Madian Line: Xavi Maka Eduka Povu Austrálianu

Sim! Problema fronteira marítima ne’e importante teb-tebes bele rezolve lalais. Ha’u rasik partisipa atividade advokasia iha Austrália hodi koko muda pozisaun Governu Austrálianu nian. Ha’u sinti katak, xavi maka ita tenki eduka povu Austrálianu kona-ba asuntu ida ne’e, tanba povu Austrálianu ne’ebé hatene kona-ba asuntu ida ne’e hatene katak ne’e violasaun boot ida ba Timor-Leste nia direitu.

Problema soberania froenteira tasi entre Timor-Leste ho Austrália oras ne’e daudaun seidauk hetan solusaun. Austrália mantein ho ninia pozisaun hodi defende akordu balun ne’ebé hala’o tiha ona entre rai rua (2) ne’e. Australia lakohi kumpri pedidu TL nian atu tuur hamutuk iha meja hodi deskuti hikas fronteira marítima ne’e. Hili dalans eluk, Timor-Leste tenki haruka karta ba ONU hodi obriga Austrália tuur hamutuk atu ko’alia problema refere.

Ho problema fronteira marítima ne’ebé iha prosesu nia laran ne’e, hatudu ba povu Timor-Leste katak Timor-Leste restaura ninia independénsia ba dala-14 nia laran ona maibé seidauk hatuur soberania ne’ebé kompletu lolos.

Kona-da’et ba problema ida ne’e, eis espoza Xefi Negosiadór TL Nian ba Fronteira Marítima no  Minístru Planeamentu Investimentu Estratéjiku (Kay-Rala Xanana Gusmão), Kirsty Sword Gusmão hateten problema ida ne’e importante tebes atu rezolve lalais liu-hosi dalan edukasaun tanba xavi importante maka tenki eduka povu Austrálianu.

“Sim! Ne’e problema [marítima] ida ne’ebé importante teb-tebes bele rezolve lalais. Ha’u rasik partisipa atividade advokasia iha Austrália hodi koko muda pozisaun Governu Austrálianu nian. Ha’u sinti katak, xavi maka ita tenki eduka povu Austrálianu kona-ba asuntu ida ne’e, tanba povu Austrálianu ne’ebé hatene kona-ba asuntu ida ne’e hatene katak ne’e violasaun boot ida ba Timor-Leste nia direitu,” dehan Kirsty iha komemorasaun tinan 14 Restaurasaun Independénsia nian iha Gleno, Munisípiu Ermera, Sesta (20/05/2016).

Nia dehan, hotu-hotu sente katak, ne’e buat ruma ne’ebé sira labele simu nu’udar sidadaun Australia. Ne’eduni, Kirsty espera katak, iha eleisaun nasionál federal Austrália nian ne’ebé sei hala’o iha fulan Jullu ne’e bele iha mudansa pozisaun ruma ba kestaun fronteira marítima nian. Nia fiar katak Timor-Leste sei la rende, hodi kontinua luta ba ninia direitu soberanu ida ne’e.

“Ha’u espera katak, líderes sira iha Austrália bele sente sira nia dever nu’udar sidadaun global atu halo buat ruma ne’ebé respeita Timor-Leste nia direitu,” dehan fundadora ONG Alola ne’e.

Nia dehan, Governu ne’ebé kaer poder agora la iha sinal katak, sira prontu atu muda, maibé partidu sira seluk deklara tiha ona katak, sira prontu atu tuur hamutuk ho Timor-Leste no halo negosiasaun, ne’eduni ita haree lai rezultadu hosi eleisaun tuir mai.

Kona-ba nomeasaun Kay-Rala Xanana nian ba Xefi negosiadór, tuir nia hanoin ne’e nomeasaun ne’ebé di’ak teb-tebes, no haree ba maun boot nia domina didiak ba asuntu ida ne’e. No mós nia kahur realizmu ho idealizmu.

“Ha’u sente nia sei konsege doko Austrália nia pozisaun. Espera katak, ho ninia prezensa iha pozisaun importante ida ne’e bele iha rezultadu di’ak ba Timor-Leste nian futuru,” nia hatutan.

Entretantu, Portavos Movimentu Okupa Tasi Timor (MOTT), Juvinal Dias hateten oras ne’e dadaun Timor-Leste ho Austrália oras ne’e dau-daun iha ona komite konsiliasaun obrigatóriu ne’ebé prezidi hosi Organizasaun Nasoens Unidas (ONU) hodi hetan rekomendasaun ida ba rezolve problema fronteira marítima.

“Austrália ho Timor-Leste to’o ona iha prosesu konsiliasaun obrigatóriu. Timor no Austrália hili ona nia Juiz na’in rua-rua atu ba iha komite konsiliasaun,” Juvinal hato’o kestaun ne’e iha nia kna’ar fatin, Bebora, Díli, foin lalais ne’e.

