UMA KREDA LOLOS MAK SARANI

Jornal Nacional - editorial

Ohin loron povu, li-liu Sarani Katolika no, hirarkia igereja senti orgullu ho apoiu Governu nian, ho mos konstrubisaun husi sarani sira rasik hodi halo rekonstrusaun igreja sira iha Timor Leste.

Maioria igreja nebe governu liu husi Fundos Sosiedade Sivil no mos konstrubuisaun sarani sira nian konsege hadia igreja sira ho modelu kuaze eropa, Modelu nebe uniku. Igreja sira nebe governu konklui ona rekonstrusaun nee mak, Igreja Ossu, Igreja Motael, Igreja Balide, Igreja Viqueque no Igreja Suai.

Igreja nudar fatin ida atu sarani sira halibur malu hamutuk hodi koalia ho Nai maromak, konversasaun santidade hodi hametin no haklaken fiar hodi haboot dignidade hanesan Maromak ninia oan no mos koñese liu tan Nain Jesus Cristo.

“uma kreda ne’e sai sinal, maibe uma kreda lolos ne’e mak sarani ida-idak ho ninia kondisaun hodi haklaken fiar no hakbesik a’an ba Nai Maromak liu husi uma kreda” Dom Basilio.

Los duni amo,igreja ka uma kreda nee bele halo diak oinsa, dezeña tuir arkitetu antigu nian no estilu europeia nian maibe importante mak oinsa sarani sira aproveita uma kreda nee hodi loron ba loro uza ba koalia ho Maromak, hakbesik an ba maromak liu husi orasaun.

Laiha duvida kuandu haree uma kreda ida furak, funan – funan, renda- renda maibe importante mak oisan utiliza uma kreda ida nee, sarani sira tenki utiliza uma kreda sira nee hodi haklaken nai maromak ninia lia funa ba sarani sira tomak. Karik publiku sei lembra lia fuan kmanek kardeal Pietro Parolin nian nebe afirma iha pontu rua, importante ‘faith and action’, fiar no asaun. Sai saranai diak laos deit fiar maibe tenki akompaña ho asaun.

Fiar labele iha ibun tutun deit, katolika laos iha kartaun Identidade ka Bilite Indentidade, maibe sai sarani Katolika ida nebe fiar nain, kontribu hakalaken evanjelisasaun nian ba sarani sira tomak. Sai sarani labele fiar nain deit maibe tenki konkretiza ita nia fiar nee iha moris loron loron nian. Li-liu oinsa bele kria domin no paz, harmonia sosial.

“Igreja ne’e fo mos fatin ba ita atu haburas, hametin valores familia, solidaride domin, ita servisu maka’as hodi fo kontribusaun ba ita nia nasaun no povu nian ho valores sira seluk ne’ebe halo ita kompletu liu tan hanesan Timor oan,” Taur Matan Ruak.

Agora koalia konaba fundo ba sosiedade sivil nee, fundos nebe governu aloka ba item sosiedade sivil nian atu bele oinsa konfiksoes relijiosas sira bele aplika ba hodo hetan fundos nee hodi mellora konidasaun konfisoes rejiosas sira nian.

Apoiu governu nian hodi konstroe fila fali igreja sira nee laos tamba Maioria populasaun relijiaun Katolika maibe apoiu sira nee orsamenta ona iha Orsamentu Jeral Estadu nian kada tinan tan nee relijiaun seluk mos bele aplika ba fundos nee ho objetivu atu hadia no habuas relijiaun iha pais nee. *

KIRSTY LANSA ESPOZISAUN ARTE JACINTO BATISTA

Embaixadora Boa Vontade ba Edukasaun, Kirsty Sword, akompana husi Ministru Planiamentu no Investementu Estratejiku (MPIE), Xanana Gusmão, Ministru Turismu Francisco Kalbuadi Lay, Sekretariu Estadu Arte no Kultura Maria Isabel Ximenes, Tersa Feira (18/08/2015), halo lansamentu espozisaun arte kona ba pintor Jacinto Batista nia kratividades iha Sentru Kultural Xanana Lecidere.

