenes husu ba estadu tenke tetu didi’ak molok foti desizaun.

Camilo hatete, governu tenke tetu didi’ak no tenke halo konfirmasaun didi’ak ba nia povu sira ne’ebé maka hela nanis iha Timor Leste to’o timor hetan independénsia atu nune’e ikus mai labele mosu problema bo’ot.

“Uluk sira maka deklara,merdeka di hutan,merdeka makan batu, tanba ne’e povu Timor Leste tenke tau kestaun ida ne’e ba sira nia ulun, tanba ne’e maka sira destroi tiha Timor Leste sira halai ba Indonézia,”hatete Camilo iha kampus Kaicoli, Kuarta, (13/07).

Tuir Camilo, Problema ida ne’e sensitivu tanba se estadu maka loke odomatan no fo oportunidade ba Timor-oan eis pro-integrasaun sira fila mai arbiru de’it maka sei hamosu fila fali konflitu bot iha Timor Leste. Tanba ne’e estadu no governu ida ne’e tenke tetu didi’ak molok foti desizaun.

Kestaun maka to’o ohin loron povu barak iha Timor Leste oras ne’e sei moris iha kiak nia laran, estadu ladun tau matan, agora se bainhira estadu tau fali atensaun ba ema eis pro-integrasi sira atu fila mai ida ne’e problema ida.

Loloos tuir Camilo, ema ne’ebé maka nega ona rai Timor, la presiza atu husu ba estadu Timor Leste atu fila fali mai.

Camilo hatutan, Iha ema barak maka luta durante tinan 24 la hetan buat ida, sorte governu iha hanoin hodi fó ba sira, maibé sira mai atu obriga hodi fó tan, ne’e labele.

Antes ne’e, Xefe Estadu Maior Jeneral FALINTIL-Forsa Defeza Timor Leste (F-FDTL), Majór Jeneral Lere Anan Timur la dúvida ho timor-oan pro autonomia sira ne’ebé to’o agora sei hela iha Atambua, Kupang hakarak fila-fali mai sira nia moris fatin.

“Ha’u  lê  jornal refuijiadus iha sorin ne’eba rekonsilia hakarak atu fila-fali mai, sé ita nia estadu-governu simu sira fila-fali mai sein dúvida  ita infrenta problema foun,” hatutan Lere ba Jornalista iha Kuartel Jeneral, F-FDTL Fatuhada, Segunda (11/07).

Maibé eis gerilleiru ne’e subliña, estadu tenke tetu didi’ak konsikuensia atu labele mosu problema foun ruma. Nune’e mos Lere husu ba veteranu sira atu tuur hamutuk atu kontribui hametin paz no dame bainhira maluk timor-oan sira ne’e hakarak fila duni mai Timor.

“Ita veteranu sira maka tenke hamutuk hodi bele rejolve problema ne’ebé maka karik sei mosu iha ita nia rai,” Lere subliña.

Tenke Loke Prosesu

Entretantu Diretór Asosiasaun HAK, Manuel Monteiro haktuir, durante ne’e nia parte hamutuk ho instituisaun 7 inklui Provedoria Direitus Humanus Justisa (PDHJ) hodi halo servisu haree ba asuntu lori fila timor-oan sira iha Indonézia.

Tuir nia katak, komesa hosi tinan 2009 to’o tinan 2015, konsege lori ona uma kain lubuk ida ne’ebé sai refujiadu iha RI mai Timor Leste.

“Se imi (pro-autonomia) komete krimi, imiurusanho tribunal, maibé tuir ami nia hatene família  sira fila mai, ema sira ne’e inosente, tanba kestaun polítika  iha momentu ne’eba utiliza povu sira ba sira nia interese, liu-liu Eurico Guterres ho nia grupu sira, oinsá  maka ita nia estadu atu loke matan hodi haree ba kestaun ida ne’e, ba sira ne’ebé maka komete krimi, konstituisaun RDTL hatete klaru iha artigu 160 ba krimi bo’ot sira ne’ebé akontese iha 25 abril tinan 1974 mai to’o 31 tinan 1999, ne’e konsidera krimi hasoru umanidade ka jenosidu funu nian, ne’e nia prosedimentu tenke liuhosi tribunal ida justu no tribunal ida ne’ebé maka independente, ne’ebé bele loke prosesu,” subliña Monteiro ba jornalista iha nia servisu fatin Farol, Tersa, (12/07).

