CPLP TENKE IHA INTERESE KOMBATE HAMLAHA

Comunidade dos Paises de Lingua Portuguesa (CPLP), tenke iha intrese komum ba kombate zero fome (hamlaha), hodi povu nasaun membru CPLP tomak bele livre husi kiak no mukit.

Iha nia diskursu ba Abertura XX reuniaun ordenária konsellu Ministrus CPLP,   Primeiru Ministru Rui Maria de Araújo hatete katak, Estadu membru CPLP tomak tenke iha interese komum ba konkluzaun oi-oin.

“Tenke iha vantajem no interese komum no realmente mós tenke iha benefisiu, hodi dezenvolve konsertasaun polítiku-diplomátiku, para prevelijiu ba fortalesementu relasoens bilaterais no multilateral entre Estadu membrus. Kombate zero fome (hamlaha) luta hot-hotu nian, no defeza iha ita hotu nia costas maritimas hanesan prezervasaun rekursus, no kestaun soberania sobrevivensia Estadu hotu nian,” dehan PM Rui Maria de Araújo iha nia diskursu Avertura XX reuniaun ordenária konsellu Ministrus CPLP ne’ebé hala’o iha MNEK Dili, Sesta (24/07).

Xefe Governu ne’e hatutan, Timor-Leste eskolla tema “CPLP e a Globalizasaun” durante nia mandatu prezidensia CPLP, nune’e komunidade ne’ebé uza lian Portugeés, hanesan sentru ida hodi define dinámika estratéjiku sira.

Nia hatutan, haforsa mós polítika ekonómia, nune’e fó tratamentu di’ak ba povu ida-idak iha rai CPLP tomak.

Rui Araújo dehan, plataforma dezenvolvimentu, hanesan pozisaun geoestratejikus, atu kria sinerjias no parseru iha kontinente aziátiku, ne’ebé iha potensia ekonómiku.

Rui Araújo esklarese, nasaun CPLP tenke iha atividades ekonómikas no emprezarial, hodi mellora kondisaun vida populsaun nian. Xefe Governu ne’e haktuir, CPLP mós tenke iha konjuntura internasionál, nune’e bele fó benefisiu ba nasaun CPLP tomak.

Eis Asesor Ministériu Finansas ne’e mós, kongragula inisiativa inagurasaun reprezentasaun CPLP nian iha Timor Leste, nune’e haforsa relasaun iha nasaun ida-idak ho organziasaun internasionál iha kada rejiaun.

Rui Araújo dehan, nasaun membru CPLP sira mós, iha koperasaun inaternasionais husi doadores sira inkuli ajénsia ONU nian. Nune’e mós ajénsia internasionál sira hanesan SADC, CEDEAO, MERCOSUL, Uniaun Europeia inklui ASEAN.

Rui Araújo afirma, nasaun membru CPLP sira iha relasaun istóriku ne’ebé relevante tebes, tanba língua mak halo nasaun maun alin CPLP ne’e hamutuk.

Rui Araújo relata, área turismu esensial tebes atu zere ekonomika ida ne’ebé dinamiku, iha nasaun membru CPLP tomak. Involvementu sosiadade sivil ho sosiadade plural no parseria Governu CPLP hotu, tanba sira mós aprova tiha ona sira nia estatutu Forum Sosiadade Sivil CPLP.

Ho buat sira ne’e hotu, persija kapitaliza kona-ba faktu hotu, aproveita kontestu politika enerjetika no potensial nasaun membru CPLP tomak.

Xefe Governu ne’e dehan, ho sentidu ida ne’e mak, bainhira Timor Leste lidera simeira X Xefes Estadu no Xefes Governu, i resentemente iha reuniaun Ministrus da Enerjia da CPLP, lansa tiha ona porposta ba atu kria konsorsiu de emprezas hidrokarbonetos ba Estadus membrus CPLP sira.

Nia mós fó hanoin ba nasaun membru CPLP tomak katak, sertifika rikeza rekursu naturais, nune’e bele fó benefisiu ba ida-idak nia rain.

Rui Araújo hatutan, Presiza fortalese di’ak liu tan kooperasaun ba dezenvolvimentu ekonómiku ho espiritu empreendendor, liu husi kooperasaun bilaterial, multilateral, nune’e trasa dinámika foun ba ekonómika.

“Konferénsia emprezarial CPLP hanesan inisitiva fórum ekonómiku global. Ida   ne’e dinamiza kooperasaun emprezarial iha kuatru kontinental, ne’ebé ninia forsa iha setor privadu liu husi komunidade, estabelese mós parserias organizasaun seluk iha rejiaun seluk nian,”katak nia.

Rui Araújo lembra, iha tinan 2014 liu ba, estadu membrus CPLP hasai ona deklarasaun Dili, rekomenda avaliasaun ba implementasaun akordu de vistu múltiplas entradas.

Ministru Negósiu Estranjeirus sira ne’ebé partisipa iha Konsellu Ministru CPLP ne’e hanesan, George Rebelo Pinto Chikoti hosi Angola, Ministru Relasaun Externas Mauro Vieira hosi Brazil, Ministru Relasoens Externas Cabo Verde Jorge Tolentino, Ministru Negósiu Estranjeiru Mosambike Oldimiro Baloi, Ministru Negósiu Estranjeiru no Komunidades São Tomé Principe Manuel Salvador Ramos, no Sekretáriu Estadu Negósiu Estranjeiru no Kooperasaun Luis Campos Ferreira.cos

Jornal Nacional

HNGV LANSA KLINIKA MORAS HEPATITIS

Diretur Jeral Minsiteriu Saude (MS) Jose Magno akompaña ho Diretora Hospital Nasional Guido Valadares no Dra. Virna oficialmente lansa klinika ba moras Hepatitis.

Direktor Jeral MS. Jose Magno iha nia intervensaun hatete hepatitis nudar moras iklamasaun ne’ebe afeita ba ema nia isin lolon ne’ebe mai husi faktor oi-oin mak hanesan infesaun respiratorio no seluk tan ne’ebe presiza halo intervensaun sedu.

“ohin loron Timor oan lubuk ida mak sofre ona moras ida ne’e, hanesan mos iha mundu tomak ita marka ona ohin loron dia 28 de Julho nudar loron mudial ba moras hepatitis , ida ne’e signifika katak ita haforsa ita nia resposta tuir ita nia relijioja iha ita nia rain,” Diretor jeral ne’e hatete iha intervensaun iha seremonia lansamentu klinika ba moras hepatitis ho tema Hamutuk Ita prevene Transmisaun Hepatitis Ho Nia Komplikasaun iha HNGV Bidau, Tersa (28/7).

Moras hepatitis nudar moras ida ne’ebe perigu ba saude ema nian tanba ne’e atu prevene moras refere presija hasae koñesementu publiku kona ba moras refere hodi ajuda prevene moras refere iha TL liu husi tratamentu ne’ebe diak.

Iha fatin hanesan Direktor Klinika Hospital Nasional Guido Valadares (HNGV), Dr. João Pedro hatete objetivu husi lansamentu ba klinika moras hepatitis ne’e atu oinsa bele hetan numeru ou dadus kona ba moras hepatitis iha TL nune’e bele fo tratamentu ne’ebe diak no efisiente.

“Iha futuru se ita atu halo planu ida ne’ebe diak hodi nune’e servisu ne’ebe diak mos husi klinika ida ne’e, hau (João Pedro) espera katak iha tempu oinsa mai fatin ida ne’e bele sai centro ba tratamentu ba hepatitis nian ne’ebe diak no susesu,”Dr. João Pedro espera.

Nia hatete atu klinika ida ne’e bele lao diak no susesu presija iha kolaborasaun entre entidades hotu iha HNGV partikularmente mediku sira hotu ne’ebe iha HNGV atu nune’e klinika refere bele kontinua lao ba oin.

Entertantu Danina Coelho nudar Dra Espesialista Doensas Inpesiosas konsidera moras Hepatitis iha TL mediu altu tanba desde inisiu bainhira nia halao knaar iha HNGV iha nia konsultasaun ba pasisnte hahu husi segunda too sesta pasisnte ne’ebe hetan moras hepatitis maioria ho idade joven menus husi idade 30 anos kada loron ema nain lima too nain sanaolu kada loron sempre halo tratamentu ne’ebe bele hatete barak liu.

“Ida ne’e ita bele hatete barak tanba se kada loron ida hau hetan ema nain lima ou dala ruma too nain sanolu siknifika katak kada fulan dia hau bele atende pasiente ho moras refere mais ou menus ema nain 30 ou liu ida ne’ebe barak liu,” Dra ne’e prekupa.

Nia esplika firus Hepatitis refere nia transmisaun liu husi ran, husi kaben inklui mos husi relasaun sexual inklui mos transmisaun husi inan ba oan ne’ebe hamosu privalensia barak liu.

Nia afirma transmisaun maior iha Asia husi inan ba oan ne’ebe mais de 50% husi inan ba oan bainhira durante isin rua la halo eskrining, la halo tratamentu durante partu konserteja hadaet moras refere ba oan.

Tuir dadus ne’ebe mak organizasaun mundial da saude (WHO) iha katak kuaje 50% moras hepatitis hadaet husi inan ba oan tanba ne’e mak importante liu atu prevene moras refere tenki lori oan sira ba halo vasaina saun ou tenki halo tratamentu ba inan sira ne’ebe mak isin rua.

“Prevensaun mak ne’e kaundu labarik sira mai tenkiser vasina kedas iha oras 12 too 24 oras ne’ebe ami hakarak iha HNGV iha Fulan Dezembro agora ami halao ona ida ne’e, ne’ebe ami sei buka orsamentu ruma ou ita iha ona duador balun ne’ebe hakarak suporta ita kona ba ida ne’e atu sosa ekipamanetus ba vasinasaun entaun ita iha disponivel atu halao aktiividade ida ne’e,” Dra ne’e hatete.