“Ha’u koinese Jacinto Batista liu husi rede sosial Facebook, ema barak mensajen mai ha’u liu hosi Facebook no ha’u nia hanoin dala barak mensajen sira ne’e atu husu buat ruma, hanesan husu empregu husu bolsu estudu, maibe dala barak hau tempu la iha, administrativu ladun iha entaun hau la konsege responde ba, maibe fulan hirak liu ba ne’e hau simu mensajen ida ne’ebe mak fo impresaun boot mai ha’u, mensajen ne’e husi Jacinto rasik, nia konta istoria mai hau ninia moris iha Mehara iha Munisipiu Lautem ne’eba, moras ida ne’ebe mak nia infrenta iha tinan 1999, to’o nia alezadu lao mos ladiak no nia moras bebeik, tanba ne’e ho oportunidade ne’e ha’u hakarak promove ninia talentu liu husi espozisaun ida ne’e, “ dehan Kirsty Sword iha nia diskursu iha Lansamentu ba Pintor Jacinto nian iha Sentru Kultural Xanana Lecidere.

Kirsty hatete, Jacinto mos konta nia istoria konaba nia aman ne’ebe ain kanek todan, tanba Jacinto nia aman monu iha tos Mehara no nia monu tanba uluk okupasaun Indonesia baku nia makas. Entaun istoria ida ne’e halo Krsity simpatia solidaridade bot ba Jacinto, tan ne’e Kristy desidi sei halo buat ruma hodi promove jacinto nia arte.

Kirsty esplika katak, umilidade ne’ebe nia iha, iha fulan Abril Kirsty Sword to’o iha Timor sira nain rua hasoru malu iha Timor Plaza no Jacinto ho taxi tula nia pintura hotu para hatudu ba Kirsty antes atu tama ba iskritoria kik ida iha Timor plaza, maibe Jacinto halo espozisaun kiik ida iha ne’eba.

“Iha momentu ne’eba ema barak ne’ebe liu husi fatin ne’e hakarak atu sosa kedas, maibe ami tenki esplika ba sira deskulpa, ne’e laos atu fan, maibe Jacinto hakarak hatudu deit nia pintura sira mai ha’u, entaun ho oportunidade ne’e ha’u promove Jacinto nia talentu no mos foti sae nia istoria ida ne’ebé nakonu ho terus no mos ho espirasaun liliu ba joven sira,” kulia Kristy.

Fundador Fundasaun Alola ne’e hatete, maske Jacinto ho dezafius barbarak, maibe nia iha esperansa bot tebes haburas kontinua ninia kreatividades no ninia talentu sira ne’e.Tanba ne’e nia hanoin tempu to’o ona ema hotu hotu ajuda Jacinto, tan tuir Kristy nia hare ohin loron laiha pintura barak atu faan. nia

Jornal Nacional

NUMERU LABARIK MAL NUTRISAUN SEI A’AS

Ofisial apoiu ba programa Mal nutrisaun Iha Fundasaun Alola, João Bosco da Costa hateten, numeru labarik Timor Leste ne’ebe mal nutrisaun sei nafatin a’as.

João informa katak, hahuu husi 2009 to’o 2015, a numeru labarik inklui inan ne’ebe mal nutrisaun sei nafatin a’as maske iha ona redusaun signifikante.

“Metade labarik nebe iha tinan 5 mai kraik hetan kronis ba mal nutrisaun iha 50%, labarik krekas iha 11% ne’e hatudu katak ita tenki kontinua servisu makas hodi redus labarik nebe mal nutrisaun”, hateten João Bosco da Costa ba jornalista sira iha Maskarinhas, Dili, foin lalais ne’e.

Fundasaun Alola kontinua fahe batar ut ba oan no inan nebe agora halao ona iha Munisipiu Bobonaru, Covalima, Oecuse, nune’e iha fulan ne’e, huhu fali iha Dili, Ainaro Ermera nomos planu seluk nebe sei kontinua halao ba oin.

“Agora ami buka hela solusaun atu bele rekopera fila fali produtu nebe mai husi liur maibe sei koalia hamutuk ho timor global atu halo produsaun nomos akordu ida ho sira tamba akordu ida uluk mate ona nebe persija reviu fali,” João esklarese. Ita

Jornal Nacional

AHI INDEPENDENSIA SEI LAKAN ROHAN LAEK

Eis Primeiru Ministru, Mari Bim Amude Alkatiri hatete katak, ahi independensia atu defende soberania Timor Leste nian sei lakan rohan laek, tanba ahi ida ne’e hola ho ema rihun ba rihun nia ran no nia ruin.