Monteiro dehan, rajaun tenke prosesa krimi grave sira, atu nune’e labele husik siklu impunidade iha Timor Leste, se la resolve krimi grave sira ne’e maka sei kotribui ba krimi sira iha rejional azia no iha mundu.

Mas krimi sira akontese iha Timor, tuir Asosiasaun HAK nia haree, ne’e konspirasaun polítika  internasional sei la ses hosi Estadus Unidus Amrica nia involvimentu, la ses hosi estadu Inglatera nia involvimentu no estadu primeiru sira nia involvimentu.

Tanba estadu Indonézia  la’ós  tu’ur de’it nia atu mai halo invazaun, maibé uainhira Henrique Single halo vizita ba Indoenzia iha tinan 1975 hasoru Shoharto hodi haruka Shoharto atu halo intervensaun lalais ba Timor Leste depois funu entre block Timur no Block barat hodi taka dalan ba komunismu nia sirkulasaun iha Timor.

Tanba ne’e maka krimi sira akontese iha tinan 1974 to’o tinan 1999 tenke prosesa tuir dalan, tanba ne’e sira lista iha Kraim Unit, estadu Timor tenke seriu ko’alia  ho estadu Indoenzia atu prosesa kazu sira ne’e.

“Ita prosesa ema autor sira ne’e, la signifika katak ita prosesa prosesa estadu Indonézia , maibé ita prosesa autor ne’ebé maka inimigu Indoneiza no inimigu ba povu Timor Leste” haete Monteiro.

Maibé ema sira ne’ebé maka inosente iha Atambua, estadu tenke trata atu sira bele hetan moris ida di’ak, sera ke governu labele haruka sira fila mai, entaun oinsá  maka estadu Timor Leste bele ko’alia  ho estadu Indoneza atu dignifika ka trata sira hanesan ema sira iha Jawa no provisia Indoenzia nian sira seluk.

Tanba haree ba sira nia vida moris iha ne’eba susar tebes, sira buka dalan atu fila, maibé sira dalan laiha.

HAK sente laran taridu bainhira polítika  nain sira halo deklarasaun iha mídia de’it katak Timor oan sira iha Indonézia  odamatan nakloke sira atu fila mai, maibé odamatan nakloke ida oinsá.

“Ami halo ona relatoriu no filme hodi entrega ba estadu no husu ba Ministeriu Solidariedade Sosial (MSS) atu fó apoiu, tanba ami la iha rekursu, maibé ami buka rasik osan hodi aluga kamioneta sira hodi ba ajuda ema sira ne’e iha Indonézia,” hatete nia.

Refujiadu sira iha RI liu-liu ba povu inosente sira nia oan lakon ba edukasaun, maioria labarik barak maka fa’an sasan no saipengemisiha dalan.

Entretantu reprejentante refujiadu Timor oan iha Repúblika  Indoenzia Mateus Maia foin lalais mai hasoru Prezidente Repúblika  Timor Leste hodi husu atu sira fila fali mai Timor Leste.

Portantu estadu Timor Leste respondet katak, estadu sei tetu hodi define halo didi’ak kona-ba  asuntu refere hafoin refujiadu sira ne’e atu fila mai Timor Leste.(gus)

Timor Post

BOLSEIRA NA’IN RUA IHA BRAZIL ISIN-RUA

Segundu Vise Ministru Edukasaun (VME), Abel da Cosa Ximenes  informa katak, bolseiras na’in rua (2) estuda iha Nasaun Brazil isin-rua.