Kauja husi transmisaun refere bele liu husi likuidus biologikus (relasaun sexual) ezemplo esperma no seluk tan.

Sintomas husi moras refere hahu husi isin manas bai-bain, mear ne’ebe dala ruma halo ema lakohi liga tanba sente ida ne’e moras bai-bain maibe dala ruma bele akontese ne’ebe bolu dehan hepatitis Pulminante ne’ebe akontese kadaves.

Nia Esplika hepatitis iha oin lima ne’ebe mak kuinesidu mak hepatitis A ho E ne’ebe nia transmisaun husi oras signifika katak husi hahan ne’ebe kaer ho liman ne’ebe dala ruma ho liman foer, B Ho C nia transmisaun husi ran, tantu hepatitis B nia virus grasadu ne’ebe so akontese kuando pasiente refere iha ona hepatitis B.

Dadus ne’ebe MS liu husi HNGV iha hahu husi Tinan 2009-2014 iha ona 500 pasiente.

Tuir nia ho numeru refere ne’ebe konsidera bot liu tanba ne’e HNGV loke klinika refere hodi dr. espesialistas Doensas intesiosas inklui sira seluk ne’ebe iha relavante ho moras refere hodi fo tratamentu ba moras refere.

Ne’ebe iha ona planu atu iha tempo badak mos bele sosa ona aimoruk kona ba moras refere hodi fo dadauk ona tratamentu ba pasiente ho moras hepatitis iha TL.

“Virus ida ne’e hanesan mos ho HIV/SIDA ne’ebe ita labele kura maibe ita so kontrola deit ne’ebe se bainhira ita halo tratamentu mak nia kura ne’e ituan deit ne’ebe tanba ita konsege hapara hodi nia labele sirkula iha ita nia ran ona ne’ebe nia komplikasaun ba tumor no seluk tan laiha ona,”Dra ne’e esplika.Ola

Jornal Nacional

Povu husu ba Estadu atu hapara kontratu hosi kompañia hirak ne’ebé laiha kualidade

Komunidade hosi suku Vemasse Vila, husu ba Governu atu hapara kompañia hirak ne’ebé hala’o sira-ninia obra lahó kualidade, tuir informasaun hosi Suara Timor Lorosa’e. 

“Ami husu ba Governu atu kontrola kompañia hirak ne’ebé halo obra lahó kualidade, tanba sira gasta de’it osan no laiha espíritu nasionalista”, dehan komunidade ida hosi Vemassa durante hala’o diálogu ho Prezidente Repúblika Taur Matan Ruak.

Nia mós hatutan tan katak atu jere riku-s’oin nasaun nian, Governu tenke kontrola didi’ak, tanba dala barak sira ne’ebé hala’o serbisu iha terenu laimplementa sira-ninia serbisu ho di’ak no latuir lei ne’ebé aplika. 

Hatan ba kestaun ne’e maka xefe Estadu dehan katak ema hothotu ne’ebé hala’o sira-ninia serbisu ho vokasaun, maka ikus mai sei hatudu duni rezultadu di’ak. 

SAPO TL ho STL - Prezidénsia Repúblika Timor-Leste

Timor-Leste ho Santa Sé sei asina Konkordata iha agostu-Governu

Timor-Leste ho Vatikanu sei asina Konkordata iha agostu iha Díli, iha okaziaun tinan 500 evanjelizasaun nian iha teritóriu, kuadru jurídiku relasaun bilaterál nian entre Estadu rua, fó sai horisehik Governu timoroan.

Akordu sei asina hosi primeiru-ministru Timor-Leste nian, Rui Maria de Araújo, no hosi kardeál Pietro Parolin, sekretáriu Estadu Vatikanu nian (kargu ekivalente hanesan primeiru-ministru) no nomeia ona hosi papa Francisco hodi reprezenta iha komemorasaun 15 agostu.

Iha komunikadu, xefe ezekutivu Timor-Leste nian refere katak "igreja katólika, durante tinan 500, fó apoiu espiritual maka'as, umanu no material ba povu" Timor-Leste "kontribui ho forma ida desiziva ba prosesu libertasaun" nasaun nian.

"Ninia asaun rekoñe no valoriza iha Konstituisaun Repúblika. Durante luta ba Independénsia, fasilita rezisténsia ba povu no lejitima internasional propózitu sira rezisténsia nian", nia subliña.

"Igreja katólika kontinua sai referénsia ida fundamentál ba populasaun, hosi empeñu ne'ebé kontinua manifesta hodi apoiu dalan ba dezenvolvimentu nasionál nian, liliu iha área edukasaun nian. Ne'e hotu justifika katak Timor-Leste ho persentajen aas ho populasaun katólika no iha mundu tomak", hatutan primeiru-ministru.

Vizita ba Timor-Leste akontese iha momentu ne'ebé papa Francisco kontinua deside kona-ba se mak sei sai susesór ba Dioceze Díli hodi troka bispu Alberto Ricardo da Silva, ne'ebé rezigna-an hosi kargu iha inísiu tinan ne'e, ho motivu saúde no hakotu iis iha 2 arbil.

Governu destaka ona katak "relasaun espesial entre Santa Sé no Timor-Leste permite katak ne'e sai pasu ida hosi dokumentu ne'ebé asina ona iha Vatikanu li'ur".

Hosi 2006 Timor-leste preokupa atu konkretiza Konkordata ho Santa Sé, momentu ne'eba kria ona komisaun ida hodi diskuti termu ba akordu sira ne'e.

Versaun foun ba testu akordu ne'e, ne'ebé hahú negosia ona hosi Estadu rua iha 2009, analiza ona ho detalla hosi Konsellu Ministru iha ninia reuniaun iha 23 juñu liubá.

Konkluzaun sira ba análize ne'e tranzmite ona ba Santa Sé hosi Ministériu Negósiu Estranjeiru.

Parolin, ne'ebé sei to'o iha Timor-Leste entre 13 no 15 agostu, no aktu hosi ninia ajenda sira seluk, sei selebra misa ida ne'ebe marka tinan 500 evanjelizasaun nian ne'ebe prevé ona iha 15 agostu iha Tasi-Tolu, iha aredór Díli nian.

Aproveita ninia prezensa iha Timor-Leste ho enkontru kortezia ho Prezidente Repúblika, Taur Matan Ruak, no prezidente Parlamentu Nasionál, Vicente Guterres.

Kardeál sei simu ho Guarda Honra iha Palásiu Governu, iha Díli, sei hasoru malu ho primeiru-ministru.

SAPO TL ho Lusa

DESKONFIA MM KAPTURADU, XANANA FILA URJENTE HUSI OE-CUSSE

Deskonfia forsa Empeñamentu Operasaun Konjunta (EOK) Tersa (28/07) horseik, kaptura ona Komandante Konsellu Revolusaun Maubere (KRM), Paulino Gama ‘Mauk Moruk’, iha área Munsípiu Manatuto nian.

Ho informasaun ne’e, halo lideransa sira ne’ebé oras ne’e dadauk konsentra iha Munisipiu Oe-cusse preokupadu tebes, hodi obriga eis Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmão tenke fila fali mai Dili urjente.

Ministru Planeamentu Investimentu Estratejiku (MPIE) Kay Rala Xanana Gusmão ne’ebé halo viazen traballu ba Munisipiu Oe-Oecusse, tenke kansela ninia ajenda servisu hodi partisipa iha Reniaun Konseillu Ministru ne’ebé halo iha Oe-cusse Tersa (28/07) hodi husik hela Primeiru Ministru Rui Maria de Araújo no membru Governu sira seluk, halo viazen urjente mai fali Dili.

Tuir fontes importante ida husi Governu informa katak, Eis Primeiru Ministru Xanana Gusmão la partisipa iha reniaun Konsellu Ministrus iha Oe-cusse ne’ebé predize husi Primeiru Ministru Rui Maria de Araújo, tanba rona informasaun katak Mauk Moruk EOK kaptura ona iha Manatutu.

Xanana sai husi Oe-cusse iha oras tuku 9 ho balun no too mai iha Dili iha oras tuku 12 resin, hodi aranka kedas ba Manatutu.

Iha viazen servisu VI Governu Konstitusional nian ne’e ba Oe-cusse atu realiza enkontru konseillu Ministrus iha Municipiu refere, akontes mós problema ba Ministru Justisa, Ivo Valente. Tuir informasaun husi fontes kredivel ida ne’ebé oras ne’e daduak iha Oe-cusse katak, Ministru Ivo Valente monu derepenti deit, tanba deskunfia sobre moras.

Ho akontesementu ne’e, PM Rui haruka kedas Ministru Ivo Valente fila husi Oe-cusse mai Dili hodi halo tratamentu ba nia saúde.

Entretantu membru Governu sira seluk hamutuk ho Primeiru Ministru Rui Aeaújo konsege realiza enkontru Konsellu Ministrus iha Municipiu Oe-cusse.

TNI Trava Ekipa Kalbuadi

Iha parte seluk, Tentara Nasional Indonesia (TNI) ka forsa armada Indonesia nian trava ekipa Ministru Turizmu Arte i Kultura, Francisco Kalbuadi iha Fronteira Batugade, bainhira atu hala’o viazen servisu ba Munisípiu Oe-cusse.

Vise Ministru Obras Públikas Transporte i Komunikasaun, Inacio Moreira informa katak, parte Indonesia nian trava ekipa Kalbuadi Lai ne’e, hanesan razaun de ser.