“Ahi atu defende ita nia soberania, ahi atu defende ita nia Estadu direitu demokrátiku tuir ita nia vontade rasik, sei lakan rohan laek,”dehan Alkatiri iha seremonia lansamentu monument Chama Interna iha Muzeum Rezistensia nia oin, Sesta (22/8), hodi hakoi fatuk lulik no sasan kro’at rejistensia nian.

Lansamentu atu hari’i momentu Chama interna ne’e, lia nain ho ukun nain sira hakoe fatuk bo’ot no ki’ik ba rai kuak laran, hanesan simbolu hakoi fatuk lulik no sasan kro’at ne’ebé uluk eroi sira uja hodi hahu istória rai ida ne’e nian.

“Iha tinan 24 nia laran, ho fatuk sira ne’e mak ita bele hahu hari’i oit oan ita nia nasaun. Ohin fatuk oan sira ne’e, reprezenta fatuk hotu ne’ebé ita tau iha ita nia maluk sira nia isin lolon leten,”katak Alkatiri.

Tanba ne’e Alkatiri dehan, fatuk sira ne’ebé hakoi ona iha fatin refere, hanesan fatuk sagradu ba Timor-oan hotu.

“Ohin ita mai husik hela fatuk ruma, iha fatin ne’ebé ita hanoin atu hari’i monument da Chama interna ida. monumentu ida ne’e, hatete mai ita katak, sei lakan rohan laek,”afirma Alkatiri.

Nia esplika, Chama interna ne’e, mai husi natureza natural, no mai husi Timor-oan nia vontade rasik, atu hatudu katak, ahi ba independensia.

Alkatiri afirma, monumentu Chama Interna ne’e, Estadu atu hari’i ne’e, Timor-oan hotu tenke hamutuk atu buka dalan ida atu bele hari’i iha tempu badak, fatin ida ne’ebé di’ak liu.

Alkatiri esklarese, bainhira Estadu atu hari’i monument Chama Interna ka ahi lakan rohan laek ne’e, la’os atu sunu, maibé lakan atu fó naroman mai povu Timor Leste.

“Ahi ne’e lakan la’os para destroy ambiente, maibé lakan atu ajuda ambiente atu moris rohan laek mós. Ida ne’e kritéria ne’ebé ita tenke iha lolos, tanba to’o ona, ahi para atu sunu, no to’o ona ahi para hatu’un no sobu,”afirma Alkatiri.

Nia hatutan, ahi ne’ebé Governu atu hari’i iha Museum Rezistensia nia oin ne’e, hanesan ahi ida atu hari’i, no hatudu dalan ida lolos ba Timor-oan hotu.

Alkatiri mós fó korazen ba sira ne’ebé mak iha inisiativa hodi hari’i monumentu ne’e, tanba rai ida liberta no kore nia an, ho ran ema barak nian mak nakfakar, no ruin naklekar iha rai laran tomak.

“Tanba ne’e, ita nia obrigasaun no ita nia hakarak duni atu hari’i monumentu ida ne’e, para jerasaun aban bainrua bele hatene ita nia istória tinan 24, no antes ida ne’e mós, ita nia istória tinan 450, i ita nia istória kompleta horseik tinan 40, no sei kompleta tan 28 de Novembru tinan 40 mós. Istória ne’e ita hari’i ho ruin no ran,”tenik Alkatiri.cos

Jornal Nacional

PR TAUR MATAN RUAK ENKORAZA TNCC SERVISU MAKA’AS

Prezidente Republika (PR) Taur Matan Ruak, nudar mos fundador ba grupu Timor Lorosae Nipon Culture Center (TNCC)   husu ba grupu agrikultura TNCC atu badinas serbisu dezenvolve setor agrikultrura.

“Hau enkoraza imi para kontinua servisu ho Padre Sato, hau agradese Padre Sato lori ita hotu nia naran ba imi ninia pasensia atensaun ba imi,” hateten PR Taur Matan Ruak iha edefisiu Veteranus Taibesse, Sesta (21/08/2015).

Vizita PR Taur ba iha fatin-fatin hetan populasaun husu atu serbisu maka’as tanba ukun a’an hetan ona, maibe moris diak seidauk hetan.