Nia dehan komite konsiliasaun ne’e rasik sei hala’o serbisu durante tinan ida (1) liu molok hetan rekomendasaun. Tanba ne’e ita hein de’it rekomendasaun saída maka komite ne’e rasik deside hodi it abele hakat ba rezolve problema fronteira marítima.

Nia dehan ho estabele komite konsiliasaun refere fó vantajen boot ba Timor-Leste tanba it abele ona implementa mekanizmu internasionál. Juvinal espera katak komite ne’e rasik bele hato’o rekomendasaun ida di’ak ba Timor-Leste.

 Peskizador ONG Lao Hamutuk, Juvinal hateten maske prosesu lao ba oin, MOTT kontinua orgazi eventu importante balun hanesan iha tempu badak sei organiza ativista internasionál sira hodi lao ain husi CCD ba embaixada Austrália nia oin.

Iha parte seluk, veteranu, no eis Minístru Interior Rogério Tiago Lobato hateten, problema entre Austrália ho TL ba fronteira marítima maka ne’e, konflitu entre nasaun rua (2) besik malu tenki fahe ba rua (2) hanesan metade ida ba rai ida, no ida ba rai seluk. Maibé, entre TL ho Austrália nian, métade ne’ebé mai TL maka iha kampu mina sira, ne’eduni ida ne’e maka problema no Austrália hakarak aproveita mós mina hirak ne’e. Ne’eduni, tuir nia la los, no tenki luta ba ita nia independénsia iha tasi laran.

Nia dehan, vontade estadu no Governu Austrálianu nian la di’ak, no sira labele hanoin de’it ba osan. “Austrália labele hanoin de’it osan, maibé nia tenki hanoin katak, Timor-oan iha segunda guerra mundial mate barak tanba defende Austrália,” dehan Rogério.

Eis ministru ne’e hateten, Austrália tenki hanoin mós ba pasadu, labele hanoin ba osan de’it. No sé Austrália mantein ninia pozisaun maka TL kontinua nafatin ezizi, maibé la’os atu halo funu ho sira.

Entretantu, timoroan ida ne’ebé simu Prémiu Grande Colar no Orden Timor-Timor-Leste iha aniversariu Restaurasaun Independensia ba dala-14 (20 Maiu 2016), Antero Benedito da Silva hateten maske ita restaura ona idenpendensia ba dala 14 maibé ita iha funu ida ne’ebé seidauk hotu tanba ita nia soberani maritima.

“Ita nia funu ida ne’ebé seidauk hotu. Maibé funu ida ne’ebé ho matene, ho lapizeira, funu ho ita nia diplomasia. No dalaruma ita halo demostrasaun iha estrada maibe importante maka ita atu halo diálogu,” Antero dehan.

Nia dehan, ita seidauk bele garante katak bainhira maka ita bele hetan soberania kompletamente tanba atu rezolve problema fronteira marítama ne’e lori tempu naruk dalaruma bele to’o tinan 20 ou 25 hanesan ne’e.

Timor-Leste ne’e ukun-án loloos ona ka la’e? Nia dehan, eransa kolonializmu sei metin hela iha ita nia sosiedade tanba ne’e presiza matenek atu bele transforma situasaun ne’e sai di’ak. Dalan ne’ebé di’ak, tuir Antero, ita tenke eduka ita nia sidadaun, transforma ita nia kultura hodi lori ba oin nafatin no halakon tiha buat át ne’ebé la fó valor ba ita nia rain, para oinsa ita bele konsentra hamutuk ho hanoin ida de’it atu luta ba ita nia fronteira maritima.

Ba asuntu ida ne’e, Eis Prezidente Parlamentu Nasional, Francisco Guterres “Lu-Olo” hateten Timor-Leste tenke hamrik metin nafatin hodi luta ba soberania liña fronteira maritima  ninian tanba ne’e ita nia direitu.

“Ko’alia kona-ba fronteira ho interese nasaun ida nian la’os liu-hosi dalan funu para atu bele rezolve. Sé nasaun ruma maka hanoin atu lori forsa maka rezolve ne’e ha’u hanoin laiha juiju ona,” dehan Lu-Olo.

Nia hatutan, tuir lei internasionál ba fronteira maritima, Timor-Leste mós iha direitu tanba ne’e ita hotu hamriik metin ho hanoin ida de’it atu fó apoiu ba ita nia negosiadór Xanana Gusmão hodi lidera prosesu negosiasaun refere.

Hosi akadémika nia prespetiva, Reitór Díli Institute of Technology (D.I.T), Manuel Vong e hateten katak, liña fronteira ne’e sei iha prosesu negosiasaun nia laran, no estadu ho Governu no mós sosiedade tomak iha nafatin obrigasaun ho dever tomak atu luta ba direitu ida ne’e.

No nia fiar katak, liberta ona ita nia nasaun ba oin sei liberta tan ita nia territóriu tanba hotu-hotu hakarak moris iha nasaun ida ne’ebé iha direitu ba territoróriu tomak, iha parte rai maran, tasi no mós lalehan nian. (Efrem/Jon)

Matadalan