Tuir Abel Ximenes katak, akontesimentu ne’e mosu tanba, kontratu ne’ebe Governu halo hodi aplika ba bolseirus sira ladun forte.

“Iha ita nia estudante balun na’in rua ida hanesan ne’e mak isin rua, ba iha ne’eba namora no to’o isinrua,  e ha’u husu ba Sr. Embaixador  para tau matan, tenki halo kontaktu ho sira, hanorin sira para komportamentu ne’ebe ladiak ne’e evita, kuidadu an para labele isinrua,”Abel Ximenes, ba jornalista sira iha nia servisu fatin ME Vila Verde-Dili,  Tersa (12/7/2016).

Iha oportunidade ne’e vise ME husu ba embaixador TL ba Brazil atu tau matan nafatin ba Timor-oan sira hotu iha Brazil para sira bele susesu iha sira ninia estudu.

Hatan konaba  estudantes refere karik fo nafatin oportunidade kontinua estudu iha Brazil ou haruka fila?, Abel Ximenes hatan katak, ne’e depende ba estudante mak deside, tanba  kontratu ne’ebe asina husi parte rua ME no estudante laiha regras ne’ebe bandu estudante isinrua.

“Ita fila fali ba kontratu, lolos ne’e ME tenki iha kontratu ida diak entre ME ho bolseirus, ba iha ne’eba labele isinrua, labele kaben, labele halo problema, labele halo krime. Mais ha’u haree iha kontratu uluk ne’e fraku, ita la tau ida ne’e duni nia ema normal,  entaun nia ba kaben tan ona no isinrua semak sala? lolos ne’e iha kontratu ne’e ita tau  klaru kedas,”esklarese VME.

Husi esperesnia kontratu ne’ebe refere ME liu husi Gabineti Segundu VME asuntu ensinu sekundaria nomos ensinu superior halo ona kontratu konkordansia entre ME no etudante atu labele isinrua ou kaben molok remata estudu.

“Agora ne’e ami halo ona ne’ebe ba Timor-oan sira ne’ebe hetan bolsa estudu molok ba sira tenki asina akordu,”hatutan Abel Ximenes. Ola

Jornal Nacional

Feto Maluk, Ana Maria Sequeira Hetan Tomada de Posse Ba Kargu Direitor Executive KI

Dili, Radio Liberdade Online_Konselho Imprensa Timor-Leste hakat pasu ida tan hodi hari nia estrutura ezekutivu, liu husi haraik tomada de pose ba nia Direitor Executive Konsellu Imprensa ba Periudu 2016-2018, iha Hotel Novo Turismu, Dili, 12/7/2016, hafoin hetan nomeasaun iha fulan Junho liu ba.

Iha diskursu, Directora –Ezekutiva Konsellu Imprensa Timor-Leste Nian , Ana Maria Sequeira  espresa nia onra  ba kargu nebe nia hetan. “Hau simu kargu ne’e ho onra boot tebes, hau sei hakas-an tuir kbi’it ne’ebe mak hau iha, hodi kontribui ba dezenvolventu no defende imprensa Timor –Leste nian.”

Directora –Ezekutiva Konsellu Imprensa  ne’e hatutan mos katak prezensa Konsellu Impresa nesesariu duni iha TL, “laos deit atu fo asistensia formal no legal ba kazu ne’ebe hanesan hau hasoru ona, maibe mos atu ajuda publiku komprende didiak papel media iha nasaun demokratiku ida. ida ne’e mak bele ajuda jornalista no media  ,atu halao sira nia knar ho fasil no diak liu, “ dehan Ana Maria Sequeira.

Iha fatin hanesan, Prezidente Konsellu Impresa, Virgilio Guterres, iha nia diskursu hateten katak Konsellu Impresa haksolok tebes, tamba ofisialmente estabelese nia estrutura ezekutivu,”estrutura ezekutivu Konsellu Imprensa nian hahu ho nomeasaun no tomada de posse ba responsavel numeru um (1) ezekutivu nian, ho prosesu ne’e, Konsellu Imprensa fiar katak, responsavel ezekutivu sei la akompanha deit, maibe Involve kedas iha estabelesimentu estrutura ezekutivu husi 1 to’o remata.”