“Ukun a’an ita hetan ona moris diak ita seidauk hetan.   Ita nia ukun a’an ne’e la iha sentidu,   ita nia moris ne’e ba fali kotuk   tanba ne’e moris diak atu hetan ita tenki serbisu maka’as serbisu la para mak ita bele hetan, milagre ne’e Maromak mak halo, tan ne’e husu ba sidadaun hotu serbisu maka’as hadia moris, hadia ekonomia, “ esplika PR Taur.

PR Taur hatutan, nasaun sira agora kompetetivu tebes, Postu Administrativu mos nune’e mos   iha Suku tenke kompete malu atu bele obriga povu hal oesforsu an badinas servisu.

Iha parte seluk Preidente TNCC Timor Lorosae, Joana Veneranda Amaral informa katak, TNCC ne’e nia serbisu foka liu ba area agrkultura Hakiak fahi, kuda modo, kuda aifarinha I depois iha projetu ida mak halo bio gas.

Projetu TNCC nian ida tan, tuir Joana Veneranda Amaral, , halo peskiza ba Nautei, Mkaasae, Uaimua, Bunak no Mambae.

“PR hanesan mos fundador ba TNCC Timor Lorosae nian kada tinan-tinan PR sempre mai fo lia menon ba ninia grupu sira, grupu ne’ebe mak hari ne’e iha grupu rural halo projetu agrikultura iha Venilale, Beteno, Fatubesse. Sira ne’ebe mak uluk serbisu hamutik ho Falintil sira iha aialran. Ne’ebe ami nia fundador mak lider Falintil sira Jeneral taur Matan Ruak, Jeneral Lere, Corolonel Falur Rate Lae, Sabika, Koronel Maunan,” tenik Joana Veneranda. avi

Jornal Nacional

PM RUI ARAÚJO:BUROKRÁSIA TENKI EJISTE

Primeiru Ministru(PM), Rui Maria de Araújo hatete katak, burokrásia tenke ejiste iha Governu nia laran, tanba administrasaun públika hotu tenke la’o tuir nia dalan.

“Burokrásia ne’e tenke ejiste, simplifika burokrásia ne’e aspetu ida, maibé prosesu ne’e lori tempu. Ita hotu bele hakarak dehan, ohin halo buat ida, ohin halo kedas, maibé iha administrasaun públika hot-hotu, tenke iha dalan ne’ebé ita liu,”afirma PM Rui Araújo ba jornalista sira iha Tasitolu, Kinta (20/8).

Xefi Governu ne’e fó ezemplu katak, dadauk ne’e burokrásia se maka’as hanesan, ema ida atu ba trata deit nia Bileti Identidade (BI), tenke lori tempu no hein kleur.

“Ita labele hakarak dehan,   atu halo buat ida ne’e tenke jadi kedas ona, tenke liu husi prosesu ida ne’e,”ralata Xefe Governu ne’e.

Rui Araújo haktuir, kuandu hakarak halo burokrásia ne’e simples uitoan signifika, prosesu sira ne’e hotu mós tenke simplifika.

“Maibé ita lori tempu atu simplifika ida ne’e, tenke la’o tuir prosesu,”esplika PM RUi Araújo.

PM Rui Araújo esklarese lia hirak ne’e, hodi responde ba preokupasaun públiku nian kona-ba, burokrásia ne’ebé kontinua buras iha Governu laran.

Sosiadade sivil sira preokupa hodi hatete katak, sestu Governu ida ne’e mai atu rezolve problema sira ne’ebé mak akonteste iha kintu Governu, maibé sestu Governu ida ne’e, kontinua hamosu problema barak iha Governu laran.

Burokrásia halo buat hotu failla, li-liu pagamentu ba projetu Estadu nian ne’ebé kompañia sira ezekuta ona, maibé to’o agora Governu seidauk halo pagamentu.

Alende ne’e, iha mós preokupasaun husi emprezariu sira kona-ba pagamentu atraju ida ne’e, no husu ba Governu atu dissolve tiha Ajensia Dezenvolvimentu Nasional (ADN), tanba ADN mak sai fukun ba atraju sira ne’e.cos

Jornal Nacional

DESKONFIA MANIPULA REZULTADU AUTOPSIA MATE ISIN MM, HNGV REZEITA TOTAL

Xefi Departementu Forensik, Hospital Nasional Guido Valadares (HNGV), Dr. Nilton Tilman rezeita makaas ba informasaun ne’ebe espalha iha publiku nebe deskonfia HNGV manipula rezultadu autopsia mate isin Mauk Moruk.