“Ha’u hanoin ida ne’e ema dehan kestaun miss communication de’it, ita lalika tau kestaun ba isu ida ne’ebé halo ema hot-hotu preokupa, di’ak liu hakmatek, halo nusa mak ministériu kompetente, fasilita malu, ita mós fasilita sira, halo nusa mak husi nasaun ida-idak bele hala’o atividade sem intervensaun,” Inaçio Moreira ba jornalista sira, iha nia kna’ar fatin, Caicoli, Tersa (28/07).

Inacio dehan, husi Dili atu hala’o viajem ba Oe-Cusse la’o ho normal, maibé meius mak iha oin rua, ida liu husi frontreira trestre ho parte tasi nian.Inacio mós rekoñese katak, parte frontreira tasi nian, Timor-Leste ninia kondisaun sei minimu liu, tan ne’e mak dala barak liu de’it husi parte terestre.

“Ita atu liu husi tasi laran, ita nia kondisaun minimu liu, entaun ho miss communication ne’ebé la’o ona ne’e, hanesan referensia de’it, mas ita tenke hadia, ha’u hatete tiha ona ba ministériu relevante, liu-liu ministériu negósiu estranjeiru hakbseik an hodi halo negosiasaun, para bele halo akordu ida ho loloos, nune’e labele iha tan akontesementu iha futuru,”relata Inacio.

Hatan kona-ba TNI prende ekipa Ministru Kalbuadi, tanba ekipa Kalbuadi ne’ebé atu hala’o viazen ba Oe-cusse ne’e, barak liu Inacio Moreira dehan, atu barak ka uitoan ne’e, la importante. Nia hatutan, importante ne’e mak, ekipa Ministru Kalbuadi nian ne’e, atu ba hala’o servisu iha Oe-cusse. cos

Jornal Nacional

LEI PENSAUN LA REVE, POVU SEI JULGA PARPOL

Jornal Nacional, editorial

Kuaze publikasaun media nasional, situs sosiais loron – loron domina ho kritikas no sugestaun ba deputadu sira iha Parlamentu Nasional no governu konaba lei pensaun vitalisia. Lei pensaun vitalisia nee iha tempo eleisaun 2012, Partido Politiku sira promete ba povu ka eleitor sira katak wainhira povu deposita sira nia konfiansa hodi hili sira ba Parlamentu hodi kaer ukun iha governu mak sei fo preiridade hadi revizasaun ba lei pensaun vitalisia tamba lei nee la fo benefisiu deit ba gurpo balu deit, li-liu eis titular sira.

Lei pensaun vitalisia nee produtu Partido FRETILIN nebe ulukmaioria iha Parlamentu nasional hodi aprova lei nee, maibe ohin loron bankada Partido FRETILIN rasik hakarak duni halo revisaun ba lei nee maibe partido seluk, CNRT nebe domina iha Parlamentu too ohin loron la book lei nee, ho razaun nebe la dun klaru.

Agora kestaun mak nee bankada FRETILIN nudar propritariu ba lei nee hakarak halo revizasaun tamba sa partido seluk, li-liu CNRT nebe maioria iha Paralmentu nasional la book an hodi ajenda lalais lei nee hodi debate?, Se loke programa kampanha eleitoral Parplo iha tinan tolu liu ba nee mairia hakarak halo revizasaun tamba povu fo fiar ba parlamentu laliga fali ejijensia hirak nee?

Ketak halo ba hakarak goza hotu lei nee hatete deit, eh lahatete mos publiku hatene nanis ona katak hakarak goza hotu lei nee, la servisu mos simu osan hanesan bai-bain ema servisu, nee la justu, orgaun lejislativu rasik kria injustisa ida nee.

“Hau fiar katak, sira sei muda lei tanba sira mai presiza imi nia votu, sira la muda imi nia votu sei la fo ba sira, ne’e problema ida ba sira,” PR Taur.

Los duni senhor Presidente, hakarak ka lakohi deputado sira tenki esforsu makaas muda duni lei pensaun vitalisia nee, se lae sei kria problema ba partido politiku sira nee iha eleisaun 2017 mai.

Lei pensaun vitalisia nee sei muda maibe sei lori tempo, karik bele besik atu tama kampanha eleitoral 2017 mak muda atu nuee bele manan konfiansa povu katak sira responde duni preokupasaun no ejijensia povu nian, hodi nunee povu kontinua hili sira.

Lei nee atu ajenda ba debate ka la ajenda ba debate nee depende fali ona ba partido maioria, CNRT iha Parlamentu plus PD no FRENTE – Mudança, tamba CNRT mak iha forsa hodi bele muda lei nee kuandu tama eleisaun.

Ne’ebe CNRT laiha pilihan ka dalan seluk atu ses an, tenki berani duni ajenda lei nee hodi halo revizaun atu nunee kontinua manan konfiansa eleitor iha eleisaun tuir mai, se lae sei lakon votus tamba konsidera partido bosok ten, promesa falsu deit.*

KAK HALO PETISAUN, DESKORDA LEI KAREIRA PROFISAUN

DILI - Investigadór Kriminál Komisaun Anti Korrupsaun (KAK)  Emilio  Freitas Quintas informa, iha Segunda (27/07) hatama petisaun ba iha Tribunál Rekursu hodi buka solusaun tanba sira lamenta.

“Ho Ami funsionario KAK iha diresaun investigador Kriminál hamutuk 14, halo petisaun inkontitusional ida ba Tribunál  Rekursu (TR), hodi husu nia hanoin ba normal balun ne’ebé iha esbosu lei refere bele foti akordun ba lei refere,” Investigador Kriminál KAK Emilio informa ba Timor Post iha salaun inkontro Timor Post, Tersa (28/07).

Investigador sira lamenta esbosu lei kareira profisaun  ba Anti koprupsaun, tanbá  nia norma balun la  apar ho lei numeru 8/2009 ne’ebé estabelese  iha Komisaun Anti Korupsau KAK.

Tuir nia lamentasaun ne’ebé sira lamenta maka, hare hosi lei KAK numeru 8/2009,iha artigu 13,pontu 1hateten,Komisario bele rekruta pesoal tekniku sira para apoiu komisaun ne’e nia servisu.

Nia esplika, rekras rekrutamentu bele uza rejimu jerál komisaun funsaun publiku ( KFP) nian, ne’ebé hanaran Funsionariuo publiku, daruak, pesoas investigasaun, komisario KAK maka rekruta rasik, mais Governu iha obrigasaun atu halo lejislasaun autonomia.

Maibé bainhira lejislasaun autonom ne’e seidauk iha, lei  ne’ebé vale ba Polisia Nasional Timor Leste (PNTL), vale  mós ba investigasaun Kriminál iha KAK. Tanbá iha lei numeru 8/2009  ne’ebé estabelese iha KAK. Espelika klaru, pesoal investigasaun Kriminál hosi KAK tenke regula lejislasaun autonomia.

“Agora Esbosu lei ne’e sai ona aprova iha loron 6 Jullu 2009, promulga hosi Prezidente da Republika Taur Matan Ruak iha loron 16 jullu tinan 2015 durante loron 30 vale no tenke implementa hahu loron 1 Setembru.

Tan ne’e, hosi KAK tenke halo aneksu,lori ba entrega iha Komisaun Funsaun publiku para halo ajustamentu ba salario,hafoin haruka ba Ministeru Finansas integra iha sistema refere,”Hatutan nia.

Tanba mosu multi intrepretasaun hosi komisaun Anti Korupsaun ( KAK)li-liu pesoal investigasaun,esbolu lei ne’e nia baze ba maka mensiona iha artigu 33 lei numeur 8/2009,mais nia kontiudu muda tiha,halo sira konfundi tebes.

“Kestaun ne’e sai prekupasaun tebes ba ami sira servisu investigasaun Kriminál,tanbá hala’o servisu ho kontratu hela deit,tan ne’e, ejiji superior sira atu aselera lalais ba ami nia estatuta.Mais ikus estatuta sai la ragula tomak ami,maibeé regula tomak funsionario KAK,tan ne’e ,ami nai intensaun hato petisaun ba PTR, hodi husu nia opiniaun nune bele fó solusaun ba ami nia problema,”Husu sira.

Nune’e Tuir informasaun ne’ebé diario ne’e, asesu hosi Admistrasaun Tribunál  Rekursu katak, los duni petisaun hosi investigador Komisaun Anti Korupun (KAK) hatama iha loron 27/07/2015 tuku 9:00 dader.

Hafoin parte sira hatama, Admistrasaun TR entrega ona petisaun refere ba iha meja prezidente Tribunál  Rekursu (PTR),no ba oras ne’e dadaun seidauk iha rejulta, kon-ba prazu fó sai  rejultadu, parte admistrasaun laiha informasaun klaru,

“Ami simu ona sira nia pedidu horseik tuku 9:00 otl, no sira nia petsaun ami entrega ona ba meja PTR,no bainhira maka iha rejultadu ami laiha informasaun,” Informa fontes iha Admistrasaun TR. (Max)

Timor Post

PNTL BAKU PESOAL SEGURANSA GUARDAMOR

DILI - Tanba fuma sigaru iha Areadores Óspital, Seguransa hase sente lasatisfas hodi baku seguransa. Ida ne’e akontese iha HNGV, iha Sabdu (25/07) oknum PNTL baku Seguransa Pessoal HNGV nian.

Akontesimentu ne’e akontese iha tuku 8H00, hahú hosi pesoal seguransa Guardamor bandu ema labele fuma sigaru iha areadores óspoital laran.

Ho orientasaun ne’e halo oknun PNTL ne’e la satisfas, tanba seguransa guardamor bandu nia alin fuma iha areadores óspital.