Virgilio Guterres realsa liu tan katak Konsellu Impresa senti sorti tamba hetan feto ida atu sai Directora –Ezekutiva Konsellu Imprensa ninian, “alem de hetan haksolok tanba hetan ona responsavel masimu ezekutivu nian ne’ebe kompetente iha area dezenvolvementu media no jestaun programa, konsellu Imprensa mos sente sorti bo’ot tanba hetan feto nebe iha duni komitmentu maka’as ba dezenvolvimentu imprensa iha Timor-Leste.”

Iha biban ne’e mos, Sekertariu Estadu Komunikasaun Sosial, Nelio Isaac Sarmento liu husi nia diskursu husu ba Directora –Ezekutiva Konsellu Imprensa atu servisu maka’as fasilita servisu presidente ho membro Konsellu Imprensa, ”Directora –Ezekutiva, ita bo’ot tenke servisu maka’as duni atu fasilita servisu husi Presidente  ho membro sira ho esprensia ne’ebe mak ita bo’ot iha bele fo hanoin ba Presidente ho nia membro sira liu-liu konaba situasaun jeral iha orgaun komunikasaun sosial sira ninian, atu nune’e sira mos bele tulun servisu iha orgaun komunikasaun sosial ninian tamba orgaun konsellu imprensa ita laos  hanoin deit sai hanesan orgaun ne’ebe halo regulasaun ou sai ponte ba rejolve problema desbuta sira maibe ita espera katak konsellu da imprensa bele sai mos orgaun ida atu kapasita servisu jornalismu iha Timor-Leste.”

Seremonia tomada de posse ne’e hetan partisipasaun husi Membru Konsllu Imprensa, marka mos prezensa Sekertariu Estadu Komunikasaun Sosial, Dr. Nelio Isaac Sarmento, Corpo Diplomaticos, reprezentante dezenvolventu Internasional, Sosiadade Sivil, Media nain no Jornalista sira.

Rádio Liberdade Dili

MUDANSA PRINSIPIU OTONOMISTA SIRA IHA ERA UKUN AN HUSI: JOÃO CHOQUE

João Choque – Jornal Nacional, opiniaun

Atan hau derepente hakarak hakerek opiniaun simples ida ne’e atu relembra fali ita hotu ba nakukun Timor-Leste (TL) iha tempu okupasaun.

Iha  tinan 24 povu TL moris iha situasaun komplikadu iha invazaun Indonesia ho rezim Soeharto to povu atu lakon tiha esperansa ba ukun rasik-an, tinan 24  nia laran Timor oan lubun mak aproveita atu kapasita an ho kondisaun minimu mais konsege halo remata sira nia estudu no hatur an hanesan ema intelektual no kontribui makas ba dezenvolvimentu provinsia ba dala 27 Indonesia e Indonesia konsidera tebes. Iha era ne’e ba mos hamosu matenek lubun ida maibe kontrariu prespetiva ho ema hirak no sempre halo opiniaun kontradis ho kebijakan Jakarta nian no brani koalia no halo asaun makas hasoru  Governu Indonesia.

Sira sente buat balun ladun furak no la favorese ba povu TL, sira hakilar makas atu Governu Indonesia tenki respeita dignidades humanu ema TL nian atu moris livre iha nia rain rasik no livre atu espresa ba sasan sira mak povu sente la los.

Akontesemento Craras viola tebes direitu ema nian aumenta tan akontesementu masakre Santa Crus, militar rezime Soeharto oho juventude sira iha vila laran ho arogantia sama ema TL nia dignidade maibe solidaridades intelektual Timor Oan sira minimu e mamuk.