Nia esklarese katak, iha prosesu halo autopsia ba mate isin Paulino Gama ‘Mauk Moruk’ho nia elementus nain tolu la’os deit husi ekipa forensik HNGV nian, maibe involve mos forensik no Polisia Servisu Investigasaun Kriminal husi PNTL, tanba ne’e lalos kuandu dehan rezultadu autopsia MM iha manipulasaun.

“Autopsia ne’e laos foin mak primeira ves halo iha ne’e, maibe halo bebeik ona ne’ebe desde inisiu to’o agora nunka iha manipulasaun konaba rezultadu autopsia ba se deit nunka iha manipulasaun. Ne’ebe dehan rezultadu autopsia ba MM ne’e manipulasaun ne’e lalos,”afirma Dr. Tilman ba JN-Diario iha nia servisu fatin, Tersa (18/8) hodi klarifika informasaun ne’ebe espalha iha media sosial katak, HNGV manipula rezultadu autopsia MM.

Nia haklean, kazu Mauk Moruk ne’e kazu bo’ot, ne’ebe entidade hotu husi nasional to’o internasional fo atensaun inklui mos HNGV, ne’e duni iha prosesu autopsia dokumentus sira konsidera nudar dokumentus segredu, dokumentus nasaun nian, mesmu ekipa forensik HNGV no PNTL ho PSIK mak iha kompetensia hala’o autopsia, maibe rezultadu husi autopsia refere sei divulga iha tribunal.

Nia afirma, dokumentus ba prosesu autopsia MM ho nia elementus nudar dokumentus ida ne’ebe legal tanba ne’e fatin para atu loke ne’e ida deit, mak Trinbunal.

Maibe to’o agora rezultadu autopsia ne’e seidauk entrega ba iha Prokurador Jeral da Republika, maibe karik laiha obstakulu ruma mak sei entrega ba iha PJR ho durasaun tempu semana ida deit.

“Rezultadu autopsia ba mate isin MM ida ne’e hau seidauk konfirma ikus bainhira mak atu entrega, maibe dadauk ne’e iha hela prosesu nia laran katak, prosesu normal se nukazu, kazu ne’e ba iha tribunal ou ba ne’ebe deit sei entrega ba sira,”tenik nia.

“Dala ida tan hau hakarak responde ba espekulasaun sira ne’e katak ida ne’e lalos tanba laiha ema ida mak bele falsifika ou manipula ka muda rezultadu autopsia nian,”Nia afirma.

Nia kontinua, nudar ema profesional hamrik metin iha nia fatin iha sira nia prinsipiu nia leten katak, sei hakarek saida mak sira hare no saida mak sira observa durante iha prosesu autopsia nia laran, tanba ne’e laiha tendensia oi-oin, laiha politika, laiha influensia reliziaun no laiha influensia grupo no seluk tan ne’ebe bele identifika katak, rezultadu autopsia ne’e iha manipulasaun.

Ho fiar ba prinsipiu ne’ebe sira iha katak, tenki hakerek tuir buat ne’ebe mak iha no ida nne’ebe iha nune’e husu entermos de moral, Phisikologika labele halo espekulasaun oin-oin hodi haleu kaju ne’ebe mak dadauk ne’e akontese partikularmente rejultado autopsia tanba bainhira ema mate, familia sente lakon satan ema nain 4 kedas ne’ebe laos ema arviru maibe, ema ne’ebe mos uluk kontribui makaas ba luta libertasaun povo ida ne’e tanba ne’e favor ida ita respeito ema nian no tristeja inklui mos Dignidade sehumanu hodi lalika halo espekulasaun oi-oin iha neba.

Liu husi oportunidade ida ne’e HNGV hakarak reafirma nia pozisaun katak, nudar ema ne’ebe profesional ho farda mutin ne’ebe nia siknifikasaun la haliis ba ema ida ou kor ida ne’ebe laiha ema ida mak bele ba influensia sira konaba rezultadu autopsia nian, mesmu obriga ho kualker razaun saida deit tanba sira hatene buat ne’ebe mak sira halo, nune’e laiha ema ida mak bele ba mete iha sira nia profesionalismo nia laran.Ola

Jornal Nacional