Nune’e mosu desentendimentu deskute malu hodi oknu PTNL ne’e kontaktu tutan ba nia maluk polisia sira hodi ba asaltu seguransa guardamor iha óspital hodi rezulta ema nain rua hetan kanek.

“Hare ba atetude familia pasiente ne’e la halo tuir maka hau koalia ho liafuan maka’as ba nia dehan, ha’u hatete imi rona kala’e, depois sira hatan ho tolok hau fuma sigaru ó la manda,” vitima Manuel da Costa Ximenes ba jornalista iha HNGV, Bidau, Tersa (28/7).

Vitima hatutan tan katak, hosi oknun sira seluk mai tan la interese tuku tebe no hodi stik fai tula sae ba kareta hodi ba hatama iha sela tuku 10H00 sai fali iha tuku 10H00 dader.

Iha fatin hanesan Diretór  Kliniku Hospital Nasionál Guido Valadares (HNGV) João Pedro haktuir, nia parte la satisfas ho atetude oknun Polisia Nasionál Timor Leste (PNTL) sira nian.

“Ita la satisfas ho atetude oknun PNTL sira nian, tanba óspital laos fatin atu ema mai ho kilat no triste teb-tebes kuandu moras ne’ebé ita halo hela atendimentu ba membru sira hosi Polisia mai hodi sai hosi sala emerjensia” João lamenta. Hodi kontinua dehan, podia hanesan seguransa fator ida importante atu ema hotu tau fiar atu garante situasaun iha tempu ne’ebé mak difisil. Mas pesoal sira ema hotu tau fiar mak hatudu fali atetude ida ne’e, entaun halo ema hotu la kontente.

Nune’e m’os Diretór  Jerál  Kompaña Guardamor Eduardo Belo (Gattot) haktuir,  buat hotu entrega ba polisia mak halo investigasaun atu hatene lolos hun hosi problema ne’e.(gus)

Timor Post

Kompañia SACOM Reality sei harii sentru emprezarial iha TL

DILI - Kompañia Sacom Realty tuir planu sei harii sentru emprezarial ka edifisiu emprezarial ho andar neen iha Timor-Leste. Tuir Diretór Sacom Reality, Abilio Araujo hateten iha tinan liuba Grupu Sacom establese ona kompañia foun Sacom Reality ne’ebé oras ne’e planu atu harii sentru emprezarial iha Timor-Leste hodi fo aluga ka fa’an ba iha emprezariu sira ne’ebé hakarak atu sosa.

“Iha tinan liuba hau harii kompañia foun ida naran SACOM Reality (Real State Property) kompañia imobiliary nian. Kompañia SACOM Reality oras ne’e partense Grupu SACOM,” dehan Presidente Grupu SACOM Abilio Araújo ba BT iha nia knar fatin, Tibar, sesta (24//07)). Nia dehan kompañia SACOM Reality hahu halo investimentu iha real state nian tanba  nasaun TL  presiza duni atu halao kontruksaun ne’ebe diak no kualidade ho kriteria ne’ebé proteje ambiente  tanba Timor-Leste nia ambiente ida ne’ebé mak makaas no tenke kontribui.

Nia afirma katak edifisiu ne’ebé SACOM Realty sei harii ho orsamentu millaun $18 ne’ebé ninia lokalizasaun iha Farol Dili besik embaixada Indonesia nia sorin. “Investimentu ida ne’e nia nia kaklu ho valor 18 milhões, no investimentu refere nudar osan rasik no investimentu ida ne’e remata ita sei hetan edifisiu 3  ho andar 6  (Office Park Center) no ita haree fatin ne’e ki’ik oan no se emprezariu sira presiza fatin para kareta, tan ne’e iha andar neen ne’e sei liga hotu   kareta fatin hodi para fatin sae to’o leten,” dehan Abilio.

Nia dehan  edifisiu refere harii  sei la uza air condisioner (AC) no sei uza deit ventilasaun anin nian ka natural ho razaun hakarak poupa mos energia. “Ita sei la uza AC tanba nia iha tasi ibun tanba ne’e bainhira edifisu refere prontu SACOM Realty sei fo aluga ba kompañia sira ne’ebé mak hakarak no mos bele fa’an bainhira kompañia ruma hakarak sosa tanba iha kompañia boot barak mak hakarak sosa ona,” hateten nia.

Iha biban ne’e nia husu ba iha governu atu avansa lalais TL nia formas propiedade horizontal katak rai bele estadu nian maibe propriedade (bangunan) privadu nian. “Tan ne’e iha aprezentasaun hau apela kedas ba iha governu atu kria forma propiedade prefeita liu-liu iha propiedade horizontal tanba bainhira ema harii uma kompañia sosa mak rai kontinua estadu nian,” katak nia. Nia mos infroma katak investimentu refere sei la halo lansamentru fatuk dahuluk no sei halo inagurasaun deit bainhira edifisiu refere ramata.(BT)

Business Timor

PERTAMINA PRONTU AJUDA FAMILIA MATEBIAN

DILI - Akontesementu ahi han Pertamina (Perusahaan Pertambangan Minyak dan Gas) Indonezia iha Pantai Kelapa, iha loron kinta 16/07 horas 22:30, ne’ebe rezulta vitima Domingos no Joanico mate, parte Pertamina rasik sei fo subsidiu ba familia matebian no vitima tuir lei ne’ebé vigora iha Timor-Leste. “Ami halo ona vizita ba iha familia matebian nain rua ne’e nia uma hodi akompaña prosesu no kolia mos kona-ba asuntu ne’e.

Pertamina mos iha ne’e kleur ona ne’ebé entre familia matebian nain rua nian ho Pertamina iha relasaun di’ak, ne’ebé lalika hanoin barak kona-ba ajuda tanba Pertamina sei fo ajuda iha temu badak ne’e nia laran,” responsavel Pertamina iha Timor-Leste, Hariadi hateten ba jornalista sira iha nia knar fatin foin lalais ne’e. Nia dehan Pertamina sei haree vitmima no familia matebian bazeia ba lei. Nia informa matebian nain rua halao serbisu iha Pertamina durante tinan tolunulu reisin ona halao knar permanente.

Nia informa hafoin akontese ahi han Pertamina iha loron 17 Jullu, atividade serbisu hotu iha Pertamina paradu  hodi hein ekipa Pertamina husi Kupang, Surabaya mai pasa revista ba iha sarpas, tanki, pipa mak foin hahu filafali atividades iha loron 20 Jullu. Enkuantu ba dadaun ne’e aktividades iha Pertamina Pantai Kelapa la’o normal hanesan bainbain. Responsabel Pertamina Hariadi esplika akontesementus asidente ne’ebé mosu ahi han ne’e influensia husi ahi han gazol nia suar ba iha tanki timbun numeru 1. 

“Iha momentu ne’e ahi nia lakan atu boot ona, maibe iha ekipa penangulangan (prevensaun) ba situasaun emerjensia Pertamina nian hamutuk ho siguransa konsege hamate ahi iha oras 22:40, maske akontese ahi han maibe ahi han la kleur, durante minutu sanulu deit,” dehan nia. Hafoin ne’e husi parte Pertamina hamutuk ho parte husi Bombeirus no PNTL rega tan ahi nia lakan ki’ikuan-ki’ikuan sira iha area Pertamina ne’ebé sei mosu ahi nia lakan. “Momentu akontese ahi han ne’e iha ema balun hamate ahi no iha balun buka vitima ne’ebé ahi han iha momentu ne’eba ami hetan vitima nain tolu, rua ahi han kanek grave liu no ida fali ahi han kanek maibe la grave,” haktuir nia.

Nia informa maske iha momentu akontese ahi han Pertamina ne’e ekipa forensiku too iha fatin, maibe la masimu. Tanba ne’e iha dadersan fali foin forensiku ba identifika fila fali sasan ne’ebe faktus inklui bolu testimuña, tanba kauza lolos husi akontesementu ne’e husi parte Pertamina sei hein rezultadu investigasaun no analiza husi ekipa forensiku. Responsabel ne’e kaktuir vitima nain rua ne’ebé ahi han grave liu ne’e, ida iha loron 17/07, vitima ida naran Agostino ne’e mate iha 6:30 madrugada. husi parte prtaminan organiza no kordena kedan proseisu ho familia hodi halot mate isin.

Enkuantu parte pertaminian mos prepara hotu orsamentu ba tratamentu no halot mate isin no atende mos vitima ida seluk ne’ebé agora sei halao hela tratementu. Nia salient tan katak momentu ne’e Pertamina fahe balun organiza prosesu funebre ba matebian Agusto no balu ba matebian Joanico to’o dumingu (19/09) seman liu ba hodi halot mate isin matebian nain rua ne’e. Entretantu matebian nain rua ida Agusto hakoi iha Bebonuk no matebian Jonico nia isin mate hakoi iha Liquica. Entretantu vitima ida seluk  ne’ebé iha tempu ne’e afeita kanek normal ohin loron ninia kondisaun di’ak ona no rejultadu pozetivu nia saude bele bele rekoopera iha tempu besik. (BT)

Business Timor

Governu tau prioridade ba infraestrutura maibe la aloka orsamentu sufisiente

DILI - Setor infra-estrutura iha politika governu nian hahu kuartu governu to’o ohin loron sai nudar prioridade hanesan mos edukasaun, saude no agrikultura. Maibe to’o ohin loron povu halerik maka’as liu ba problema infra-estrutura liu-liu estrada. Ministru Obras Publiku, Transporte no Komunikasaun Ir. Gastão Sousa rekoñese katak infranstrutura ne’e desde kuartu governu konstitusional mai iha kintu governu konstitusional, nudar prioridade primeiru. Maibe tanba sa mak to’o ohin loron Estrada sai preokupasaun boot nafatin, Ministru Gastão hato’o katak osan ne’ebe aloka ba infra-estrutura tinan-tinan la sufisiente hodi kobre nesesidade ne’ebe povu hakarak.