Dala barak balun hasai estedmentu ka deklarasaun maibe halo tan deit laran moras ba joven sira,  matenek sira seluk deside atu nonok deit e mura2 dehan joventude beik ten tur lakohi buka serbisu ka eskola ba mete fali asaun sira ne’ebe mak kontra fali Indonesia, sira la hatene katak sira han hela fos mutin no supermie Indonesia nian. Maibe iha mos intelektual balun mak solider tebes, sira sakrifika an atu ajuda povu TL ne’e atu livre husi torturasaun no violasaun ba direitu fundamentu ema TL nian.

Ita bele ona foti konkluzaun katak matenek oan lubun mak esforsu hasai kursu iha tempu okupasaun sorin balun,  sensetiva atu ajuda hadia situasaun atu povu ne’e Indonesia tenki respeita ho dignu i ida seluk ignora no husik deit tanba konsidera joven ou povu ne’e beik ten. No mos sira hirak oan ne’e hetan komportamentu spesial iha tempu ne’eba e balun tur iha posisaun diak hodi foti desizaun.

Matenek oan sira ne’e matenek tebes soke hau konsidera sira la sai defeza diak ba intereses povu (matan at no tilun diuk) atu haree ba realidades mak povu infrenta.

Los duni ka Akordu 5 de Maio 1998 kona ba referendum esforsu intelektual otonomistas mos?

Ita akompanha iha facebook (fb) iha STL media group debates atakes entre ema nain rua “ Domingos Saldanha ho deputadu Eladio Fakulto konaba notisia balun ne’ebe hasai iha 6 de junho 2016 (STL) ne’ebe deputadu eladio konsidera desfama Presidente da Fretilin Sr Dr. Lu olo. Sr. Domingos Saldanha konsidera irmao Eladio  halo atakes mak la baseia ba faktus no konsidera atakes ne nakunu ho odio vingansa tanba hasai lia fuan otonomistas.Sr. Domingos Saldanha ho fuan bo’ot konfesa katak nia otonomia. Sr Domingos hakerek hikas nia defeza da honra hodi kontra tuir istoria naruk ninia ho ninian familia, Nia dehan nia familia mos mate lubun atu defende FRETILIN.

Ita husik tiha ema nain rua atakes malu ne ita fila hikas fali ba topiku iha leten no referensia oituan husi pledoi Sr Domingos Saldanha nian, tanba iha liafuan lubun mak hau senti inkomoda uitoan tan nia hateten nia ema otonomista mos iha direitu atu kritika atu koalia iha TL ne’e tanba konstituisaun TL garante ba direitu ne’e, kona mos ba jornal STT publika intervista Exmo. Sr Taur Matan Ruak(la mensiona tinan) ikus kona ba eventu historiku akordo 5 de Maio. Atan hau hakerek oponiaun ne’e tuir deit hau nia kbi’it hanesan ema klandestina ida eskola lahun la dikin e uluk mos ema konsidera ami sira be kontra hahalok militar ne beik nanis.

Mau beik hanesan hau hatene katak opiniaum hirak ne’e sei hetan resposta makas husi parte hotu ne’ebe mak senti ofensiva no la benefisia sira no hatun dignidades ema ruma, e dala ruma dadus la kompleta maibe hau fiar hau nia amigu hotu ne’ebe mak senti no hola parte iha resistensia durante okupasaun, sira aseita ho hau tuir ami nia kapasidades no realidades resistensia.

Los ka ema hirak ne’ebe defende otonomia iha tempu okupasaun direitu hanesan?

Hau dala ruma moe atu koalia sasan sira mak sensitiva hanesan dadaun ne’e tanba dala ruma ema sira dehan ita sura kolen fali, Maibe los atu sura kolen ka  lae nasaun TL ukun an tiha ona, etu tasak tiha ona, sempre iha ema mak tein.

Hau hare husi aspecto 2 ida naran Legal no ida seluk mak hau hanaran moral.

Kontituisaun hakerek momos konaba sidadaun hotu nian direitu, politika, suku, reliziaun, koor, kiak, riku otonomia ou prokem, hanesan, hau aseita i ita hotu aseita hau prefere.

Intlektual oan hirak mak koalia makaas ne’e sira mai husi back ground konstitusi ida uluk sira adora iha tempu rezime, maski kontituisaun iha tempu ne’eba halo violasaun bo’ot ba sira nia povu ne’ebe moris hamutuk ho sira iha sira rai horik ba Timor-Timur, sira nonok e la halo kauza. Maibe depois rai ne’e ukun an ona kontituisaun TL hanesan nasaun ida ne’ebe sira la partense ba ne’e hamrik e sira koalia uluk mak sira  nia direitu fundamentu.

Sr. Domingos Sandanha mos ho korazen tebes hateten ba publiku katak sasan hirak ne’ebe politikus sira iha TL halo mak kontradis ho povu nia hakarak nia kontra e kritika. Dala ruma ita hamnasa tanba tempu okupasaun rezime ita presiza ema sira brani hanesan ne’e araska, Mais ita tenki apresia tanba nasaun kontinua lao.

Los ka irmao Eladio Fakulto la intende didiak istoria to prosesu ukun an ne’e?

Penulis sejarah ho pelaku sejarah ne la hatene se mak bele sai testemunha akurat liu. Sr Domingos nian auto defeza segundu ne’e ligadu ho akordu 5 de maio, hau analiza katak Sr, domingos hakarak fo hatene ba publiku katak intelektual sira otonomia kontribui mos  prosesu ba desijaun Referendum. Karik hau sala deskulpa tanba depois halo diskuzaun uitoan iha FB STL media Group Sr. Domingos hamos kdng iha tempo refere.

Hau hakerek iha ne’eba atu husu atu halo debate publiku ho Sr. Domingos Saldanha konaba intensaun ninian ne’ebe mak kmok(bo’ot) atu defende povu atual ne’e no atu sai defensor ba povu nian moris diak ba futuru.

Aspekto ida seluk mak aspekto moral…

Atu deklara opsaun ukun an no opsaun otonomia ba povu terus nain laos hanesan ita hari’e partidu to deit tinan 5 ita bele influensia fali povu sira atu diside tan hili ida ne’ebe. Maibe opsaun otonomia ka ukun an akontese dala ida deit iha eventu iha ita nia moris? eventu ne’e akontese tanba esforsu povu no intelektual sira ne’ebe peka no hadomi povu ne’e ho referensia tinan 24 violasaun ba direitu humanu okupante ilegal rezime ida nian, inklui suporta husi komunidades Internasinal. Maske ho imtimidasaun forte husi milisia ne’ebe intelektual otonomista sira no hetan fasilidades diak husi Governu Indonesia forma rasik, maibe povu kontinua desidi hakarak ukun an.

Imi halai tan tiha ba Indonesia hodi povu TL sorin balun ba tan tiha e husik hela sira moris terus iha ema rain, depois imi fila mai TL no hakarak hola parte prosesu ukun an ne’e ho fiar an hatete dehan imi mos hakarak luta ba povu nia moris diak.

Hau duvidas Sr. Domingos Saldanha ita bo’ot nia povu ne’ebe mak imi intelektual sira influensia to sira oho ema lubun iha TL no agora sira fila araska mai sira nia knua, ita bo’ot sira mai no sai fali menthor ba povu ne’ebe laos ita bo’ot nia partensi. Ita ema TL ne’e kuaze lakon ona kepekaan e at liu mak ita la moe ka?.