Tanba ne’e mak governu halo politika ida hodi halo empréstimu no hahu dadaun ona Estrada husi Dili ba munisipiu sira no mos to’o area rural. Atu hatene oinsa politika governu nian liu husi ministeriu obras publiku liu-liu kona-ba estrada ne’ebé povu sempre halerik bebeik, tanba sa mak halo emprestimu, no problema saida mak MOP hasoru durante ne’e, Sesta (24/7) semana kotuk, jornalista Business Timor nian Peter Ximenes no Carlos Malilaka hasoru Ministru Gastão Sousa iha nia gabinete hodi halo intervista esklusivu ho tempu ne’ebé limitadu.

Tuir mai rezultadu intervista husu (pergunta) husi jornalista no hatan (resposta) husi Ministru Obras Publiku.

Business Timor (BT): Sr. Ministru, ita bele esplika politika Ministeriu Obras Publiku husi mandatu kintu governu to’o iha mandate sestu governu nian ohin loron mak saida?

Gastão Sousa (GS): Diak, hau esplika uluk estrutura obras publiku nian depois mak to’o iha politika. Iha Kintu Governu iha ministeriu obras publikas deit no kria sekretaria estadu tolu mak hanesan Sekretaria Estadu Obras Publiku, Sekretariu Estadu Agua e Saniamentu no Sekretariu Estadu Eletrisidade, ba sira ne’e nivel politiku. 

Iha nivel tekniku ami iha diresaun haat mak hanesan diresaun jeral obras publikas ne’ebe responsabiliza ba iha estrada, ponte, planu urbanu, habitasaun, edifikasaun, dezenvolvimentu peskiza ne’ebe halai liu ba iha laboratorium. Diresaun Agua no Saniamentu ne’ebe hare liu ba oinsa ita bele fo bee ba ita nia populasaun, hare infranstrutura bee iha area urbana no area rurais, saniamentu baziku kona ba kualidade bee ne’ebe diak. Diresaun jeral elektrisidade ne’ebe hare liu oinsa mak ita bele fo ahi ba ita nia populasaun, no ida fali diresaun jeral administrasaun ne’ebe hare liu ba iha ministeriu, portantu ida ne’e mak iha kintu governu konstitusional.

Prioridade, ita-boot sira hare katak infranstrutura ne’e desde kuartu governu konstitusional mai iha kintu governu konstitusional, infranstrutura ne’e nudar prioridade primeiru. Tanba ne’e mak ita kolia kona ba infranstrutura ita hare ba iha infranstruturas hare ba estrada, hare ba ponte, hare ba oinsa mak ita bele salva ponte ne’ebe iha, hare ba edifikasaun, hare ba bee. Wainhira atu fo bee ba ita nia populasaun ita mos hare ba infranstrutura nia kanalizasaun ne’e los ka lae, fura bee oinsa no oinsa akomoda bee matan sira ne’e tama iha tanki rezervatoriu ida bele fahe buat sira nee hotu.

Se ita hare ba iha eletrisidade oinsa iha sentral hodi bele hamoris eletrisidade atu bele jere enerjia eletrika no jere tiha enerjia eletrika halo nusa bele lori ba Timor laran tomak tenke iha rede transmisaun ida. Iha tiha rede transmisaun, oinsa ita lori ba distritu ida, tenke hare ba iha rede distribuisaun no to’o iha ne’eba oinsa mak liga ba iha populasaun nia uma no mos tenke hare ba ita nia kliente sira ne’ebe iha.

BT: Kona-ba eletrisidade ita haree realiza ona no agora povu halerik mak kona ba estrada, Ministru bele esplika ba ita nia populasaun kona ba ida ne’e?

GS: Kona-ba estrada governu fo prioridade tebe-tebes ba Estrada. Tanba ne’e mak ita empréstimu.  Empréstimu ne’e tanba primeiru ita nia orsamentu ne’’ebe aloka tinan-tinan la sufisiente oinsa ita bele rezolve atraves empréstimus liu-liu atu halo ligasaun husi Dili ba munisipiu sira seluk no mos hare ba estrada nasionais sira ne’e. Tan ne’e mak iha fim do kuartu governu konstitusional iha institusaun multilateral ne’ebe fo emprestimu atu rehabilita ita nia estrada mak hanesan rehabilita estrada ligasaun Dili ba Baucau atraves husi Governu Japanes ne’ebe primeiru governu asina mak Dili – Baucau ho governu Japones  atraves JICA. Ida fali governu asina ho ADB (Asia Development Bank) mak agora halo dadauk husi Tibar ba Liquiça, Tibar ba Gleno no mos Manatutu ba Natarbora no ida fali Governu asina ho Banku Mundial atu hadia Dili ba to’o iha Ainaro.

Tanba sa mak governu hare ida ne’e importante, primeiru governu iha intensaun atu halo oinsa bele iha ring road hodi bele haleu Timor laran tomak maibe ho kualidade padraun internasional. Tanba ne’e emprestimu sira halo hodi bele mantein kualidade no dura maibe não quer dizer (la’os signifika katak-red) manutensaun laiha. Manutensaun tenke iha tanba buat hotu-hotu tenke iha manutensaun, kareta foun ida ita sosa mos to’o 5 mill kilomentrus tenke troka oli estrada mos hanesan. Ita bele halo estrada diak maibe nia manutensaun rutinas tenke lao nafatin hodi mantein nia kondisaun ne’ebe iha.

BT: Sr. Ministru tanba sa mak politika governu nian la tau orsamentu jeral ba iha infranstrutura liu-liu estrada tinan-tinan?  No ita halo  politika  empresta ne’ebe ema barak kestiona?

GS: Oke, empréstimu ne’e hanesan Dili ba Baucau, emprestimu ne’e laos hotu kedas mai husi governu japaun kontribui maibe governu (Timor-Leste) sempre iha nia fundu partilla ida ne’ebe tau hamutuk atu halo Estrada. Ne’e la signifika katak governu la tau osan iha fundu infranstrutura tanba ita iha fundu ida naran fundu infranstrutura ne’ebe governu aloka montante ida atu bele hare ba iha setor hotu-hotu hanesan setor agrikultura, bee, planu urbanu, edifisiu publikas, estrada, ponte, defeza no siguransa, atu halo supervizaun, halo dezeñu, turismu, aeroportu, portu.

Osan ne’ebe tau iha ne’eba bele la sufisiente hodi kobre nesesidade ne’ebe povu hakarak tanba povu agora hakarak ne’e estrada tenke diak maibe orsamentu ne’ebe ita iha ne’e la sufisiente atu atende buat ne’ebe povu hakarak. Povu nia espetativa ne’e ohin hakarak lalais uitoan ita bele asesu estrada atu povu hakarak liu tanba ita hatene katak ita nia oan sira ne’ebe hela iha administrativu balu atu ba eskola deit tenke la’o kilomentru rua ou tolu hafoin bele ba eskola. Adves ita nia inan sira atu mai partus mos tenke lao foin asesu ba ambulansia tanba ambulansia atu to’o iha ne’eba atu tula mai mos ladiak tanba estrada ladiak.

Tan ne’e mak ami iha kooperasaun ida ho governu Australiano oinsa tinan ba tinan ita bele rezolve halo manutensaun rehabilita estrada rurais, ida tanba ita nia populasaun maioria nee moris iha area rurais tanba ne’e mak ami sempre fo atensaun husi linha Ministeriu Obras Publikas nian ami halo orsamentu ida para halo manutensaun ho rehabilita estrada rurais maibe ital abele rejolve buat sira nee hotu.

Saida mak ami halo? Ami tenke iha planu mestri ida hodi bele lao tuir master plan ne’e se lae ita lahatene ida ne’e mak preoridade tan ne’e ita tenke preriotiza ida ne’e mak halo uluk , ida ne’eba mak halo uluk hodi tenta atu rejolve pelumenus estrada nia kondisoens minimas atu transporte publiku ne’e bele lao hodi ita nia populasaun ne’e bele asesu ba iha saude, asesu ba iha eskola, asesu ba merkadu, no asesu ba iha buat seluk ne’ebe populasaun hakarak.

BT: Ita bele temi osan empréstimu  hodi halo estrada Dili Baucau, Tibar – Liquiça, Tibar – Gleno no Dili – Ainaro, nia montante orsamentu? 

GS: Kona-ba orsamentu emprestimu hau sei bolu ita-boot sira no sei fo briefing ba ita-boot sira kona ba wmprestimu nee oinsa hodi fo detalladus. Ami sei fo dadus ba iha ita-boot sira bele mai foti iha hau nia asesor kona ba estrada kilometru hira, kompania hira mak kaer, ninia progresu fisiku to’o iha ne’ebe, ha’u sei fo informasaun kompletu ba ita-boot sira (jornalista) tanba parte ida ne’e fo informasaun ba ita-boot sira katak ida ne’e governu halo dadauk.

Laos estrada sira ita halo iha Timor Leste la’os deit depende ba iha empréstimu laiha. Hanesan estrada Dili laran ita halo rehabilitasaun puramente orsamentu jeral estadu mos hanesan estrada Lospalos ba Iliomar mesmu que atraza maibe ida ne’e orsamentu jeral estadu, Lospalos ba Tutuala ne’e mos orsamentu jeral do estadu, Ermera ba Hatulia, Aitutu ba Same ne’e orsamentu estadu no ita nia setor privadu rasik mak kaer.