Hau hakerek iha FB kontra Sr. Domingos Saldanha hodi la hatete katak nia ema otonomista hau so hatete deit nia laos partensi ba ami nia povu signifika katak’ sei nia hadomi duni povu TL ne’ebe kasian no terus nain ne’e divia nia prezensa kedas iha tempu okupasaun, minimal nia ho nia maluk intelektual sira halo netik asaun karidades hodi defende povu ne’e atu labele hetan violasaun no dignidades humana husi rezime Soeharto. Sukat Sr Domingos Saldanha ho ema Indonesia “Sri Bintang Pamungkas la folin, imi dehan  ema TL hadomi rai ne’e mais o nonok deit kuandu povu ne’e moris iha situasaun araska. Agora mak intelektual sira koalia direitu makaas hanesan kontituisaun ne’e sira mak luta ba, senti komik mais nemak realidades.

Hau nia aman ema apodete, hau servisu uitoan ba prosesu ukun an ne’e, sasukat ho hau nia amigu seluk ka familia seluk  sira terus liu hau do’ok, tama kadeia sai kadeia laiha justica, e balun uma laran kuaze mate mohu, balun kartus sei iha isin e aleiza to ate data, sira barak sai suaka to bulak iha ema rain. Atu hatete ba imi sira be intelektual mak laiha prinsipiu atu koalia sasan ruma sukat uitoan. resistensia nia ema sira mesak fuan bo’ot deit, maluk otonomista balun  fila ona mai TL ema simu maski laran ne’e Maromak mak hatene. Imi para ona ho arogante maski kontituisaun garante imi nia direitu, husik ona kanek ami hodi ba mate keta sukit bebeik.

Hau apresia sira korazen mai TL hakarak konfesa an katak otonomista, maibe keta haluha ema beik hanesan ami ne mos moris at iha Indonesia barak tebes, liu-liu milisia sira. Hatur imi nia an halo didiak atu imi sira be intelektual otonomista ne’e labele iha posizaun entre parede no punyal nia klaran.

João Choque

Hela iha Becora

Nomor Mobile 77256635.

Lere: Timoroan pro Indonésia fila, tenke hare konsekuensia

DILI - Xefe Estadu Maior Jeneral FALINTIL- Forsa Defeza Timor-Leste (F-FDTL), Maijor Jeneral Lere Anan Timur la dúvida ho timor-oan pro autonomia sira ne’ebé to’o agora sei hela iha Atambua, Kupang hakarak fila-fali mai sira nia moris fatin.

Maibé eis gerilleiru ne’e subliña, estadu tenke tetu didi’ak konsikuensia atu labele mosu problema foun ruma. Nune’e mos Lere husu ba veteranu sira atu tu’ur hamutuk atu kontribui hametin paz no dame bainhira maluk timor-oan sira ne’e hakarak fila duni mai Timor.

“Ita veteranu sira maka tenke hamutuk hodi bele rejolve problema ne’ebé maka karik sei mosu iha ita nia rai,” Lere subliña.

“Ha’u  lê  jornal refuijiadus iha sorin ne’eba rekonsilia hakarak atu fila-fali mai, sé ita nia estadu-governu simu sira fila-fali mai sein dúvida  ita infrenta problema foun,” hatutan Lere ba Jornalista iha Kuartel Jeneral, F-FDTL Fatuhada, Segunda (11/07), relasiona ho reprejentante pro autonomia sira iha semana kotuk ba hasoru Prezidente Repúblika, Taur Matan Ruak hakarak fila ona mai Timor tanba sira nia moris iha Indonézia susar tebes.

Tenke Loke Prosesu

Entretantu Diretór Asosiasaun HAK, Manuel Monteiro haktuir, durante ne’e nia parte hamutuk ho instituisaun 7 inklui Provedoria Direitus Humanus Justisa (PDHJ) hodi halo servisu haré ba asuntu lori fila timor-oan sira iha Indonézia.

Tuir nia katak, komesa hosi tinan 2009 to’o tinan 2015, konsege lori ona uma kain lubuk ida ne’ebé sai refujiadu iha RI mai Timor Leste.