Hau komprende teb-tebes katak ita nia sosiadade hakarak tebe-tebes tenke lalais, hakarak halo ohin semana ida tenke uza maibe ita tenke hare ba iha kondisaun real ne’ebe mak ita infrenta primeiru tenke hare mos kapasidade finanseiru no tekniku ita nia emprezariu sira. Hau la dehan katak sira laiha kapasidade maibe tuir populasaun hakarak lalais konserteza sira labele halo lalais tuir ita nia populasaun nia hakarak. Ne’ebe, kestaun uluk ita halo kanu ida iha Shan Tai Ho Colmera, altura kuandu ke’e buat hotu paradu iha ne’eba kareta liu mos ladiak maibe to’o no fin buat ida sai diak.

Hau la’os dehan ida ne’eba atu minimiza ona bee iha Dili laran laiha maibe pelumenus ita halo netik buat ruma ba atu minimiza impaktu kuandu udan iha nee, alende iha Audian nian kuandu ita halo rehabilitasaun no antes atu halo rehabilitasaun iha Audian bee ida que sai ita la hatene tuir oinsa, depois rehabilita ita hare menus dadauk ona. Tan ne’e governu halo tuir kapasidade ne’ebe iha no mos kapasidade setor privadu nian tanba ita labele hein deit ita nia setor privadu laos penonton deit iha ne’e lae, tenke fo mos oportunidade ba sira atu sira mos bele. Maibe mak ne’e, tenke aproveita oportunidade ne’ebe iha atu hasae setor privadu nia kapasidade tantu tekniku no mos finanseira.

Hau sempre fila-fila fo apelu ba ita nia emprezariu sira labele hetan projetu fa’an fali projetu hodi hetan persentajen, no iha ne’e mak sosiadade sivil kestiona kualidade projetu porque hau hetan projetu ida fo ba ita boot no husu 10% ida ne’e kualidade projetu labele garantia ona. Mais ita halo fiskalizasaun katak ita-boot (kontraktor) tenke manan tanba projetu ida ita boot halo didiak 100% ita boot manan ona 100 millaun ne’e ita boot nian ona tanba tuir regras ne’ebe que iha.

BT: Ministru, hakarak husu kona-ba estrada Tibar ba Liquiça ema barak kestiona maske kompania San Jose mak halo maibe to’o agora seidauk remata, bele esplika uituan hodi nune’e publiku bele komprende?

GS: Oke, hau hatene buat ne’e kleur tanba dia quinze (15) fulan oin kontratu hotu. Hau ba esplika parlamentu husi Komisaun E bolu hau ba esplika kestaun ne’e. Iha hau nia intervista iha televizaun esplika ona. Esplika mos ba iha primeiru ministru tanba sa atrazu ida nee akontese. Primeiru projetu ida normalmente imprestimu ne’e governu tenke halo kompensasaun ba uma ka aihoris ne’ebe atraves afeita. Tuir lolos governu tenke kompensa hotu para depois asina kontraktu, ativu kontas hotu fo vista ba autorizador ita entrega ba iha kompañia ne’e no ita boot nia projetu husi nee to’o iha ne’eba halo deit. Tantu ida ne’e atrazu ida governu halo tanba ita la kompensa iha tempu ne’e tuir lolos ita kompensa.

Segundu kompañia ne’ebe mak manan konkursu nee nudar konkursu internasional ne’ebe halo husi komisaun nasional aprovisionamentu selesaun ida que rigorozu (ketat) tebe-tebes no fim to’o hetan kompañia ida ne’e. Depois to’o agora projetu seidauk remata tanba mobilizasaun ekipamentus maksimal tantu, depois nia implementa projetu nia la halo mão de obra tuir buat ne’ebe diside hotu ona iha kontratu. Tanba ne’e mak iha fulan ida liu ba hau rasik asina surat ida ba nia fo xamada atensaun ida ne’ebe maka’as teb-tebes karik wainhira la halo tuir loloos ami sei hapara kontaktu.

Ida fali mos tuir lolos obra ne’e hahu husi São Paulo nian to’o iha Liquiça maibe como ita atu konstroi Portu Tibar ne’ebe agora konkursu lao hela, entaun ita hare katak Portu Tibar ne’e sei sai portu ida ne’ebe boot ne’ebe sirkulasaun kareta barak tebe-tebes no mos ho kareta ne’ebe pezo boot teb-tebes. Tan ne’e ami muda ninia dezeñu husi Portu Tibar mai to’o iha rotunda Dili nian ami muda dezeñu ida ketak no ami haruka para servisu ne’ebe nia hahu husi rotunda Tibar. Tanba ida ne’e atu tama ba iha projektu ida seluk nomos ami halo husi rotunda Tibar mai iha estatua Sao Paulo no liu husi foho leten tun fila fali ba to’o iha portu Tibar nia oin ne’eba ho kareta rua nia fatin ida ba  no ida mai. Tan ne’e mak sira komesa obra husi sorin ne’eba deit, tantu atrazu sira ne’e iha ami nian konsulta ida ne’ebe iha reprezenta governu iha terenu no ami mos iha jestaun projetu ne’ebe tenke ba hare nafatin. Ami husu nafatin nia atu kumpri nafatin kontratu, situasaun ida ne’e iha parlamentu ami ba esplika ba sira tanba sa atrazu ida ne’e.

BT: Alende estrada, liga mos ba iha ponte sira to’o  oras ne’e, ponte hira mak ministeriu obras publiku identifika ona, hira mak hadia ona no hira mak tama ona ba iha faze estudu viabilidade hodi bele hadia iha tempu badak no futuru?

GS: Oke, intermos de ponte tuir planu sestu governu konstitusional iha ne’eba hakerek hanesan ne’e dar inicio de rehabilitação 450 pontes, katak hahu inisia ba ponte 450, ne’e quer dizer mandatu governu ita tenke halo hotu 450 pontes maibe ami konstroi ponte lubuk ida ona hanesan ponte Bee Lulik, Ponte Dilor, Ponte Comoro, Ponte Daudere, Ponte Ai-asa, Ponte Lebaloa, Ponte Boboli no ita hare proposionalidade ponte no estrada governu fo atensaun liuba estrada, laos signifika la fo atensaun ba iha ponte.

Tanba ita hare osan ne’ebe aloka ba iha estrada no ponte, estrada nian boot liu no ponte nian osan ida ne’ebe ki’ik maibe intermos de estudu ponte Lalia estudu kompletu hotu ona ligasaun Loi – Hunu, rai Mundubera (Viqueque), ponte balun iha Suai ne’ebe uluk uza ai deit  komesa atu halo estudu tanba ami mos hanoin atu halo rehabilita estrada husi Salele to’o mai iha Zumalai. Estrada husi Salele mai iha Zumalai estrada ida desde ita ukun rasik an tiha ona to’o agora laiha manutensaun, tan ne’e iha tinan ida ne’e governu fo atensaun ba iha ne’eba tanba husi Dili ba Suai sempre lori oras hitu ka walu nia laran.

BT: Durante halo servisu iha baze liu liu estrada no ponte sira,  problema saida mak durante ne’e ministeriu obras publiku hasoru?

GS:  Kona-ba problema durante ne’e,  primeiru parte husi Governu Obras Publiku rasik, uluk hau dehan rekursu humanu la sufsiente atu kobre Timor laran tomak. Uluk ami iha rejiaun lima, Rejiaun Baucau kobre Munisipiu Baucau, Lospalos, Viqueque difisil la halimar atu halo monitorizasaun ba iha projetu. Tanba ne’e mak ami deside katak iha munisipiu ida tenke iha obras publiku liu liu estrada nian tenke iha departamentu ida iha ne’eba, no ami agora iha dadauk ona ho tan rekrutamentu ne’ebe halao iha tinan kotuk ami tenta marka prezensa iha fatin, mesmu balun seidauk funsiona diak. 

Problema segundu ne’ebe sempre levanta kestaun ida ne’e beibeik ho eis Primeiru Ministru Xanana momentu ne’eba nudar ministru no mos ho Primeiru Ministru agora Rui Araujo ita nia ekipamentus ne’ebe atu fo apoiu ba iha staf sira atu halao fiskalizasaun no monitorizasaun projetu, tinan ida ne’e ami tenta sosa kareta hodi bele halao servisu. Tanba ita ba fiskalizasaun ita sae kontaktor nia kareta, bele laiha buat ruma mais sempre kria imajen katak konflitu interese ne’e sempre iha ne’eba tanba ne’e mak ami tenta se bele ami ba ho ami nian rasik hodi halo fisklizasaun no monitorizasaun tanba imajen obra publiku nian bele ladiak iha sosiadade nia matan. Problema seluk mak konaba eskritoriu iha munisipiu sira ne’eba mesmo aloka ona mai ami maibe seidauk iha ekipamentu diak  ne’ebe hodi halo servisu hanesan komputer, meza. Tan ne’e mak ohin hau fo despasiu ida ba iha diretor jeral sira katak atu realiza visita ida ba iha munisipiu sira atu hodi hare realidade saida mak ita infrenta iha munisipiu.

BT: Tanba tempu, ikus liu Sr. Ministru bele fo liafaun ida rua ba ita nia komunidade sira kona ba servisu ministeriu obras publiku nian?

GS: Portantu hanesan ne’e, mehi ita nia komunidade hotu-hotu hakarak hetan estrada diak, laos komunidade deit maibe hau mos hakarak hetan estrada diak maibe kbiit ne’ebe mak ita iha mak ida ne’e, realidade mak hatudu dadauk ne’e no ita espera katak tenke iha kolaborasaun ba malu hanesan governu, setor privadu, media, sosiadade sivil, ita hotu fo hanoin ba malu se buat ruma lao lalos fo hanoin ba malu atu ita bele kurizi ita nia an hodi lao ba oin.