“Se imi (pro-autonomia) komete krimi, imiurusanho tribunal, maibé tuir ami nia hatene família  sira fila mai, ema sira ne’e inosente, tanba kestaun polítika  iha momentu ne’eba utiliza povu sira ba sira nia interese, liu-liu Eurico Guterres ho nia grupu sira, oinsá  mak ita nia estadu atu loke matan hodi haré ba kestaun ida ne’e, ba sira ne’ebé mak komete krimi, konstituisaun RDTL hatete klaru iha artigu 160 ba krimi bo’ot sira ne’ebé akontese iha 25 abril tinan 1974 mai to’o 31 tinan 1999, ne’e konsidera krimi hasoru umanidade ka jenosidu funu nian, ne’e nia prosedimentu tenke liuhosi tribunal ida justu no tribunal ida ne’ebé mak independente, ne’ebé bele loke prosesu,” subliña Monteiro ba jornalista iha nia kna’ar fatin Farol, Tersa (12/07).

Monteiro dehan, rajaun tenke prosesa krimi grave sira, atu nune’e labele husik siklu impunidade iha Timor Leste, se la resolve krimi grave sira ne’e mak sei kotribui ba krimi sira iha rejional azia no iha mundu.

Mas krimi sira akontese iha Timor, tuir Asosiasaun HAK nia haré, ne’e konspirasaun polítika  internasional sei la ses husi Estadus Unidus Amrica nia involvimentu, la ses hosi estadu Inglatera nia involvimentu no estadu primeiru sira nia involvimentu.

Tanba estadu Indonézia  la’ós  tu’ur de’it nia atu mai halo invazaun, maibé uainhira Henrique Single halo vizita ba Indoenzia iha tinan 1975 hasoru Shoharto hodi haruka Shoharto atu halo intervensaun lalais ba Timor Leste depois funu entre block Timur no Block barat hodi taka dalan ba komunismu nia sirkulasaun iha Timor.

Tanba ne’e mak krimi sira akontese iha tinan 1974 to’o tinan 1999 tenke prosesa tuir dalan, tanba ne’e sira lista iha Kraim Unit, estadu Timor tenke seriu ko’alia  ho estadu Indoenzia atu prosesa kazu sira ne’e.

“Ita prosesa ema autor sira ne’e, la signifika katak ita prosesa prosesa estadu Indonézia , maibé ita prosesa autor ne’ebé mak inimigu Indoneiza no inimigu ba povu Timor Leste”haete Monteiro.

Maibé ema sira ne’ebé mak inosente iha Atambua, estadu tenke trata atu sir abele hetan moris ida di’ak, sera ke governu labele haruka sira fila mai, entaun oinsá  mak estadu Timor Leste bele ko’alia  ho estadu Indoneza atu dignifika ka trata sira hanesan ema sira iha Jawa no provisia Indoenzia nian sira seluk.

Tanba haré ba sira nia vida moris iha ne’eba susar tebes, sira buka dalan atu fila, maibé sira dalan la iha.

HAK sente laran taridu bainhira polítika  nain sira halo deklarasaun iha mídia de’it katak Timor oan sira iha Indonézia  odamatan nakloke sira atu fila mai, maibé odamatan nakloke ida oinsá.

“Ami halo ona relatoriu no filme hodi entrega ba estadu no husu ba Ministeriu Solidariedade Sosial (MSS) atu fo apoiu, tanba ami la iha rekursu, maibé ami buka rasik osan hodi aluga kamioneta sira hodi ba ajuda ema sira ne’e iha Indonézia,” hatete nia.

Refujiadu sira iha RI liu-liu ba povu inosente sira nia oan lakon ba edukasaun, maioria labarik barak mak fa’an sasan no sai pengemis iha dalan.

Entretantu reprejentante refujiadu Timor oan iha Repúblika  Indoenzia Mateus Maia foin lalais mai hasoru Prezidente Repúblika  Timor Leste hodi husu atu sira fila fali mai Timor Leste.

Portantu estadu Timor-Leste respondet katak, estadu sei tetu hodi define halo didi’ak kona-ba  asuntu refere hafoin refujiadu sira ne’e atu fila mai Timor Leste.(way/gus)

Timor Post