Agora ba iha setor privadu se  iha projetu tenke halao ho responsabilidade no tenke hanoin katak osan ne’e laos Gastão nian la’os kompañia ne’eba nian, osan ne’e povu nian. Tanba to’o ikus se mak sei fo justisa ba ita, povu mak sei fo justisa, laiha tan ema seluk atu fo justisa ba ukun nain sira ho ema ne’ebe hetan oportunidade halo obra ne’e maibe advezes halo ladiak. Hau espera katak neineik ita sei hetan kualidade ida diak tanba Primeiru Ministru Rui iha programa sestu governu konstitusional manutensaun ne’e importante tebe-tebes ba asset governu nian.

Tan ne’e ami forma ekipa ida deskuti ona no sei ba iha Ministru Xanana hodi bele hare manutensaun ne’e ba oin tanba ita gasta osan barak la halimar maibe manutensaun laiha. Tanba ne’e mak kestaun dehan halo ohin fulan oin aat fila fali ona, tanba sa ita labele rezolve situasaun ida ne’e no responsabilidade laos hau nia mesak deit ita hotu-hotu nia responsabilidade fo hanoin ba malu hodi bele hadia situasaun ida ne’e. (*BT)

Business Timor

GOVERNU ABANDONA INISIATIVA PR TAUR

Governu abandona bebeik ona inisiativa Prezidente Repúblika (PR) Taur Matan Ruak nian, tanba maske Xefe Estadu ne’e halo ona vizita ba sukus barak iha teritoriu Timor laran tomak, hodi buka hatene povu nia susar, maibé Governu nunka atu ezekuta lalais problema sira ne’ebé mak PR Taur identifika iha povu nia moris lor-loron.

Tuir Fundador Partidu PSD, Mario Viegas Carrascalão katak, Prezidente halo inisiativa hodi ba halo vizita ba populasaun iha Sukus hotu, maibé to’o agora la akontese buat ida, problema sira ne’e kontinua buras nafatin deit.

“Prezidente Taur Matan Ruak, Vizita Suku 300 resin ona, ida ne’e buat ida ne’ebé kapas, tanba Prezidente ida ba buka hatene povu nia susar. Maibé ezekutivu halo saida mak la halo hanesan ne’e,”katak Mario Carrascalão ba jornalista sira iha Hotel Timor, Segunda (27/7).

Carrascalão hatutan, Governu ka orgaun ezekutivu ne’e, tenke tau matan ba problema sira ne’ebé mak Xefe Etadu detekta ona iha nia vizita sira ne’e, labele abandona fali Prezidente nia inisiativa diak sira ne’e.

“Ne’e mak ita nia konstituisaun ne’e tenke hadia, tuir ha’u nia haree ne’e, ita lolos ne’e ba sistema Prezidensial, atu despezas ne’e bele tu’un, no Prezidente mós hetan kredibilidade, sela’e ida ne’e hanesan simboliku deit,”afirma nia.

Carrascalão dehan, nia la duvida katak, Prezidente Taur Matan Ruak ne’e, lider ida ne’ebé diak, nia bele iha sensu des ekilivru, no bele kumpri nia misaun.

“Lolos ne’e, saida mak nia (Prezidente) haree no povu hato’o ba nia ne’e, ezekutivu ne’e tenke ezekuta ona, la’os Prezidente mak atu ezekuta fali,”esklarese nia.

Carrascalão dehan, tempu agora ne’e lahanesan uluk. Eis Prezidente Partidu PSD ne’e esklarese katak, uluk iha tempu Indonesia bainhira nia sei asume kargu Administrador (Bupati), nia kompetensia ne’e bo’ot liu Prezidente da Repúblika, saida mak nia haree ladiak, nia haruka orgaun ezekutivu ezekuta kedas.

Tanba ne’e Carrascalão dehan, to’o tempu ona atu hadia buat barak, labele kontinua la’o hanesan ne’e nafatin deit.

Nia dehan, povu to’o agora sei kontinua konfuzaun ho ida ne’e, tanbasa mak sira nia partidu ida sira vota ba ne’e manan tiha, partidu ida seluk mak sa’e ba ukun fali, maibé ukun nain sira la esplika buat ne’e, tanba kontra hela konstituisaun.cos

Jornal Nacional

EMPREZAS 143 VIOLA LEI TRABALHU

Iha Janeiru to’o Junhu 2015, Inspector Geral Trabalho (IGT), iha Secretariado Estado Politica Formação Profesional e Emprego (SEPFOPE), identifika empreza hamutuk 143 maka viola lei trabalhu.

“Iha primeiru semester tinan ida ne’e hahu iha fulan Janeiro to’o fulan Junhu, Inspector Geral Trabalhu liu husi inspektor sira halo ona vizita inspeksaun iha 672 vizita, husi rezultadu ne’e ita identifika mais ou menus emprezario 143 maka halo violasaun lei trabalho, ne’ebe ita aplika multa tuir lei trabalho no dekreto lei 19/2010 artigu 49, total ne’e rihun atus ida resin maka ita fo ba kofre Estado,” haktuir Inspector Geral e Presidente CNTI, Aniceto Leto Soro ba jornalista sira iha ninia kna’ar fatin, SEPFOPE, Caicoli-Dili, Tersa (28/07/2015).

‘Inspektur Jeral Trabalhu ne’e hatutan tan katak, emprezas 143 ne’ebe maka viola multa ne’e balu selu ona no balu maka seidauk selu.

“Sira ne’ebe maka seidauk selu ne’e 30% no 70% selu ona no sira ne’ebe maka selu ona multa maka rihun hitu nolu atus ualu, ualu nolu dolar amerikado,” nia hateten.

Nia esplika katak, sira ne’ebe maka seidauk selu prosesu sei la’o hela, vizita inspeksaun sei follow up, entaun persegimento ba sira to’o sira selu.

“Kuandu sira la selu, dalan seluk sei iha hodi halo medidas selu hanesan, ita hakerek surat ba ministeriu relevante para taka sira nia perusahan,” dehan Aniceto.

Nia dehan, multa minimu liu ne’e tuir artigu 49 dekreito lei 19/2010 ne’e, valor atus rua tolu nolu dolar Amerikano, bo’ot liu maka rihun ida atus ida lima nulu, Maibe ne’e depende ba ninia sala, ou ninia grau sala ne’e to’o iha ne’ebe, se sala bo’ot ita aplika multa bo’ot ba ema ida, se rua nolu multa ne’e barak.

“Multa ne’e sira sei selu direitamente ba iha banku, SEPFOPE so emite deit resivu, sira mai foti resivu iha ne’e hodi lori ba selu iha banku depois sira lori fali resivu mai fali entaun ami hatete dehan empreza ne’e selu ona, se sira la lori resivu mai ami sei konsidera sira seidauk selu,” nia sublinha. mia

Jornal Nacional

CCI-TL Lamenta Transporte DH Tama Livre TL – Inacio Moreira: Presiza Disiplina

Emprezariu Timor oan ne’ebe hamahan-an iha Camara Comerçio no Industria Timor Leste (CCI-TL), lamentalvel ho desizaun Governu Indonesia nian ne’ebe bandu atu transporte Timor Leste asesu tama to’o Atanbua ho Kupaung. Maibe, transporte Indonesia nian ho plat DH lirvemente tama to’o Munisípiu sira iha Timor Leste.

Ho desizaun Governu Indonesia nian bandu transporte TLS asesu livre legalmente ba Atanbua-Kupaung liu husi fronteira Mota-Ain ne’e, CCI-TL konsidera koooperasaun ne’ebe TL ho Indonesia halo durante ne’e hodi fasilita malu la dun ekelibiriu no hamosu injustisa boot.

Prezidenti CCI-TL, Oscar Lima, kosnidera desizaun Governu Indonesia nian ne’e ladun justu no la ekelibiru, bainhira kamoineta boot husi Atanbua ho Kupaung bele tama livrementa mai Dili to’o distritu sira, maibe husi sorin seluuk, Indonesia bandu transporte TLS tama ba Atanbua ho Kupaung atu bele kompra netik nesesidades balun. ironia liu tan, Indonesia la bele fasilita transporte Timor nian atu ultrapasa Anantua liu ba Enclave Oecusse.

“Ita TL ho Indonesia ne’e nudar nasaun vizinhu no amigo diak tebes, maibe Indonesia aplika nia Lei ne’e maka la dun justu, tanba it abele fasilita sira nia trnasporte tama sai ita nia rain, mas sira bandu fali ita nia transporte la bele tama ba sira nia rain. At liu tan, sira la autoriza ita atu hakat liu fronteira ho transporte liu tonaleda 5 hodi ba ita nia rai Oecusse,” hateten Oscar Lima ba jornalista sira iha nia servisu fatin, Segunda (27/7/2015).

Nudar seitor privadu, Prezidenti CCI-TL Oscar Lima husu ba Governu TL-Indonesia, liu-liu Ministeriu Negosiu Esntranjeirus ho Ministeriu Obras Publiku, Transporte no Telekomunikasoens, atu bele koalia ho nia homologu husi Indoensia hodi bele buka sulusaun adekuada ba problema ida ne’e.

“Se bele Governu TL-RI halo akordu ida hodi fasilita taransporte husi rai rua bele livrementa lao ba mai. Bele mos ajuda fasilita Timor oan sira ne’ebe kaer projetu iha Zona Espesial Ekonomia Merkadu Sosial (ZEEMS) ninia baskolate bele ultrapasa fronteira Mota Ain,” hateten Oscar Lima.

Liu husi inkontru trilateral (TL-RI ho Australia) iha Kupaung, foin lalais ne’e, CCI-TL aprezenta ona preokupasuan ne’e hodi bele kria mekanismu ida atu fasilita malu, maibe govenru Indonesia promete hela deit to’o agora la iha realidade.

“Ba ami ne’e la justu tebes, nusa sira nia kamoita bele asesu area TL, mais kaomieta TL la bele ultrasa ba Indonésia .Agora ami sira kaer obra iha Oecusse hasoru dezafiu tebes, tanba kareta kamionete atu ultrapas flonteira susar tebes no ami hare laiha ekilibru entre TL ho Indonézia iha asuntu ida ne’e,” afirma Director kompanhia MONTE VEADO, Lda ne’e.

Liu husi sorumutu ho Ministru MOPTK, Gastão de Sousa, inklui mos Ministru Transporte hirak liu ba iha IV-V Governu Konstitusional nian, CCI-TL aprezenta ona kestoens ne’e no husu atu Governu bele koalia ho Indonesia rezolve kestaun ne’e, maibe to’o agora seiduak hetan sinal positivu.

Presiza Disiplina

Ba preokupasoens CCI-TL nian ne’e, Segundu Vise Ministru Obras Publiku Transporte no Telecomunicações (MOPTT), Inacio Freitas Moreira, husu ba Timor oan sira atu hatudu komportamentu diak ka disiplina.

“Hau hakarak dehan, Kareta bele liu mais tenke hetan lisensa husi Embaixada Indonesia nian. Tuir hau nia hatene dala ruma parte Indonesia nian bandu ita nia kareta sira ne’e la bele tama sai arbiru, tanba komportamentu Timor oan nian balun ladiak, hanesan trata tiha dokumentus ba kareta idahodi halo viagem ba Indonesia, mas to’o tiha iha ne’eba kareta ne’e fa’an lakon tiha. Ida ne’e sempre akontese, tanba ne’e maka Indonesia foti pozisaun hodi la autoriza ita nia trnasporte asesu ba Antanbua-Kupaung,” esplika Inacio Moreira hodi hatan jornalista iha nia servisu fatin.

“Tnba saida mak Indonesia nia kareta ne’e bele tama mai TL no TL nian la bele tama ba Indonesia, ita nia rain, mais ita nian labele tama ba sira nian, hau koalia termenologia ida komplikadu, tanba dala ruma parte ita nian la jelih, ita labele hanoin katak buat hot-hotu ne’e fasil, buat ida inportante liu ba ita maka persija ita tenke iha matenek oinsa ita halo negosiasaun atu halo negosiasaun ne’e mak Ministeriu Negosio Estranjeiro,” Inacio aprofunda hikas.

Eis membru Parlamentu Nasional husi Bankada FRETILIN ne’e dehan tenik, Ministeriu Negosio Estranjeiros husi parte rua, Timor-Leste no Indonesia koalia hamutuk hodi nune’e bele hetan solusaun, Ministeriu Obras Publiku Transporte no Telecomunicações ne’e atu implementa deit, mais normalmente husi sira nian ne’e iha interese negosio ninian.

“Ida ne’e maka dala ruma ema hanesan matenek liu ita hodi sira halo buat ne’e, lolos ne’e ita mos tenke halo. Tanba saida mak ita la bele no Indonesia bele, ida ne’e mak sai kestaun, maibe ne’e interese politiku, hau hakarak aproveita mos oportunidade ida ne’e atu hateten para depois instituisaun relevante hanesan MNEK TL ho Indonesia atu tur hamutuk halo akordu ida kona ba serkulasaun transporte sira ne’e,” hateten Inacio Moreira.

Inacio mos konsidera katak, ne’e lakuna ida ne’e oras ne’e dadauk Timor oan infrenta entermus relasaun diak ho Indonesia, maibe Governu TL tenke haree oinsa kareta TTL bele lori sasan ba mai.

“Parte balun ita seidauk bele koalia, tanba kareta sira ne’e se karik atu tula sasan ba Indonesia tula sasan saida, ida ne’e mos razaun ida, sira Indonesia mai tanba ita mak persiza hodu tula nasan nesesidades bazikas ho nesesidades konstrusaun nian, inklui nesesidades seluk tan,” hateten Inacio Moreira.

Kona ba atu transporta ba iha Oecusse, Inacio hatutan, konserteza tenke liu husi area Indonesia nian, kuandu iha problema entaun ne’e asuntu espesifiku ne’ebe presija koalia klean ho autoridade Indonesia ninian hodi oinsa transporte TLS bele liu.

Tenki Iha Kooperasaun

Husi sorin seluk, deputadu iha Parlamentu Nasional Agustinho Lay hateten, problema konaba kareta sira ne’ebé mak tama sai iha fronteira ne’e tenki iha kooperasaun di’ak Governu liu-liu Ministériu Negosio Estrageiros Timor Leste (TL) ho Indonesia atu bele regula kestaun ida ne’e.

Deputadu Bankada CNRT ne’e hatutan katak, la’os ba kareta deit mas inklui mós ema, tama sai livre iha fronteira tuir dalan terik (jalan tikus, red).

“Hakarak ka lakohi ita nia fronteira terrestres ida besik liu maka ita ba Atambua ona, la’os ita nia fronteira terrestres besik laiha, ita nia komunidade sira Atambua ne’e mos ema Timor la’os fali ema seluk, relasaun familia relasaun historia ne’e kala ita hotu hatene, tenik deputadu Agustinho.

Nia afirma katak, pelo menus nasaun rua ne’e kopera hamutuk ba para parte vizinho rua ne’e tenki la’o ba mai vizita ba mai, maibé tenki tuir lei ne’ebe mak iha, agora se sira nian bele tama mai oinsa ita nian labele ba. Ne’ebe kestaun ida ne’e foti kleur ona, hein disizaun husi Governu liu-liu hanesan Ministériu Negosio Estrangeirus halo koperasaun ho Indonezia sira.

Nia esplika liu tan katak, MNE tenki halo kopersaun ida ho Indonesia, nia rona informasaun dehan kareta tama ne’e ho toneladas ne’ebe bo’ot, enkuantu sira nia dalan ne’e bele uza ba ki’ik, ne’e nia haree ida ne’e la’os razaun ida, iha buat ruma sira taka mai públiku tanba ne’e servisu MNE tenki haree ba kestaun ida ne’e.

Hatan konaba iha viza gantung ne’e, Deputadu Agustinho Lay realsa liu tan katak, visa gantung ne’e fasilita deit, ida maka visa gantung, ida maka board de pas, board de pas ne’e ho ninia kilometru hira, por ezemplu ita sira ne’e to’o deit iha Silawan, sira bele mai to’o deit iha Balibo, se liu fali husi Balibo ne’e buat seluk ida.

“Maibe ida ne’e hau ladun hatene, maibe ita nia sidadaun sira ne’ebe maka atu ba vizita sira nia familia iha Atambua urgenti sira halo deit, viza gantung ne’e fo ba ita nia sidadaun, ema ne’ebe maka hakarak ba vizita sira nia familia iha Atambua ho nia durasaun tempu loron tolu, Mas tuir ha’u nia haree ne’e, ita nia plat Timor Leste mos iha ne’eba barak lahalimar, ne’ebé ita atu dehan fali, sira nian deit maka bele tama mai ita, tanba buat ne’e kesepakatan entre imigrasaun rua ne’ebe maka iha fronteira, ita nian ho sira nian,”katak nia.

Deputadu Domingos Carvalho de Araujo husi Bankada CNRT hatete katak, antes atu tama ba iha ne’eba dalaruma kontaktu ba ita nia seguransa sira iha ne’eba, imi hein para ajuda lai tanba atu tau gantung viza para ba Oecusse, e sira hein iha ne’eba   kada kareita ida fo 20 dolar, ou kada ema ida fo 20 dolar.

“Mais ami fo pasaporte diplomatiku, ami la fo buat ida so ba iha ne’eba karimbu ne’e pasaporte ba iha ne’eba para tau karimbu deit, tuir obserbsaun ne’e, parte rua ne’e iha hotu, movimentu husi DH nian mai ita nian mos iha, I ita nian tama fali iha ne’eba mos iha,”nia dehan.

Ne’ebe atu hatete fali dehan sosira nian maka sirkula fali iha ne’e makas, maibe ita nian laiha, ne’e tuir nia hanoin ne’e nia hanoin ladun los karik, tanba tuir nia obserbasaun nia kareta halai iha ne’eba bar barak teb tebes.

“Sim diskriminasaun ne’e ita hare katak ema ida koalia ne’e maka parese halo diskriminasaun, mais ita hare realidade ne’e iha parte rua halo movimentu hotu, ita mos tama ba, sira mos mai, atu to’o iha kupang ne’eba hau nia mandate ne’e hau seidauk to’o iha ne’eba, maibe, Atambua, Kefa, Betun ne’e hau tama sai hotu,”esplika nia.

Nia rasik sei lao nafatin ho viza gantung, parese la sala keta ba sira nia kareta matrikula 88 nian karik nia lahatene, mais durante ne’e kona ba fali dehan ba ida laiha ne’e, nia seidauk hatene, tanba nia ba iha ne’eba uza viza gantung, ne’ebe nia hatene katak viza gantung iha fronteira ne’e sei validu nafatin.

“Tuir hau nia hare ne’e, hau sempre ba mai, dalaruma hau ba Oecusse ba mai, I depois hau ba iha ne’eba mos dalaruma ba iha ne’eba mos tau viza gantun deit, I depois lansung tama, tanba dalaruma ba demora iha Atambua bele liu to’o iha Kefa, Betun sira ne’e,” esplika nia .mia/eni

Jornal Nacional